ەلباسى ن.نازارباەۆ “قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى: تابىس پەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ” اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاريفتەرى حالىققا ءتيىمدى بولاۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى. وسى ورايدا، حالىقتى جارىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ءىرى كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسى قارقىندى دامىپ كەلەدى.

ماسەلەن، تۇركىستان وبلىسىنداعى «كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى» اكتسيونەرلىك قوعامى – قازاقستانداعى تومەنگى جانە جوعارى كەرنەۋلى ترانسفورماتورلار شىعاراتىن بالاماسى جوق بىردەن-ءبىر كاسىپورىن. ىرگەسى 1959 جىلى قالانعان زاۋىت نەگىزىنەن ەلەكترومەحانيكالىق جابدىقتار جاسايدى. قازاق­ستانداعى ترانسفورماتور شىعاراتىن بىرەگەي كاسىپورىن جىلدان-جىلعا جۇمىس تيىمدىلىگى مەن ۇدەمەلىگىن ارتتىرا تۇسۋدە. جاڭا تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋعا جانە جاڭا ءونىم شىعارۋعا زاۋىت باسشىلىعى ءاردايىم باسىمدىق بەرەدى. زاۋىت كەشەگى كۇننىڭ ولشەمىمەن ءجۇرۋدى بۇگىندە مۇلدەم ۇمىتقان. جاڭا كوزقاراس، ادامداردىڭ وزگەرمەككە، بىلمەككە دەگەن ىنتا-جىگەرىن انىق بايقايسىز.

«كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى» اق باسقارما توراعاسى حايرۋللا قوجاباەۆ وقىعان-توقىعانى كوپ، ىزدەنىمپاز جان ەكەنىن العاش تانىسقاندا-اق بايقاتتى. ونىڭ ءوز جۇمىسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، جۇمىسشىلارمەن قارىم-قاتىناسى، ىزەتتىلىگى مەن اشىقتىعى بىردەن بايقالادى. ول ءا دەگەننەن-اق ءبىزدىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى سۇراپ بىلگەننەن سوڭ الىپ ءوندىرىس وشاعىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىرۋدى باستاپ كەتتى. مۇندا 1300 ادام ەڭبەك ەتەدى. بۇدان تىس دۋالدى وقىتۋ تاجىريبەسىندە جۇرگەن كەنتاۋ پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ 716 ستۋدەنتى، ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 380 ستۋدەنتى، بارلىعى جينالعاندا بۇل جەر حان بازارىنداي قايناپ جاتىر.

مۇندا ەلەكتر قوزعالتقىشتار، گەنەراتورلار، ترانسفورماتورلار شىعارۋدىڭ مىڭداعان ءادىس-تاسىلدەرى بار. قاي اپپاراتتىڭ بولماسا قۇرىلعىنىڭ، وراعىشتار مەن توكارلىق ستانوكتاردىڭ، دانەكەرلەۋشى، بىرىكتىرۋشى، ءتۇرلى سىمدار مەن قوراپتاردى جاسايتىن تەحنولوگيالاردىڭ جانىنا بارساڭىز، مامانداردىڭ كىرپىك قاقپاي ءوز ىستەرىن مۇقيات قاداعالاپ تۇرعانىن كورەسىز.

ءبىر تسەحتا وراۋ ستانوكتارى تۇر. ونداعى جىگىتتەر ءوز ىستەرىنىڭ ناعىز مامانىنا اينالعان. ال، كەلەسى تسەحتاعى قۇرىلعىلار تۇگەلدەي شەتەلدەردەن الدىرىلعان. جاڭا تەحنولوگيانى ماماندار تەز مەڭگەرىپ الىپتى.

شىن مانىندە، زاۋىت بۇگىندە يننوۆاتسيالار لوكوموتيۆى، زاماناۋي تالاپقا ساي مەحانيكالاندىرىلعان الىپ كاسىپورىن. ءونىم كولەمىن ارتتىرۋ، ترانسفورماتورلاردىڭ، رەاكتورلاردىڭ، گەنەراتورلاردىڭ جاڭا تۇرلەرىن يگەرۋ قاجەتتىلىگىنە وراي جاڭا تسەحتار سالىنعان. سوندىقتان دا مۇندا ەڭبەك ونىمدىلىگى جوعارى.

كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتىنىڭ ونىمدەرى شەتەل نارىعىنا شىققالى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەن. وسى ارالىقتا زاۋىت ونىمدەرى رەسەيگە، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان، يران، ءازىربايجان، بەلورۋسسيا، ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيا، موڭعولياعا شىعارىلدى. ءدال قازىر اۋعانستان مەملەكەتى

50 ميلليون دوللاردىڭ ترانسفورماتورىنا تاپسىرىس بەرىپ قويعان. 5 جىل كولەمىندە ولار وسى ونىمدەردى تۇگەل تاسىپ اكەتپەك. ءوزارا كەلىسىم بويىنشا اۋعانستان ەلى جىل سايىن 10 ميلليون دوللاردىڭ ترانسفورماتورىن اكەتىپ تۇرادى. ال، رەسەي نارىعىنا 1000 دانا ترانسفورماتور شىعارماق. كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى وسىلاي ەلىمىزدەگى ىرگەلى ونەركاسىپ ورىندارىنا دا ءوز ونىمدەرىن ساۋدالايدى.

ساتىپ الۋشىلارعا مۇمكىندىگىنشە جەڭىلدىكتەر قاراستىرادى. كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ونىمدەرىن زاماناۋي قوندىرعىلار نەگىزىندە جاساپ شىعارادى. زاۋىت قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحىندا تۇڭعىش رەت سالماعى 110 توننا، كەرنەۋى

110 كۆ، قۋاتى 63000 كۆا ەلەكترلى ماشينالاردىڭ سەريالى ءوندىرىسىن جولعا قويدى. دەمەك، قازاقستاندىق ەلەكتر ەنەرگياسى سالاسىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى. وسىنداي قۋاتى تەڭدەسسىز الىپ قۇرىلعى شىعارۋ كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتىنىڭ ۇلكەن جەڭىسى!

ءىس تەتىگىن قاشان دا ماماندار شەشەدى

بىلىكتى ماماندار بار جەردە ونىمدىلىك تە جوعارى. سوندىقتان زاۋىت باسشىلىعى ماماندار دايارلاۋ جاعىنا ءاردايىم باسا كوڭىل بولەدى ەكەن. جوعارىدا ءبىز ۋنيۆەرسيتەت پەن كوللەدجدىڭ ستۋدەنتتەرى وسىندا كەلىپ، بىلىمدەرىن ۇشتاپ جاتقانىن ايتىپ وتتىك. ولار ءبىلىمنىڭ 40 پايىزىن تەوريا جۇزىندە، 60 پايىزىن وندىرىستىك تاجىريبە ارقىلى الادى. ءسوز جوق، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەن قاي نارسە دە ۇمىتىلمايدى ءارى بولاشاق ماماننىڭ بىلىكتىلىگىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جوعارىلاتادى. زاۋىت باسشىلىعى وزات وقيتىن 50 ستۋدەنتكە 30 مىڭ تەڭگەدەن شاكىرت- اقى تاعايىنداپتى. قازان ايىنان باستاپ ونىڭ مولشەرىن 40 مىڭ تەڭگەگە جەتكىزبەك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ روبوتوتەحنيكا جانە كومپيۋتەر گرافيكاسى فاكۋلتەتىنە زاماناۋي زەرتحانا ساتىپ اپەرىپتى. ۇلتتىق تەحنولوگيالىق دامۋ اگەنتتىگىمەن كەلىسە وتىرىپ، ستۋدەنتتەرگە 200 ميلليون تەڭگەدەي گرانت بولىنگەن. زاۋىتتىڭ ارنايى بولدىرگەن قارجىسىنا 30 ستۋدەنت رەسەي، ۋكراينا، قىتاي ەلدەرىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتىر. زاۋىتتا شەبەرلىك ساباقتارى ءجيى ءوتىپ تۇرادى. مامانداردىڭ بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ولاردى شەتەلدەردەگى كونفەرەنتسيالارعا جىبەرىپ تۇرۋ دا ۇمىت قالماعان. سونىمەن بىرگە زاۋىت جۇمىسشىلارى ءار اپتادا كەشكى ەكى ساعات اراسىندا اعىلشىن ءتىلىن وقيدى. وعان 100 جۇمىسشى قاتىسادى. وقۋ تەگىن.

بولاشاقتا زاۋىتتا روبوتتار جۇمىس ىستەي باستايدى. بۇل ورايدا جاپونيا مەملەكەتىمەن ارنايى كەلىسىمشارت تۇزىلگەن. جاپونيا دەمەكشى، زاۋىتتا وسى ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەنىنە بيىل ءتورتىنشى جىل. مۇندا باسشى ەكەنمىن دەپ ورىندىق ارقالىعىنا سۇيەنىپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرا المايسىز. جۇمىسشىلاردىڭ بارلىعىنا توراعا ەسىگى ايقارا اشىق. ءتىپتى، مۇندا جۇمىسشى توراعاعا تاپسىرما بەرە الادى ەكەن. «جۇمىسشىلار توراعاعا ەمەس، كەرىسىنشە توراعا جۇمىسشىلارعا قىزمەت كورسەتۋى ءتيىس. مىنە، سوندا عانا ورتادا ناعىز تۇسىنۋشىلىك قالىپتاسادى» دەدى بىزگە حايرۋللا ءبايدىلداۇلى.

زاۋىتتا جاپونيانىڭ كايدزەن جۇيەسى كەڭىنەن قولدانىلادى. توراعا وسى جۇيەنى مەڭگەرۋ ءۇشىن جاپونياعا بارىپ، ارنايى وقىپ كەلگەنىن ايتىپ بەردى. كايدزەن دەگەننىڭ ءوزى قازاقشالاعاندا وزگەرىس، جاقسىلىق دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسىمشاسىنان شىققان. دەمەك، جاقسىلىققا وزگەر دەپ وتىر عوي. ءبىرىنشى ءوزىڭ وزگەرۋگە ءتيىسسىڭ. سوسىن وتباسىڭ جاقسىلىققا بەيىمدەلە باستايدى. وسى ونەگەلى ءىسىڭدى ۇجىمعا كورسەتەسىڭ. ۇجىم كوپكە تانىتادى. دەمەك، بۇل قوعامنىڭ وزگەرۋىنە اكەلەتىن التىن ارقاۋ.

زاۋىت ءىشىن ارالاپ كەلگەننەن كەيىن ءبىز حايرۋللا ءبايدىلداۇلىنان ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر جايىندا سۇرادىق. زاۋىتتا ايىنا 2 ميلليارد 200 ميلليون تەڭگەنىڭ ءونىمى وندىرىلەدى ەكەن. ونىڭ كولەمىن الداعى جىلدان باستاپ 3 ميلليارد تەڭگەگە كوتەرۋ جوسپارلانىپتى.

مۇندا ترانسفورماتوردىڭ 400-دەن استام ءتۇرى شىعارىلادى. سوڭعى 4 جىلدا جوسپار ۇنەمى 35-40 پايىزعا اسىرا ورىندالىپ كەلەدى ەكەن. كاسىپورىن ەنەرگەتيكا سالاسىندا ءتۇرلى قوسالقى بولشەكتەر دە شىعارادى. سونىڭ ىشىندە ورتا جانە جوعارى كەرنەۋلى قۇرىلعىلار جاسايدى. زاۋىت جىلىنا 20000 دانا ترانسفورماتور شىعارۋعا قاۋقارلى. جىلىنا 25-27 ميلليارد تەڭگەنىڭ ءونىمىن وندىرە الادى. ال، جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە بىلتىر 1,5 ميلليارد تەڭگە سالىق تولەپتى. بيىل ودان كوپ بولماسا، كەمىمەيدى دەيدى زاۋىت باسشىلارى.

زاۋىتتاعى جۇمىسشىلاردىڭ 60 پايىزى – 30 جاسقا دەيىنگىلەر. 20 پايىزى – 40 جاستاعىلار. وسىنىڭ وزىنەن زاۋىتتا جالىندى جاستار قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن اڭعاراسىز. ولاردىڭ ەڭبەككە، ەرتەڭىنە دەگەن سەنىمدەرى باسىم. ال، سەنىم بار جەردە سەرپىلىس بار، تابىس بار. وسىنى بىلەتىن زاۋىت باسشىلارى جاستاردى جاڭا كاسىپكە باۋلۋدا سونى ىزدەنىستەرگە، بەتبۇرىستارعا باتىل قادامدار جاساۋدا.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، زاۋىت باسشىلارى جۇمىس اۋقىمى مەن شەتەل نارىعىنا شىعۋدىڭ داڭعىل جولىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى ءجىتى ويلاستىرعان. وسى ماقساتتا ورال، شىمكەنت، پەتروپاۆل قالالارىندا زاۋىتتىڭ ەنشىلەس بولىمدەرى سالىنىپ جاتىر. كەنتاۋدا جاسالعان ترانسفورماتوردىڭ ءتۇرلى بولشەكتەرى اتالعان قالالارداعى كاسىپورىنداردا قۇراستىرىلادى. ودان ءارى تاپسىرىس بەرۋشىلەرگە جونەلتىلەدى.

يمپورت الماستىرۋ ساياساتى جاعىنان ۇلكەن باسەكەلەستىككە قول جەتكىزگەن زاۋىتتىڭ ىلكىمدى قادامدارى سۇيسىندىرمەي قويمايدى. وتاندىق ءونىمنىڭ شەتەلدەردە ۇلكەن سۇرانىستارعا يە بولۋى ءبىز ءۇشىن قاشان دا قۋانىش ءارى ماقتانىش. وسى تۇرعىدا كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتىنىڭ ەرتەڭى بۇگىنگىدەن دە جارقىن ەكەنىنە ەشكىم داۋ تۋدىرا الماسا كەرەك.

مىنە، كەنتاۋدا ەلىمىزدەگى بىرەگەي ءارى بالاماسى جوق وسىنداي قۋاتتى زاۋىت بار. وندا وتانىن، تۋعان جەرىن سۇيگەن، ەرتەڭىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىن ەڭبەككەرلەر بار.

سابىربەك ولجاباي

Abai.kz