ءبىزدىڭ بۇگىنگى سپيكەرىمىز - جەلتوقسانشى ەرلان ءابدىراشيتۇلى دەكەلباەۆ. ول 1986 جىلى ينجەنەر قىزمەتىن اتقارعان. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن التى جىلعا سوتتالعان. 1990 جىلى كسرو دەپۋتاتى م.شاحانوۆتىڭ قازاق سسر جوعارعى كەڭەس جانىنان قۇرىلعان «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ» كوميسسياسىنىڭ جۇمىسشى توبىندا، 1992-93 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق-دەپۋتاتى م.شاحانوۆتىڭ كومەكشىسى بولعان. «اللاجار» ءفيلمىنىڭ اۆتورى جانە كويۋشى-رەجيسسەرى ق.ابەنوۆتىڭ شاكىرتى، رەجيسسەردىڭ-كومەكشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1989 جىلى قۇرىلعان «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى.

-ەرلان اعا، اڭگىمەمىزدى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن باستاساق. ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا بۇل كوتەرىلىس قالاي اسەر ەتتى؟

-1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇكىل اسكەرى مەن جەندەتتەرى  الاڭدا بولعان جاستاردى اياۋسىز قۇرتۋعا باعىتتادى. سوتتادى، وقۋلارى مەن جۇمىستارىنان قۋىدى. قىزدارىمىز زورلاندى، يتكە تالاندى. ول ازداي، ماسكەۋدىڭ ورتالىق ساياسي بيۋروسى بۇكىل قازاق حالقىنا قارسى “قازاق ۇلتشىلدىعى” دەگەن ۇلكەن ايىپ تاقتى. بۇل دەگەنىمىز قازاق حالقى ۇلت رەتىندە جويىلۋعا شاق قالىپ، تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى.

ال مەنى ەكى كۇن الاڭدا بولعانىم ءۇشىن 1987 جىلدىڭ 2 اقپانىندا  الماتى قالالىق سوتى، قازسسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 65-ءشى بابىمەن 6 جىلعا باس بوستاندىعىمنان ايىردى. ەسكەرتە كەتەيىن، قىلمىستىق كودەكستىڭ 60-65 باپتارىن 70 جىل ىشىندە سوۆەت وكىمەتى قازاق حالقىنا تۇڭعىش رەت قولداندى. سوت ۇكىمى وقىلعاندا، سوت زالىنىڭ بۇرىشىندا انامنىڭ كوز جاسى قالاي اققانى كوز الدىمنان ءالى دە كەتە قويعان جوق. باس بوستاندىعىمنان ايىرىلعانىم مەن ءۇشىن ارينە اۋىر بولدى. تۇرمەنىڭ ازابى مەن و جاقتىڭ قارا زىلدەي اۋىر ءومىرى تۋرالى تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەندەر عانا بىلەدى. مەن ءۇشىن ەڭ  قيىننىڭ-قيىنى  باس بوستاندىعىمنان ايىرىلعانىم ەمەس، انامنىڭ ەكى جىل بويى جازىقسىز اققان كوز جاسى بولدى. ءولىم الدىندا دا تالاي رەت اۋرۋحانادا جاتىپ شىققان ەكەن. ول تۋرالى مەن كەيىن بوستاندىققا شىققان سوڭ ءبىلدىم.

ءبىراز جەلتوقساندىقتاردى بوستاندىقتارىنان ايىرعاننان كەيىن ەتاپپەن ماڭعىشلاقتىڭ №34-ءشى ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنا جىبەردى. سول جاقتا ءسابيت يسابەكوۆ، قۇتتىبەك ايماحانوۆ، الىبەك مۋزافاروۆ، كەنجەباي وتارباەۆ، نۇرمان شىنىباەۆ، قاسىم ءابىلحايروۆ، قۇرمانعازى راحمەتوۆ  جانە باسقا جەلتوقساندىقتارمەن  سول زونادا تانىستىم. ماڭعىشلاقتىڭ زوناسىندا ەكى ايداي عانا بولدىق. بىزدەردى اسا قاۋىپتى قىلمىسكەرلەر رەتىندە، رەسەيگە دەيىن كەنەستەر وداعىنىڭ جان-جاقتاعى تۇرمەلەرىنە تاراتا باستادى. مەنى كارلاگ-تىڭ تۇرمەسىنە جىبەردى. باسىندا قيىن بودى. ۋاقىت وتە ول جەردىڭ «ءومىرى» مەن قاتاڭ جۇيەسىنە دە ەتىم ۇيرەنىپ كەتتى. الايدا، تۇرمە، اباقتى، اشتىق، ەتاپ  دەگەن كەنەستەر وداعىنىڭ فاشيستىك جۇيەسى باسىمىزدى جارىپ، دەنساۋلىقتارىمىزدان ايىرىپ، قابىرعامىزدى سىندىرعانىمەن، ءبىزدىڭ  رۋحىمىزدى سىندىرا المادى.

جازامدى كارلاگ-تا وتەپ جاتقان كەزىمدە كگب-ءنىڭ ەكى قىزمەتكەرى كەلىپ: «كولبيننىڭ اتىنا كەشىرىم حات جازسساڭ، ءبىر ايدان سوڭ بوستاندىققا شىعاسىڭ. باس تارتساڭ وسى جەردە ءشىرىپ ولەسىڭ» - دەگەندە، الاڭداعى سۇمدىقتار مەن سوت زالىندا وتىرعان انامنىڭ اققان كوز جاسىن  كوز الدىمدا ءبىر مەزەتتە ەلەستەتىپ شىقتىم. اشۋىم كەلگەنى سونشالىق، كولبيننىڭ اتىنا كەشىرىم حات جازۋدان باس تارتتىم. «مەن كولبيننىڭ اتىنا كەشىرىم حات جازبايمىن. كەرىسىنشە ول مەنىڭ حالقىمنىڭ اتىنا كەشىرىم حات جازسسىن» - دەپ، بوستاندىقتى ەمەس، قازاعىمنىڭ نامىسىن  تاڭدادىم. وسىدان كەيىن بوستاندىقتى كورمەيتىندەي كۇي كەشىپ، ءومىرىم وسىمەن بىتكەندەي بولدى. ءولىم مەن ءومىردىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، اباقتىدا ءار كۇنىڭ 15-20 كۇنگە تەڭەلەتىن بۇنداي جەردە كىمنىڭ وتىرعىسى كەلەدى. بىراق، ارادا  كوپ ۇزاماي قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ ءبىرشاما العا باسۋىنا بايلانىستى 1989 جىلدىڭ باسىنان باستاپ ءبىرتالاي جەلتوقساندىقتاردىڭ ىستەرى قايتا قارالىپ، جازا مەرزىمدەرىمىز قىسقارتىلىپ بوستاندىققا شىعا باستادىق.

-جۋىردا ءسىز الەۋمەتتىك جەلىدە تۇرمەدەن شىققاننان كەيىنگى بولعان قازاق تىلىنە قاتىستى ءبىر وقيعانى جازدىڭىز. دەمەك، جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەلدىڭ رۋحىن وياتىپ، ءتىل ءۇشىن كۇرەستى باستاۋعا دا سەپ بولعان دەۋگە بولا ما؟

-ارينە! 1989 جىلدىڭ 3-اقپانىندا، قازمۇ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ جۇرگەندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، بەس جىلعا سوتتالعان ەرمۇحان قۋاندىقوۆ ەكەۋمىز كارلاگ-تىڭ قاقاعان ايازىندا كوپتەن كۇتكەن بوستاندىعىمىزعا  بىرگە شىعىپ، قاراعاندى تەمىرجول  ۆوكزالىنا ۇشىپ باردىق.  ۆوكزالعا كەلسەك  بيلەت كەلەسى كۇنگە پەتروپاۆل - الماتى رەيسىنە عانا قالىپتى. بايقاساق، ۆوكزالداعى حابارلاندىرۋدىڭ بارلىعى تەك ورىس تىلىندە عانا ايتىلىپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا  كەزەكتى رەت ءتيدى. بوستاندىققا شىققانىمىزعا نەبارى 2-3 ساعاتتاي عانا بولدى. قاراعاندىنىڭ تەمىرجول ۆوكزالىنىڭ اكىمشىلىگىنە بارىپ ولارعا حابارلاندىرۋلار نەگە قازاق تىلىندە جاريالانبايتىنى تۋرالى ايتتىق. سول جەردە وتىرعان كىلەڭ  ورىستار بىزگە قارسىلاسىپ اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتا ما دەپ ويلاعانبىز. ەڭ قىزىعى ولار ءبىزدى مۇقيات تىڭداپ بولعان سوڭ، ەش قارسىلىق كورسەتپەي، شاعىمدارىمىزدى «شاعىم كىتاپشاسىنا»  جازىپ كەتۋىمىزدى سۇرادى. ءسويتىپ، كىتاپشاعا ۆوكزالداعى حابارلاندىرۋلار قازاق تىلىندە بولۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ، الماتىداعى مەكەن-جايىمدى كورسەتىپ ارىز جازىپ كەتتىك.

ارادا 1-2 ايداي وتكەن سوڭ، الماتىداعى ۇيىمە قاراعاندى ۆوكزالىنان حات كەلدى. كونۆەرتتى اشىپ قاراسام، “قۇرمەتتى ەرلان دەكەلباەۆ، ءسىزدىڭ شاعىمىڭىز  قاراعاندى ۆوكزالىنىڭ  جالپى جينالىسىندا قارالدى. قازىرگى ۋاقىتتا ۆوكزالدىڭ بارلىق حابارلاندىرۋلارى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە حابارلانۋدا” دەگەن جازۋدى وقىعانىمدا، ءبىر قۋانىپ «قازاق تىلىنە تيتتەي  بولسا دا ۇلەسىمىزدى  قوسىپپىز عوي» - دەپ كادىمگىدەي مارقايىپ قالدىم.

-بوستاندىققا شىققاننان كەيىن كوپ ۇزاماي، سىزدەر “جەلتوقسان” ۇيىمىن قۇردىڭىزدار. وسى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز...

-ءبىز اباقتىدان شىققاننان كەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى ىزدەي باستادىق. ءبىر كۇنى “قازاقفيلم” كينوستۋدياسىندا ءبىر رەجيسسەر جىگىت جەلتوقساندىقتاردىڭ باسىن قوسىپ جاتىر دەگەن حاباردى ەستىدىك. ءسويتىپ “قازاقفيلمگە” بارساق، امانجول نالىباەۆ (5 جىلعا سوتتالعان), باقتىبەك يمانقوجاەۆ (تەاتر ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ 3 جىلعا سوتتالىپ كەتكەن), حاسەن قوجاحمەتوۆ، جارمۇحانبەت تلەگەنوۆتەر وتىر ەكەن. قاسىما چيتا تۇرمەسىنەن قاشىپ كەلگەن قۇرمانباي قالمۇراتوۆتى ەرتىپ باردىم. ارامىزدا ماڭعىشلاقتىڭ زوناسىندا بىرگە بولعان قۇتتىبەك ايماحانوۆ بار ەكەن. ال، الگى رەجيسسەر قالدىباي ابەنوۆ بولاتىن. قالدەكەڭ بىزگە ءوزىن تانىستىرىپ بولعان سوڭ،  شىنايى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ  جەلتوقسان  كوتەرىلىسى تۋرالى “اللاجار” ءفيلمىن تۇسىرگىسى كەلەتىنىن ايتتى. فيلمگە  قاجەتتى ماتەريالداردى جيناۋ ءۇشىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىن جان-جاقتى زەرتتەپ، دەرەكتەر تابۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان ءبىز كوتەرىلىستىڭ شىندىعىن حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن ۇيىم قۇرايىق دەپ شەشىپ، ۇيىمنىڭ اتاۋىن ءبىراۋىزدان «جەلتوقسان» دەپ اتاپ، ونىڭ  العاشقى توراعاسى ەتىپ باقتىبەك يمانقوجاەۆتى سايلادىق. ءاربىز ءسوزىمىز بەن ىزدەرىمىزدى اڭدىپ وتىرعان كگب-نىڭ زامانىندا، ۇيىمنىڭ العاشقى مۇشەلەرى بولىپ: قالدىباي ابەنوۆ، باقتىبەك يمانقوجاەۆ، امانجول نالىباەۆ، وتكىرحان مۇلكىباەۆ، جارمۇحامەد تىلەگەنوۆ، قۇتتىبەك ايماحانوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، قۇرمانباي حالمۇراتوۆ سياقتى ازاماتتارىمىز  بولدى. ارادا ۋاقىت وتە تۇرمەدەن امان ەسەن ورالعان شورا قاراباەۆ، جەڭىس داۋلەتوۆ سياقتى باسقادا جەلتوقساندىقتار قاتارىمىزعا قوسىلا باستادى. ءوستىپ قالدىباي اعامىزدىڭ «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ 250-ءشى بولمەسىندە، 1989 جىلدىڭ  20-مامىرىندا ءوز جارعىمىز بەن ماقساتنامامىزدى قابىلداپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ، كولبين تاقتا وتىرعان كەزدە «جەلتوقسان» ۇيىمىن قۇرىپ، بىردەن ساياسي كۇرەسىمىزگە كىرىسىپ كەتتىك. قالدىباي اعا سول جىلدارى جەلتوقساندىقتارعا قول ۇشىن سوزىپ، ءوزىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا الىپ، بىزدەرگە ءىس جۇزىندە قولداۋ كورسەتكەن ەڭ العاشقى زيالىلاردىڭ ءبىرى بولدى.

-سىزدەردىڭ العا قويعان نەگىزگى ماقساتتارىڭىز قانداي ەدى؟

-وكىنىشكە وراي «جەلتوقسان» ۇيىمى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تاريحي ءادىل، دۇرىس ساياسي باعا بەرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان  ەڭ العاشقى تاۋەلسىز كوميسسيا بولعانى تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى.  العاشقى ماقساتتارىمىز:

- تۇرمەدە وتىرعان قالعان جەلتوقساندىقتاردى بوساتىپ الۋ،

-  جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تاريحي ءادىل، دۇرىس ساياسي باعا بەرىپ حالىققا شىندىقتى جەتكىزۋ.

- جەلتوقسان  جەندەتتەرىن جازاعا تارتۋ

- “اللاجار” فيلمىنە كومەكتەسۋ

- ماسكەۋدىڭ  ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن شىققان “قازاق ۇلتشىلدىعى” دەگەن اۋىر قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويعىزۋ

- جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە جاپا شەككەن ادامداردى تاۋىپ، بۇل ماسەلەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرۋ جانە ت/ب كوپتەگەن ۇلتتىق ماسەلەگە بايلانىستى يدەولوگيالارىمىز بولدى. مەدال، وردەن، پاتەر الۋ دەگەن تۇسىمىزگە دە كىرگەن ەمەس، ويىمىزدا دا بولعان ەمەس.

 -ول كەزدە جەلتوقسان شىندىعىن اشامىز دەپ نيەتتەنگەن باسقا قانداي ۇيىمدار بولدى؟

-«جەلتوقسان» ۇيىمىن بىزگە ۇكىمەت قۇرىپ بەرگەن جوق. ءبىز قالدىباي اعامىزدىڭ ارقاسىندا  تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن جەلتوقساندىق جىگىتتەر بولىپ، ءوز كۇشىمىزبەن قۇرىپ، ەشكىمگە باعىنبايتىن «جەلتوقسان» اتتى تاۋەلسىز كوميسسيا قۇردىق. قادىر مىرزاليەۆتىڭ كوميسسياسى بولدى. ول كوميسسيا ەشقانداي جۇمىس تىڭدىرا المادى. سودان كەيىن قازسسر جوعارعى كەنەس  جانىنان، كسرو دەپۋتاتى مۇحتار شاحانوۆتىڭ كوميسسياسى قۇرىلدى. قاتەلەسپەسەم، ول كۇز ايلارىندا قۇرىلدى. ول كەزدەرى بىزدەر قادىر مىرزاليەۆپەن دە، مۇحتار شاحانوۆپەن دە ارالاسپايتىنبىز. جەلتوقسانعا بايلانىستى ماعۇلماتتاردى ءوز كۇشىمىزبەن جيناپ، وزىمىزشە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنبىز. بۇل جولدا «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى توراعاسى بولعان مارقۇم امانجول نالىباەۆ اعامىزدىڭ ادىلدىكتىڭ اق تۋىن كوتەرە بىلگەن جانە توككەن ماڭداي تەرى مەن ەڭبەگى ۇشاڭ تەڭىز ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى

-ول - رەپرەسسيانىڭ قىزىپ تۇرعان كەزى. سوعان قاراماستان تاۋەكەلگە باردىڭىزدار. سول كەزدەگى سىزدەردىڭ العاشقى قادامدارىڭىز قانداي بولدى؟

-سول كەزدەرى قالاي عانا قورىقپاي جۇمىس ىستەگەنىمىز تۋرالى قازىر ويلانسام، ءوزىم دە تاڭ قالامىن. ءبىزدىڭ العاشقى قادامىمىز – جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 3 جىلدىعىندا الاڭعا بارىپ، ەسكە الۋ ميتينگىسىن جاساۋ ەدى. بۇل تۋرالى جۋىردا Abai.kz سايتىندا قالدىباي اعامىزدىڭ "زامانبەك جانە جەلتوقسان" اتتى ماقالاسى شىقتى. سول سۇحباتتان العاشقى جاساعان قادامدارىمىز تۋرالى كەڭىرەك وقي الاسىزدار.

- سىزدەر العاش قۇرىلعان ۇيىم بولعانىمەن، كەيىننەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ كوميسسياسىندا دا  بىراز جۇمىس ىستەدىڭىزدەر؟ وسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز؟

-ءيا، ءبىز “قازاقفيلم” كينوستۋدياسىندا قالدىباي اعامىزدىڭ كابينەتىندە جارتى جىلداي بولەك وتىردىق. بىزگە قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىنىڭ دوتسەنتى، قازسسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان، كسرو دەپۋتاتى م.شاحانوۆتىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ كوميسسياسىندا  سول كەزدەرى قىزمەت اتقارعان  (مارقۇم يماندى بولسىن) ءامينا نۇعمانوۆا دەگەن اپامىز بىزدەرگە قولداۋ كورسەتىپ ارامىزعا ءجيى كەلىپ ارالاسىپ تۇراتىن. «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ  بەلسەندى تۇردە، ىستەپ جاتقان قىزۋ جۇمىستارىمىز بەن  جەلتوقسانعا بايلانىستى كوپتەگەن ماعۇلماتتار تاۋىپ جاتقانىمىزدى كورىپ، م. شاحانوۆقا  جەتكىزىپ وتىردى.

1990 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا  امانجول نالىباەۆ، قالدىباي ابەنوۆ جانە مەن ءامينا اپايىمىزدىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن  مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ شاقىرۋىمەن «جالىن» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا ورنالاسقان كابينەتىنە باردىق. مۇحاڭمەن ءبىراز سويلەسكەننەن كەيىن ءامينا اپاي مۇحاڭعا: “وسى جىگىتتەردى قاسىڭا الساڭ ۇتىلمايسىڭ. ءبىراز دۇنيەنى توڭكەرەتىن دە وسىلار!”- دەپ ءوتىنىش ءبىلدىردى. ءبىز دە مۇحاڭعا قولىمىزداعى كوپتەگەن ماتەريالداردى كورسەتىپ، بىرلەسە وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە  ۇسىنىس جاسادىق. ءسويتىپ  امانجول نالىباەۆ اعام ەكەۋمىز «جەلتوقسان» ۇيىمى تاراپىنان، م.شاحانوۆتىڭ قازاق سسر جوعارعى كەڭەس جانىنان قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قۇرامىنا رەسمي تۇردە قابىلداندىق. ال قالدىباي اعا، وسى كوميسسياعا كومەكتەسۋدەن باسقا، دايىنداپ بەرگەن ماتەريالدارىمىز بويىنشا «اللاجار» ءفيلمىن دە قاتار تۇسىرە باستادى.

-سىزدەر ول جەرگە قانداي قۇجاتتار تاپسىردىڭىزدار؟

-وتە كوپ. «جەلتوقسان» ۇيىمى تاراپىنان قاجەتتى مالىمەتتەر مەن ارىزداردى جيناۋعا بارىمىزشا  ايانباي  جۇمىس جاسادىق.  كوميسسيادا بىرگە ىستەگەن مەيىرحان ءابدىماناپوۆ ەكەۋمىز جاستارعا قارسى قولدانعان ارماتۋرالاردى قاي جەردە دايىنداپ، وعان كىم تاپسىرما بەرگەنى تۋرالى ماعۇلماتتار تاپتىق. ارماتۋرانى دايىنداعان «ەلەكتوروبىتپريبور» زاۆودتىڭ ديرەكتورىمەن كەزدەسىپ، بارلىق جاعدايدى قاعازعا ءتۇسىرتىپ الدىق تا مۇحاڭنىڭ الدىنا الىپ باردىق. باسىنا ساپەر كۇرەك ءتيىپ اۋىر جاراقات العان  العاشقى ادامدى دا، زورلانعان قىزداردى دا تاپتىق. جالپى سول كەزدەرى «مەن جەلتوقسان كەزىندە جاراقات  الىپ، ءجابىر كوردىم» دەپ ءبىر ادامنىڭ قولىنان ارىز جازدىرتىپ الۋدىڭ ءوزى ماشاقاتتىڭ ماشاقاتى بولاتىن. بەلگىلى نارسە. ءبارى قورقىپ قالعان. سول كەزدەرى زارداپ شەككەن ءبىر-ەكى ادام تاۋىپ، قولدارىنان ارىز جازدىرتىپ العان  كەزىمىزدە، مۇحاڭ دا، ءبىز دە قاتتى قۋانىپ قالاتىنبىز. ويتكەنى زارداپ شەككەن  بىر ادامنىڭ جازعان  ارىزى اۋاداي قاجەت ەدى.

-ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە كەڭەستەر وداعىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان ساياسي اشتىق اكتسياسىن دا ۇيىمداستىدىڭىزدار. ونىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى جانە بيلىك تاراپىنان كىمدەر قولدادى؟

-1990 جىلدىڭ 24-ساۋىرىندە «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ جىگىتتەرى “جەلتوقسان تۇتقىندارى تۇرمەدەن بوساتىلسىن!” “قازاق ۇلتشىلدىعى جويىلسىن!” “م.شاحانوۆتىڭ كوميسسياسىنا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلسىن!”دەگەن ترانسپورانتتار جازىپ، ەسكى الاڭنىڭ الدىنا بارىپ تالاپتارىمىزدى قويىپ، ەڭ العاشقى ساياسي پيكەتىمىزدى  ۇيىمداستىردىق. سەبەبى، سول كەزدەرى مۇحاڭنىڭ كوميسسياسى جابىلۋ الدىندا تۇرعان. كوميسسياعا دا، بىزدەرگە دە جان-جاقتان قىسىم كورسەتۋ جۇمىستارى كۇشەيىپ، بارلىقتارىڭدى ولتىرەمىز دەگەنگە دەيىن باردى. ەگەر بۇلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ءبىز كوشەگە بۇكىل حالىقتى الىپ شىعامىز دەپ ۇكىمەتكە دە، قالالىق اكىمشىلىككە دە قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادىق. ويتكەنى بىرلەسە وتىرىپ جاساعان كوميسسيا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىپ، جەندەتتەردىڭ جاساعان كوپتەگەن قىلمىستارى اشىلايىن دەپ تۇرعان ساتىندە، سىلتاۋ تاۋىپ كوميسسيانى «جابامىز» دەگەندەرى دە ساياسي تاپسىرىسپەن جاسالعاندارى كورىنىپ تۇردى. ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز تاعىدا قىل ۇستىندە تۇردى.  بىراق ءبىز قويامىز با. اينالامىزعا ومون-دار قاپتادى. ۆيدەو كامەرالارىمەن كگب-نىڭ ادامدارى كەلىپ ترانسپورانتتارىمىزبەن بىرگە بىزدەردى ءتۇسىرىپ جاتتى.  بىز ءبارىبىر كەتپەدىك. وكىنىشكە وراي بۇل پيكەتىمىز ناتيجەسىز اياقتالدى.

ارادا جيىرما كۇن  وتكەن سوڭ  قايرات رىسقۇلبەكوۆپەن بىرگە 14-15 جىلعا سوتتالعان ت.تايجۇماەۆ، ق.كۇزەمباەۆ، ت.تاشەنوۆتاردى تۇرمەدەن بوساتىپ الۋ ءۇشىن، باسىمىزدى تاعىدا بايگەگە تىگىپ  ساياسي اشتىق جاريالايتىن بولدىق.  جينالىسىمىزدى جاساپ، حاتتامامىزدى تولتىرىپ جينالىستىڭ شەشىمى بويىنشا  قۇرمانباي قالمۇراتوۆ، ميحايل كوبەكوۆ، وتكىرحان مۇلكىباەۆ، قايراتپەن بىرگە تۇرىپ، 14 جىلعا سوتتالعان تۇگەلباي تاشەنوۆتىڭ اعاسى قايىرگەلدى تاشەنوۆ جانە ج.بارلىباەۆ دەگەن ازاماتتارىمىز اشتىققا جاتاتىن بولدى. قالعاندارىمىز ۇيىمداستىرۋشىلار  رەتىندە، ساياسي اشتىققا شىققانىمىز تۋرالى جانە ونداعى تالاپتارىمىزدى ءتىزىپ، سول كەزدەگى قازسسر پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ اتىنا حات جازدىق. ونداعى تالاپتارىمىز:

-تۇرمەدە وتىرعان قالعان جەلتوقساندىقتاردى بوستاندىققا شىعارۋ،

-ماسكەۋدىڭ  ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ  “قازاق ۇلتشىلدىعى” دەگەن اۋىر قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويعىزۋ.

-جەلتوقسان جەندەتتەرىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ.

-قازسسر جوعارعى كەڭەس جانىنان قۇرىلعان جەلتوقسان كوتەرىلىسنە بايلانىستى م.شاحانوۆتىڭ كوميسسياسىنا قىسىم كورسەتۋدى توقاتاتىپ، جابىلايىن دەپ تۇرعان كوميسسياعا جۇمىس ىستەۋگە تولىقتاي مۇمكىندىك بەرىلسىن دەگەن تالاپتار قويدىق.

ءسويتىپ ءتورت  جەلتوقساندىق جىگىتتەرىمىز ءتورت كۇن، ءتورت ءتۇن بويى جاڭبىرعا دا قاراماستان اشتىقتا جاتتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن اشتىق جاريالاۋشىلار قاتارىن جەلتوقساندىق قۇتتىبەك ايماحانوۆ تولتىردى. تەك، ءتورتىنشى كۇنى عانا اسپاننان شەلەكتەپ جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان كەزدە  “جەلتوقساندىقتار تۇرمەدەن بوساتىلسىن” دەگەن قاۋلى شىقتى. ءبىزدىڭ جاڭبىر استىندا كورگەن قۋانىشىمىزدى كورسەڭدەر عوي. ونى سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز جىلادىق تا، قۋانعانىمىزدان ايعالادىق تا! بىزدەرگە جاناشىرلىق بىلدىرگەن جانە وسى قاۋلىنىڭ شىعۋىنا كومەكتەسكەن  سول كەزدەگى دەپۋتاتتار سەرىك ابدارحمانوۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، س.سارتاەۆتار  بولدى. بۇل ءبىزدىڭ -  كەڭەستەر وداعىندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الماي تۇرعان كەزىمىزدەگى ەڭ العاشقى تاريحتا قالعان تۇڭعىش ەڭ ۇلكەن ساياسي جەڭىسىمىز بولدى. ال 1990 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 21-دە ماسكەۋدىڭ كسرو ورتالىق كوميتەتى «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن اۋىر ايىپتى قاتە كەتكەن قاۋلى دەپ تانىپ، ونىڭ كۇشىن جويدى. سول كوميسسيانىڭ تىرەۋى دە، جابىلىپ قالماۋىنا دا سەبەپشى بولعان «جەلتوقسان» ۇيىمى بولعانى جايىندا ەشكىم بىلمەيدى. بۇل تۋرالى دا «اللاجار» ءفيلمىنىڭ جالعاسىندا كورەتىن بولاسىزدار.

-سىزدەردىڭ كۇرەستەرىڭىز تەك جەلتوقسان شىندىعىن اشۋمەن عانا شەكتەلدى مە؟ الدە، باسقا دا ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەردىڭىزدەر مە؟

-ءتورت جىگىتىمىزدى تۇرمەدەن بوساتىپ العان سوڭ، 1990 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 20-دا  “كينو ۇيىندە»  «جەلتوقسان» ۇيىمىنان، «جەلتوقسان» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزىپ، پارتياعا اينالدىق. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى –  كەڭەستەر وداعىنان  بولەك ءوزىمىزدى ەگەمەندى ەل رەتىندە جاريالاۋ، ورىس ءتىلىن مۇلدەم الىپ تاستاپ قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاۋ، شەت ەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدى وتانىمىزعا قايتارۋعا ۇلەس قوسۋ، يسلام دىنىمەن قاتار  سالت-ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتۋعا، كەڭەستەر وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا اسكەري بورىشتارىن اتقارىپ جۇرگەن قازاق سولداتتارىن ءوز ەلىمىزدە قىزمەت اتقارسىن  دەگەن كوپتەگەن ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى جارعىلارىمىزدى  قابىلدادىق.  «جەلتوقسان» پارتياسىنىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، ۇكىمەتكە جانە كوشەلەردى ارالاپ ەلدەرگە حابارلاندىرۋلاردى تاراتىپ، حالقىمىزدى ساياسي بەلسەندىلىككە شاقىردىق. ارامىزدا ستۋدەنتتەر دە بولدى. سىرتتان قوسىلعان ازاماتتاردا بولدى. پارتيامىزدى قولداپ، ىزگى نيەتىمەن  ءوز قۋانىشىن بىلدىرگەن زيالىلاردىڭ ىشىندە  امينا نۇعمانوۆا دەگەن اق پەيىلدى اپامىز بولدى. ءامينا اپامىزدىڭ بىزگە جاساعان جاقسىلىعىن ەشقاشان ۇمىتپايمىز. حالىققا «جەلتوقسان» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن تانىستىرىپ، ناسيحات جۇرگىزۋ ماقساتىندا  “جەلتوقسان” دەگەن گازەتىمىزدى دە  شىعاردىق. گازەتىمىزدىڭ ماڭدايشاسىندا «قازاقستاننىڭ  بولاشاعى - تاۋەلسىزدىكتە” دەگەن ۇرانىمىز بولدى. ۇمىتپاسام گازەتىمىز ەكى مىڭ دانامەن شىقتى اۋ دەيمىن. ونىڭ بارلىعىن تيپوگرافيادا جاسىرىن تۇردە شىعارعانبىز. گازەتىمىزدى جەر-جەردە، اياعىمىزدان سۋ ءوتىپ، باسىمىزدان كۇن وتكەنىنە قاراماستان، جاياۋ ءجۇرىپ تاراتتىق. گازەتكە قارجىنى دا ءوز قالتامىزدان شىعاردىق.  وكىنىشكە وراي قاراجات تاپشىلىعىنان  گازەتىمىز دە ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن جابىلىپ قالدى. ءبىزدىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – تاۋەلسىزدىكتە» دەگەن ۇرانىمىزدى كورىپ، كوپشىلىگى قورقىپ، بىزگە جاقىندامادى. كسرو كەزى عوي، تۇسىنىكتى. سول كەزدەرى از  بولعانىمىزبەن، ءبىز - سانىمىزبەن  ەمەس، ساپامىزبەن، رۋحىمىزبەن، بىرلىگىمىزبەن مىقتى بولدىق. سول رۋح پەن بىرلىگىمىزدىڭ  ارقاسىندا ءبىراز جەڭىستەرگە جەتتىك.

-ال، جەكە ۇيىم رەتىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن حالىقارالىق مىنبەرلەردە كوتەرە الدىڭىزدار ما؟

-سول كەزدەگى ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ مۇشەسى، «جەلتوقسان» پارتياسىنىڭ  وكىلى رەتىندە ميحايل كوبەكوۆ دەگەن جىگىتىمىز ۋكرايناداعى  يۆانوۆو-فرانكوۆسك قالاسىنا بارىپ، “ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ” تاقىرىبىنداعى حالىقارالىق دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان كونفەرەنتسياسىنا قاتىسىپ قايتتى. وندا ەۆروپادان كەلگەن ادامدارعا قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە موسكۆانىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيدى مەن  «جەلتوقسان» پارتياسىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى تۋرالى ايتىپ، ميحايل باۋىرىمىز ابىرويىمىزدى حالىقارالىق دارەجەگە دەيىن كوتەرىپ كەتكەن ەدى. قالدىباي اعا، امانجول نالىباەۆ، حاسەن قوجاحمەت جانە مەن   اقش-تىڭ «امەريكا حالىقارالىق حەلسينكي توبىنىڭ» ۆاشينگتوننان كەلگەن  دجەري لويبەر مەن كاتارينا كوسمەن دەگەن جۋرناليستەرگە دە جەلتوقسان جەندەتتەرىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىستارى تۋرالى بار بىلگەنىمىزدى ايتىپ، جايىپ سالدىق. امەريكاندىق جۋرناليستەر بۇل سۇقباتىمىزدى 1990 جىلدىڭ قازان ايىندا بۇكىل امەريكا مەن ەۆروپاعا 60 بەتتەن اساتىن جۋرنالدى مىڭداعان تيراجبەن تاراتقان. «جەلتوقسان» ۇيىمى وسىنداي جولمەن حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن جەلتوقسان شىندىعى تۋرالى ءوز داۋىستارىن جەتكىزە ءبىلدى. 1990  جىلدارى الماتى قالاسىندا باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ميتينگىلەر ۇيىمداستىرىپ، نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىكتى «جەلتوقسان» ۇيىمى ءوز موينىنا الا وتىرىپ،  «قازاقستان كسرو-دان بولەك، ەگەمەندى ەل بولۋىنا بايلانىستى قارار قابىلداپ، حالىقتار اراسىندا رەفەرەندۋم جۇرگىزەتىنىمىزگە دەيىن جاريالاپ، ءبىراز قۇجاتتاردى ماسكەۋ مەن قازسسر ۇكىمەتىنە دەيىن تاپسىرعان كەزدەرىمىز دە بولدى. جاساعان جۇمىستارىمىز وتە كوپ، ءبارىن ايتىپ بۇل جەرگە سىيدىرا المايتىن شىعارمىن.   ايتپاسام بولمايىن دەپ تۇر، 1993 جىلى دەموكراتتار ۇيىندە امانجول نالىباەۆ اعامىز باستاعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر ۇكىمەت ادامدارىنا جەلتوقساندىقتاردى رەسمي تۇردە جاپپاي ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارى رەتىندە اقتاۋ تۋرالى تالاپتارىمىزدى قويا باستادىق. 10-15 كۇنگە سوزىلعان تاعىدا اشتىق جاريالادىق.  ءسابيت يسابەكوۆ، جامبىل تايدجۇماەۆ، كەنجەباي وتارباەۆ ج/ە تاعىدا باسقالارى ءوز ومىرلەرىن تاعىدا قاۋىپكە ءتوندىرىپ اشتىققا جاتتى. سول قارسىلىقتارى ءۇشىن ەكى جىلدان تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن جەلتوقساندىقتار تاعىدا 15 تاۋلىككە قامالدى. ءبىراز جىگىتتەرىمىز  اكىمشىلىك جازاعا  تارتىلدى. جەتى جەلتوقساندىق ءوز ومىرلەرىنە قول سالامىز دەپ حالقىنا امانات حاتىن دا دايىنداپ قويدى. ال «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ توراعاسى امانجول نالىباەۆ پەن ءابدىماناپوۆ مەيىرحان دەگەن باۋىرىمىز ەشبىر كەدەرگىلەرگە قاراماستان، ەسكى الاڭنىڭ الدىندا 45 كۇن بويى اشتىق جاريالادى. سول كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە اشتىق جاريالاعان جەلتوقساندىقتاردىڭ بارلىق تالاپتارىن ورىنداۋ ءۇشىن، وكىمەت امالسىزدان ارنايى كوميسسيا قۇرىپ قاۋلى شىعاردى. وكىمەت قاۋلى شىعارعانىمەن ءوز ۋادەسىندە تۇرماي  تاعىدا ورىندامادى. ال بىزدەر كۇرەسىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. وسىنداي كۇرەستىڭ ارقاسىندا 1996 جىلى جەلتوقساندىقتار رەسمي تۇردە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى رەتىندە «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» دەپ تانىلىپ تولىق اقتالدىق.

-كوپشىلىك مۇحتار شاحانوۆتىڭ كوميسسياسىن بىلەدى. «اللاجار» ءفيلمىن بىلەدى. الايدا، وسىنداي اۋقىمدى جۇمىس اتقارساڭىزدار دا، ءالى كۇنگە دەيىن سىزدەردىڭ ۇيىمدارىڭىز تۋرالى باسىم كوپشىلىگى بىلمەيدى. نەگە؟

-مۇحتار اعانىڭ كوميسسياسى وتە ۇلكەن جۇمىستار اتقارعانى راس. ونى جوققا شىعارا المايمىن. بىراق  ودان بۇرىن قۇرىلعان «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ اتقارعان ىستەرى تىپتەن  اۋقىمدى دا، اۋىر  ەدى. راس، بۇل ۇيىم قازىر كوپشىلىككە بەيمالىم. سەبەبى، وسى ۇيىمنىڭ جاقسىلىعىن كورگەن كەيبىر “زيالىلارىمىز” بۇل تۋرالى مۇلدە ايتپايدى. ءبىزدىڭ ۇيىم تۋرالى ايتاتىن ادامدارىمىزدىڭ كوبى قايتىس بولىپ كەتتى. ءبىرازى ۇمىتىپ كەتتى. ول  كەزدەرى بىزدەر  اتىمىزدى شىعارايىق دەپ جۇمىس ىستەگەن جوقپىز. بار نيەتىمىز – مۇحاڭنىڭ كوميسسياسى مەن “اللاجار” فيلمىنە قولداۋ كورسەتىپ، كومەكتەسۋ ەدى. جاڭا جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي “جەلتوقسان” ۇيىمى  بولماعاندا، م.شاحانوۆتىڭ كوميسسياسى جابىلىپ، جەلتوقسان تۋرالى كوپتەگەن شىندىقتار ايتىلماي كەتەر ەدى. ءبىز سول كەزدەرى ءبىر-بىرىمىزگە قولداۋ كورسەتىپ، تىرەۋ بولعانىمىزدى بىرەۋلەر ۇمىتسا، قالدىباي اعا ەكەۋمىز  ۇمىتقانىمىز جوق. ءبارى بەينەتاسپادا ساقتاۋلى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. بۇل تاريحي فاكت.

-سىزدەر جۋىردا باق ارقىلى “اللاجار” ءفيلمىنىڭ جالعاسى تۇسىرىلەتىنى تۋرالى ايتتىڭىزدار. بۇل فيلم نە تۋرالى بولماق؟ بۇعان قانداي ماتەريالدار قولدانىلادى؟

- ءيا، ءبىز قالدىباي اعا ەكەۋمىز الەۋمەتتىك جەلىدە دە، اقپارات قۇرالدارىندا دا وسى ءفيلمنىڭ جالعاسى بولاتىنىن ايتىپ كەلە جاتقانىمىزعا ءبىراز جىل بولدى. «اللاجار» ءفيلمنىڭ جالعاسى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ەمەس. بۇل فيلم قالدىباي اعامىزدىڭ وتىز جىلدان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان، 1989 جىلى «قازافيلمدە» قۇرىلعان اتى اڭىزعا اينالعان «جەلتوقسان»  ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق ساياسي ارەنادا جانە ەگەمەندىك جولىندا  اتقارعان  كۇرەستەرى تۋرالى كوپ سەريالى دەرەكتى ەپوپەيا بولماق.  قالدىباي اعامىزدىڭ وتىز جىلدان بەرى كەلە جاتقان 60 ساعاتتىق بەينەماتەريالدارى مەن  سوناۋ 1989 جىلى «جەلتوقسان» ۇيىمى رەتىندە قۇرىلعاننان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان اسا قۇندى قۇجاتتارىمىزدا بار. اتالعان بەينەماتەريالدار مەن قۇجاتتاردى  نەگىزگە الا وتىرىپ   وسى ءفيلمدى ۇرپاق الدىندا جارىققا شىعارۋعا بەل بۋدىق. ءبىز بەينەماتەريالدار مەن قۇجاتتاردى  قۇپيا تۇردە  ساقتاپ وتىرمىز. «قالدەكە! «اللاجار» ءفيلمىن جارىققا شىعارعان كەزدە سەنىڭ اياعىڭنان شالىپ، قيانات جاساعاندار وتە كوپ بولدى. «اللاجار» ءفيلمىنىڭ جالعاسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن، بارلىق بەينەماتەريالداردى ماعان امانات ەتىپ تاپسىرىپ وتىرسىڭ. مەنىڭ اياعىمنان شالىپ، قيانات جاسايتىندار بولاتىنىن ءبىلىپ وتىرمىن. ولار كىمدەر بولادى؟» - دەگەن سۇراعىما: «ءوز اۋىلىڭنىڭ ەڭ جاقىن يتتەرى  قاباتىن بولادى!» - دەپ مەنىڭ ويىمداعىمدى ءدال ايتقان كەزدە تاڭ قالدىم.  مەن ءبارىن ءتۇسىندىم. بۇل قالدىباي اعامىزدىڭ ماعان قالدىرعان اماناتى! قالدەكەڭنىڭ جاعدايىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، تىم ناشار. كوتەرەيىن دەپ جاتقان جۇگىم تىم اۋىر. «ەي، اللا! ءبىر ءوزىڭ جار بولا گور!» - دەپ، اللا دەنساۋلىق بەرسە، بۇل تۋىندىنى جارىققا شىعارامىن.

-بۇل ءفيلمدى شىعارۋ ءۇشىن، سىزدەرگە ناقتى قانداي كومەك  قاجەت؟

-بىزگە ەڭ بىرىنشىدەن كينو تۇسىرەتىن ۆيدەوكامەرا، ميكروفون، شتاتيۆ سياقتى قۇرالدار اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. ءبىراز تۇسىرەتىن  جۇمىستارى بار. ەڭ بولماعاندا 3 ميلليونداي قاراجات تابىلا قالسا، جوعارىداعى اتالعان قۇرالدادى ساتىپ الىپ، ءتۇسىرىلىم توبىن قۇرىپ، جۇمىسىما  كىرىسە بەرەر ەدىم. جالپى بۇل ءفيلمدى شىعارۋ ءۇشىن بالەنباي ميلليونداعان دوللار قاجەت ەتپەيدى. ويتكەنى ماتەريالداردىڭ ءبارى دايىن، قولىمىزدا تۇر.مۇنداعى ەڭ نەگىزگى جۇمىس – مونتاجدىق جۇمىستار. قاراجات تاپشىلىعىنا قاراماستان قالدىباي اعا ەكەۋمىز ءبىراز جۇمىستاردى دا اتقارىپ، وسى باعىتتا جۇمىسىمىزدى توقتاپاي كەلەمىز. ەڭ بولماسا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىعىنا ارناپ، 1-2 سەرياسىن شىعارساق تا جامان بولماس ەدى.

اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz