تاريح – بۇگىن ىستەپ، ىلە ناتيجەسىن كورسەتەر قول جۇمىسى ەمەس، مي جۇمىسى. سوندىقتان اركىمنىڭ ءوز تۋعان ولكەسى، اۋىلى، تاۋ-تاسى، وزەن-كولى، كەڭ دالاسى – شەجىرە تاريح.

«تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس»، – دەيدى ەلباسىمىز دا ءوزىنىڭ وتكەن جىلعى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا. ءيا، قانداي دا ءبىر ولكەگە بارساڭىز، جەر-سۋ، جاپان تۇزدە كەزدەسكەن كىشكەنە بۇلاق اتىنىڭ وزىندە قانشاما ءمان-ماعىنا، شەشىلمەگەن قۇپيا سىر جاتادى. ەلدى مەكەن، جەر سۋ اتاۋلارى – مادەني تاريحي مۇرا، ۇلتتىق قۇندىلىق. حالىقتىڭ ەرتە زاماننان باستاپ تىلدىك، تەرريتوريالىق ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان تاريحىنىڭ ساناسى مەن رۋحاني بولمىسىنىڭ ۇمىتىلماس جادىگەرى. ال وسى سالانى زەرتتەيتىن عىلىم توپونوميكا دەپ اتالادى. توپونوميا – حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى. ونى سول جەرلەرگە يەلىك قۇرعان حالىقتاردىڭ تىلدەرى باياندايدى. سونىمەن قاتار سول ايماقتىڭ يەسى بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ تاريحي سىرىن، اتى-ءجونىن، سويلەۋ ءتىلىنىڭ تەگىن اجىراتۋ بولىپ تابىلادى. توپونوميكا – ەجەلدەن بار ۇعىم. ەڭ كۇردەلى سالاسى – ونوماستيكا.

عاسىرلار توعىسىندا تالاي تارتىستى جىلدار مەن قان توگىلگەن كۇندەر جاتىر. اتا-بابالارىمىز نايزانىڭ ۇشىمەن دە، بىلەكتىڭ كۇشىمەن دە، قالا بەردى قانىمەن، جانىمەن قورعاعان ۇلان-عايىر دالانىڭ ءاربىر تاسىنىڭ وزىندە تاريح تاڭبالانعان، اشىلماعان سىرى بار. ءار ولكە، ءار ايماق وزىنشە ءبىر شەجىرە تاريح. سول شەجىرەنى زەرتتەي، تاريحىنا ۇڭىلە ءتۇسىپ وقي-توقي باستاساڭ، تاۋەلسىزدىككە دەيىن قازاق جۇرتىنىڭ مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن تالاي ءداۋىر-كەزەڭدەردىڭ ساياسي قۇربانى بولعاندارىن كورەمىز. سونداي كەڭ القاپتاردىڭ ءبىرى – ءوزىمىز بىلەتىن قارادالا. قويناۋى قازىناعا تولى، جەرى قۇنارلى وسى ولكە دە ءوز شەجىرەسىن، تاريحىن ىشىنە تىعىپ الىپ جاتىر. «كەل، زەرتتە، حاتتاپ جاز جەرىڭدى، سۋىڭدى، تاۋىڭدى، دالاڭنىڭ اتىن، بابالارىڭنىڭ ەرلىگىن اتاپ-اتاپ كەلەشەك ۇرپاعىڭا شەجىرە قىلىپ قالدىر» دەگەندەي. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. وسى ءۇيسىن تاۋى (كەتپەن تاۋى، قارا جوتا ءۇستىرتى) مەن قارادالاداعى جەر-سۋ، ەلدى-مەكەن اتاۋلارى، قازىرگى زاماندا ەلىم جەرىم دەگەن ازاماتتارعا جانە كەلەر ۇرپاققا ۇلكەن سىن بولىپ تۇر. تەگىن تانۋعا ۇمتىلعان جۇرت، كەيىنگى ۇرپاق تەككە قاراپ جۇرمەسى بەلگىلى. اركىم ءوز شاماسىنشا تالپىنىپ، ىزدەنىپ جاتىر. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي وسى ءوڭىر جايلى تالاي-تالاي زەرتتەۋ ماقالالار جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. سول زەرتتەۋ، زەردەلەۋلەردىڭ ءبىر پاراسى اۋدان ورتالىعى شونجى تۋرالى. جالپى كوپشىلىك وسى اتاۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا زەر سالا قويماۋى دا ىقتيمال. «شونجى» دەگەن كىم؟ ونىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قوسارلىق قانداي ۇلەسى بار؟ ونى جاس ۇرپاق بىلە مە؟ مىنە، ءبىزدى بۇگىندە وسى ساۋال مازالاۋى ءتيىس.

القيسسا، سوناۋ 1643 جىلدان باستاپ «وربۇلاق» شايقاسىنداعى جەڭىستەن كەيىنگى، ءىرى ۇرىس وسى قارادالا القابىنداعى 1683 جىلعى جوڭعار – قازاق شايقاسى. سەبەبى، جوڭعار باتىرى شونجىنىڭ 10 مىڭ اسكەرىن المەرەك باتىر قولباسشىلىق ەتكەن 6 مىڭ اسكەردىڭ ويسىراتۋى تاريحتا جازىلماعان تاريحي جەڭىس ەدى.

سول سوعىستاعى جاس قولباسشى، باتىر المەرەك تۋرالى بىرقاتار ماعلۇماتتى اسكەربەك تويعانبەكۇلىنىڭ «قايران ەلىم» تاريحي دەرەكتى رومانىنان، «باتىر بابا المەرەك» تۋرالى «تازابەك باتىر كىتابىندا» جانە دە المەرەك باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى وراز قاۋعابايدىڭ «المەرەكتىڭ بەس بالاسى جانە ەدىل جايىق» ەسسە – حيكايا، تاريحي تانىم كىتابىندا، جولداسباي تۇرلىبايۇلىنىڭ «رايىمبەك باتىر» ءبىرىنشى رومانىنان تاۋىپ وقۋعا بولادى. باسقا دا قازاقستان، قىتايداعى جازۋشى-زەرتتەۋشىلەردىڭ تاريحي ماقالالارىندا دا تىڭ اڭىز-دەرەكتەر جەتەرلىك.

المەرەكتىڭ جاستىعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ قان-كەشتى كۇرەسىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ايت-بوزىمنىڭ اقيىق اقىنى كودەك بايشىعانۇلى ءوز شەجىرە داستانىندا، بابامىزدى بىلاي جىرعا قوسادى:

«بوزىمنان سارى جانشىق انىق وتكەن،

جانشىقتى قىزىر باباڭ شالىپ وتكەن،

جانشىقتان المەرەك پەن ولجاي تۋىپ،

المەرەك باتىر بولعان باعى وكتەم».

بۇدان ءارى قاراي شەجىرە بىلاي ءوربيدى. البان ءبيى سۇيىندىكتىڭ كەلۋىمەن، جاسى بار كارىسى بار البان اتقا مىنەرلەرى قارقارا جايلاۋىندا ۇلكەن باس قوسۋ وتكىزدى. «ەلىم جۇرتىم بىزگە نە بولدى، تاۋبۇزار بابامىز تۇسىنداعى ايبىنىمىز قايدا كەتتى؟ ءبىزدى قاي كەزدە جاۋلار باسىنىپ ەدى، ەندى جوڭعارعا ۇلىڭ – قۇل، قىزىڭ – كۇڭ بولىپ تابانىنا باسىلىپ وتەمىز بە؟ بىزدە ەل قورعايتىن، قارۋ ۇستايتىن ەركەك تۋىلمادى ما؟ - دەگەن اشىنعان ەلدىڭ ءسوزىن ەستىپ، تاۋبۇزار باتىردىڭ شوبەرەسى جاسى ءالى جيىرماعا جەتپەگەن، المەرەك شاۋىپ شىعىپ: «ەر ازامات دەگەن مىنە ءبىز. الباننىڭ بۇگىنگىدەي باسقوسۋىن كۇتكەلى قاشان قانە جاۋدى باسىندىرمايمىن دەگەن ءاربىر وتباسى ون سەگىز بەن وتىز اراسىنداعى ازاماتىن قاتارىمىزعا قوسسىن، جاۋدىڭ باسىن الىپ كەك قايتاراتىن ءبىز»، – دەگەن ەكەن.

ەلدىڭ باس ءبيى المەرەكتىڭ بولايىن دەپ تۇرعان، ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ازامات ەكەنىن ەكى اۋىز سوزىنەن تانيدى. تانىپ قانا قويماي ەلدىڭ بار ازماتىنا تاۋبۇزارداي تۇلعالى المەرەكتىڭ جاساعىنا اتقا قونۋعا ۇندەدى. «ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە، ەلىڭ مەن جەرىڭدى قورعاۋعا اتتان!» دەپ الباننىڭ باس ءبيى باتا بەرەدى.

1680 جىلداردان باستاپ المەرەك باستاعان جاساقتى ۇلكەندەر قولداپ، تاۋبۇزار بابامىزدىڭ ەرلىك جولىندا جانىندا بولعان سىرىمبەت پەن تولەس ت.ب اتالارىمىز جاساقتى جاساقتاۋعا، جاتتىقتىرۋعا، سوعىس ونەرىن ۇيرەتۋدە بار ونەرلەرىن سالدى. سول كەزدەن باستالعان ەرلىكتىڭ ۇشقىنى قاس جاۋىمىز بولعان جوڭعارلاردى شايقاستا جەڭۋمەن اياقتالدى. بۇل بىراق ۋاقىتشا تىنىس الۋ كەزەڭى ەدى.

المەرەك باتىر 1683 جىلى جاز ايىندا، وسى شونجى اتالعان ەلدى مەكەندە، كەڭ القاپتا جوڭعارمەن قان مايداندا  عالدان بوشوكتىڭ شىعىس جەتىسۋ قونتايشىسى (بيلەۋشىسى) ايگىلى قولباسى شونجى باتىرىمەن جەكپە-جەكتە باسىن الادى. المەرەكتىڭ جانىندا مىڭباسىلار، ءجۇزباسىلار البان حانگەلدى، شاپىراشتى تۇرىكپەن، دۋلات وتەعۇل بيەكە بايسەيىت ءىنىسى ولجاي باتىرلارمەن باس قوسىپ، جوڭعارلاردىڭ 10 مىڭ قولىن توز-توزىن شىعارىپ، جەرىمىزدەن تۇرە قۋىپ تاستادى.

جالپى شونجى اتىن زەرتتەي كەلگەندە ۇيعىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى، شونجى اتاۋى جوڭعار-قازاق شايقاسىنان كەيىنگى جوڭعار باتىرى جەكپە-جەكتە قازاق باتىرى المەرەكتەن جەڭىلىپ،  سول جەر «شونجى ولگەن» بولىپ اتالعان. كەلە-كەلە «ولگەنى» ءتۇسىپ، شونجى اتالىپ كەتە بارعان. بۇل تاريحي دالەلدى دەرەك. وعان دەيىن بۇل القاپ «المەرەك جايى»، جايلاۋعا كوشەر، تىنىستار، اسكەرىن جاتتىقتىرىپ جوڭعارلارمەن سوعىسقا دايىندالاتىن جايلاۋى، «جايى» دەلىنگەن. ەل اقساقالدارىنىڭ ايتۋىندا، اڭىز اڭگىمەلەرىندە، اۋەلى سوناۋ ءۇيسىن داۋىرىندە، جىبەك جولى كەزىندە موڭعول تاتار شىڭعىسحان داۋىرىندە  بۇل ايماق «قارادالا» ساۋدا جولىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان. ودان كەيىنگى كەزەڭ جوڭعار وتارلاۋى، ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋى (رەسەي يمپەرياسى), كەڭەستىك كەزەڭىندە شونجى اتاۋى – چۋنجا، چۋندجا اتالىپ كەلگەن. بۇگىندە قازاقشالاپ شونجى دەپ العان جايىمىز بار. تۇرىكتانۋشى س. ە. مالوۆتىڭ: «شونجى ءسوزى «كەڭ، جاي، تاناپ» مانىندەگى ءسوز تىركەسى» دەگەن پىكىرىن باسقا عالىمدار دا ماقۇلدايدى. انىق ماعىناسى مەن شىعۋ توركىنى قىتاي جازبالارىندا دا بەلگىسىز. نەگىزىندە شونجى – جالقى ەسىم رەتىندە جازۋشى اسكەر تويعانبەكۇلى «قايران ەلىم 3 تومدىق كىتابىنداعى ءبىرىنشى تومىندا «المەرەك باتىر» بولىمىندە جان-جاقتى تولىق سۋرەتتەلىپ جازىلعان. شونجى – جوڭعار-ويرات ەسىمى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، «شونجى» قازاققا دا، ءتىپتى وسى جەتىسۋ وڭىرىنە 19 عاسىردىڭ اياق شەنىندە قونىس اۋدارعان ۇيعىر ۇلتىنا دا جات ەسىم. ياعني ۇرپاعىمىزعا ۇلىقتار بابامىزدىڭ، دانامىزدىڭ، قالا بەردى تاريحىمىزعا قاشالعان قانداي دا ءبىر ماڭىزى بار اتاۋ دا ەمەس. ەندەشە وسى جەر-سۋ اتاۋلارىنا تاريحي تانىمى مول اتاۋلار بەرسەك، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى ايتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەنىمىز ەمەس پە؟ مۇنان باسقا اۋداندا سۇمبە، شوشاناي، داردامتى، اردولايتى، ت.ب اتاۋلاردىڭ ءوزى جاڭعىرۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعانى ايدان انىق. ەل-جۇرت بولعاننان كەيىن شەجىرە تاريح جەتىپ ارتىلادى، تەك ەرىنبەي ىزدەنىپ، تاۋىپ وقىسا حاتقا ءتۇسىپ جازىلسا، كەلەر ۇرپاق وقىپ شىنايى تاريحتى بىلەر ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ بولار ەدى.

ۇلتتىعىمىزدى ۇلىقتايمىز، تاريحىمىزدى ۇمىتپايمىز دەسەك، ۇرپاق الدىندا ارىمىز تازا بولسىن دەسەك بابالار ەرلىگىن ەستەن شىعارمايىق. تۋعان جەرىمىزدىڭ تاريحىن تۇلەتەيىك، سول ارقىلى عانا جاڭعىراتىنىمىزدى جادىمىزدان وشىرمەيىك.

داۋلەت كۇنىكەەۆ، تاريحشى

Abai.kz