قانداي ۇلت بولماسىن ونىڭ وزىنە ءتان تاريحى بولادى. ال تاريحىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ كەلەشەگى بۇلىنعىر. ونداي حالىق تاريح ساحناسىنان جويىلىپ كەتەدى. الەم تاريحىندا ۋاقىت ءوتىپ، عاسىردان عاسىرعا قوعام اۋىسقان سايىن الەم حالىقتارىنىڭ سانى دا ازايىپ، ونىڭ ءتىلى دە جوعالىپ كەتىپ جاتادى. وكىنىشكە وراي بۇل - قازىرگى زاماننىڭ شىندىعى جانە زاڭدى قۇبىلىس.  ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسى قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحىنا تىڭ كوزقاراسپەن زەرتتەلۋىنە جول سالىپ وتىر. سونىمەن بىرگە وتكەنىمىزدىڭ كوپتەگەن اقتاڭداقتارىن بولەك قاراماي،  جامانىندا، جاقسىسىندا تۇتاس  زەردەلەپ، كوپ قىرلى، اۋقىمدى تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن باسا  نازار سالدى.

ەلباسى  «تاريحىمىزدى زەرتتەي ءبىلۋ، باسقا حالىقتاردىڭ ءرولىن تومەن ءتۇسىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلىلىعىمىزدى كورسەتۋ ەمەس. ەڭ باستىسى ءبىز ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جاھاندىق تاريحتاعى ءوز ءرولىمىزدى بايىپپەن ءارى دۇرىس پايىمداۋعا ءتيىسپىز» دەيدى. بىزدىڭشە بۇل جەردە اتا بابالارىمىزدىڭ كەشەگى زاماندا ەۆرازيا اۋماعىندا ۇلى يمپەريا قۇرعان داۋىرلەردەن الىناتىن تىڭ دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ،  ءتول تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ ماڭىزدى بولسا كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ ءوز تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋىن ونى باسقا حالىقتار مەن ەلدەردەن الشاقتاتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ولاردى جاقىنداستىرۋ مەن دوستاستىرۋ.

تاريحىمىزدى تەرەڭ ءبىلىپ، ودان ۇتىمدى ساباق الۋ - ۇلتىمىزدىڭ  بولاشاعى مەن ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋگە قۋعىن سۇرگىندەر مەن قاسىرەتتى ساتتەردىڭ قايتالانباۋىنا قىزمەت ەتەدى. ماسەلەن، ءبىر باتۋ حان ىرگەسىن قالاعان، التىن وردا مەملەكەتى، ونىڭ اتاۋى، ونى مەكەندەگەن حالقى، نەگىزگى قارىم – قاتىناس قۇرالى بولعان ءتىلى، تاعى باسقا دا ماسەلەلەرى بويىنشا ءار ءتۇرلى كوزقاراس بار. جالپى التىن وردا دەگەن ۇعىم نەنى بىلدىرەدى دەيتىن بولساق، بىزدىڭشە ول حان وتىراتىن ستاۆكانى بىلدىرەدى. ياعني، ول  مەملەكەتتىڭ اتاۋىن،  سول كەزدەگى تىلمەن ايتقاندا حاندىقتى بىلدىرمەيدى.

ال التىن وردا دەگەن ءسوز قايدان پايدا بولدى دەگەن سۇراققا، ول سول كەزدەگى ىرگەلەس جاتقان، نەمەسە ورداعا تاۋەلدى بولعان ەلدەردىڭ قويعان اتاۋى دەپ جاۋاپ بەرۋدىڭ قيسىنى بار. قازىرگى، «كرەمل» دەسە رەسەي فەدەراتسياسىن ۇعىنامىز، «بەلىي دوم» دەسە امەريكا قۇراما شتاتتارى دەپ تۇسىنەمىز. مىنە، سول سياقتى التىن وردا دا حان وتىراتىن ستاۆكا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن.سونىمەن بىرگە  حان ورداسىنىڭ سول زاماننىڭ وزىق ۇلگىسىمەن، جەتىستىكتەرىمەن سالىنىپ، التىنمەن اپتالعانىن ەسكەرسەك كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. ياعني، الىپ مەملەكەتتىڭ بودانىندا بولعان باسقا ەلدەر التىن وردا دەپ اتاۋىنا تولىق نەگىز بار. ال ونىڭ الدىندا جوشى حان ۇلىسى، كەيىنەن باتۋ حان ۇلىسى نەمەسە حاندىعى دەپ اتالعانىن تاريحتان بىلەمىز. ال نەگىزگى حالقى، ونىڭ ىشىندە بيلەۋشى توپتى قۇرعان تۇرك تىلدەس حالىقتار بولدى جانە بارىنە ورتاق تۇرك تىلىندە سويلەدى. باتۋ حان قايتىس بولىپ، بەركە - حان بولعان تۇستا، حاننىڭ ءوزى يسلام ءدىنىن قابىلداعان. ال كەيىنەن 1302 جىلى ۇلى حاندىققا وزبەك حان كەلگەندە، (ول كىسى 40 جىلداي ەل بيلەگەن)  يسلام مەملەكەتىن دەپ جاريالادى.

ۇلى دالا ەلىنىڭ ۇلانعايىر جەرى مەن ەلدىك ءداستۇرىنىڭ تاريحىنا وڭ كوزقاراس قالىپتاستىرۋدى ەڭ اۋەلى وزىمىزدەن باستاعانىمىز ابزال. ايتپەسە، وسىناۋ كەڭ-بايتاق جەرىمىزگە اتا-بابالارىمىز سىرتتان نەمەسە باسقا اۋماقتان اۋىپ كەلگەنگە ۇقساتىپ ايتىلاتىن سىنارجاق ويلار ايتىلىپ قالۋدا. ال ەلباسى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن بۇكىل مادەني جەتىستىكتەردىڭ شوعىرى دالامىزعا سىرتتان كەلگەن جوق، كەرىسىنشە كوپشىلىگى وسى كەڭ-بايتاق ولكەدە پايدا بولىپ،سودان كەيىن الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تاراعانىن ايتادى. ياعني بۇل تۇجىرىمدا ۇلكەن ءمان جاتىر. ءبىزدىڭ بابالارىمىز ۇلى دالادا ءومىر ءسۇرىپ قانا قويعان جوق، ونى ءوزىنىڭ مادەنيەتىمەن، يندۋسترياسىمەن، دالا زاڭىمەن قوعامدىق ادىلەتتى قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزىندە كەڭ-بايتاق جەردى يمپەريا، ياعني  ۇلى دالا وركەنيەتىن جاساعان. ەلباسى ماقالاسىندا  وسى ەكى دۇنيەنىڭ ارا - جىگىن  اشىپ بەرىپ وتىر.

عۇلامالار: «تاريحىن بىلمەگەن حالىق تىلىنەن ايىرىلادى، ال تىلىنەن ايىرىلعان حالىق توبىرعا اينالادى» دەپ بەكەر ايتپاعان. سوندىقتان تاريحىمىزدى بىلۋگە، ونى تەرەڭ زەرتتەۋگە باعىتتالعان باعدارلامالار شىنايى جانە ساپالى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن ەلباسىنىڭ «ءبىز وتكەن زامانداعى باتىر بابالارىمىزدىڭ جاساعان ەرلىگىمەن ماقتانىپ قانا قويماي، بۇگىنگى اتقارىلار تىرلىكپەن ماقتانۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزى باعدارشام سياقتى. ياعني، تاريحتى ءبىلۋ تەك ماقتانۋ ءۇشىن ەمەس، ەلىمىزدىڭ كەمەل بولاشاعى ءۇشىن جاسامپاز ەڭبەك ەتىپ، ونى الەمگە مويىنداتۋ دەگەن ءسوز.

مانسۇرحان ماحامبەتوۆ      

قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى 

Abai.kz