مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ “قازاقستان -2050”  ستراتەگياسىندا قازاقستان حالقىنىڭ ۋربانيزاتسيا دەڭگەيى  55% تەن  70% كە دەيىن وسەتىنى ايتىلعان. بۇل ءوز كەزەگىندە قالالار اراسىنداعى ساپالى جول قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا دا سەبەپ بولماق.

سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە قازاق قوعامىنىڭ مادەني، ساياسي جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمى نارىقتىق تۇرلەنۋ جاعدايىنا بايلانىستى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. بۇل وزگەرىستەر قوعامنىڭ بارلىق سالارىن قامتي وتىرىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كوپتەگەن ماسەلەلەردى قويىپ وتىر. سولاردىڭ ىشىندە ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسىن  ايتۋعا بولادى.

ول كەز-كەلگەن حالىقتىڭ بولماسىن باسىنان ەرتە مە، كەش پە وتەتىن قۇبىلىس. ۋربانيزاتسيا – ادامزاتتى تاراتىپ ورنالاسۋداعى قالالاردىڭ ءرولى مەن ارا سالماعىنا بايلانىستى قالالىق ءومىر سالتىن ورناتۋ سيپاتىنداعى تاريحي پروتسەسس بولىپ تابىلادى. بۇل الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسيالىق قوعامدا جاڭا تۇرلەنۋ، ەكونوميكالىق تاپتاردىڭ دەڭگەيى انىقتالۋدا. بۇل ءوز كەزەگىندە، قازاقستانداعى بىردەن ءبىر ماڭىزدى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پارامەتر رەتىندە بايقالا باستادى. 2014 جىلعى 1 شىلدەسىندە ەلىمىزدەگى حالىق سانى 17 264,6 مىڭ ادامدى قۇرادى، سونىڭ ىشىندە قالالىقتار – 9 508,4 مىڭ نەمەسە 55,1%، اۋىلدىقتار – 7 756,2 مىڭ نەمەسە 44,9% ادامدى قۇراپ وتىر. وسىعان وراي ۋربانيزاتسيا پروتسەسى كەزىندە اۋىلعا نەمەسە قالاعا الىپ كەلەر وڭ جانە تەرىس جاقتارىن قاراستىرعان ءجون. وڭ قوزقاراس رەتىندە ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى ەكونوميكا دامۋىنا ۇلەسىن قوسادى. ەگەر اۋىلدان ادامدار كەلسە قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى ارتادى. ال تۇرعىندار سانىنىڭ ارتۋى ەلگە تۇسەر قاراجاتتىڭ وسۋىنە الىپ كەلەدى. اۋىلدان كەلگەن ادامدار قالانىڭ كوركەيۋىنە ۇلەس قوسار بولسا، وندا تەك ەكونوميكا ەمەس قالانىڭ تەحنالوگيالىق، مادەني جانە ساياسي ءال- اۋقاتىدا ءوسىپ وركەندەيدى. مىسال رەتىندە امەريكالىق عالىم ادام الاننىڭ ايتۋى بويىنشا اۋىلدا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ تەز ۇيرەنىپ الۋ قابىلەتى قالالىق تۇرعىندارعا قاراعاندا 3 ەسە جوعارى كەتەدى. 2004 جىلى جۇرگىزىلگەن قالا مەن اۋىل ادامدارىنان تەست الۋ بارىسىندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 42,5% قابىلەتتى بولىپ شىققان ال قالا تۇرعىندارى 39% قۇراعان.

دەمەك اۋىلدىق ادامدار جاقسى دامىعان، ول ايتپاسادا بەلگىلى اۋىلدىق جەرلەردە تازا اۋا، ەگىن شارۋاشىلىعى، كەرەمەت تابيعات، اۋىلدىڭ ەكولوگياسى قالانىڭ ەكولوگياسىنا قاراعاندا بىرنەشە ەسە تازا. ارينە ەگەر قالا داميتىن بولسا، وندا ءبىز اۋىلدىق جەرلەردىدە دامىتا الامىز.

ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى نەگىزىنەن جاستار كاتەگورياسىنا اسەرى باسقا توپتارعا قاراعاندا ايتارلىقتاي، بۇل ەڭ الدىمەن مودەرنيزاتسيالىق دامۋعا وراي ولاردىڭ ۇلكەن قالالارعا جەكە ماقساتتارعا بايلانىستى (وقۋ، جۇمىس ت.ب ) قونىس اۋدارۋمەن تىعىز بايلانىستى. ەلدەگى تۇرعىندار نارىقتىق قوزقالىستارعا بەيىمدەلە الماۋىنا بايلانىستى جانە جۇمىسقا دەگەن باسەكەلەستىك سەكىلدى ءار ءتۇرلى ماسەلەلەر ورىن الىپ وتىر. بۇل ماسەلەلەرگە سونىمەن قاتار «مونەتيزاتسيا» تۇرىندەگى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر; جۇمىسسىزدىق جانە قايىرشىلىق دەڭگەيدىڭ ءوسۋى; ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى جانە حالىقتىق ءبولىنۋى، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىمىنىڭ ناشارلاۋى، اۋىلدىق تۇرعىندار قالادا جۇمىس ىزدەۋ تاپسىرىسىنىڭ ءوسۋى جانە باسقادا نارىقتىق قوعامدا جارامسىز ارەكەتتەر قوسىلدى [4]. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك قارجىدان جانە قولداۋدان ايرىلعان اگرارلىق سەكتوردىڭ قىزمەتى جانە ينۆەستيتسيا ەداۋىر تومەن بولدى. بۇل فاكتورلاردىڭ بارلىعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيiنىڭ ورىن الۋىنا جانە اۋىلدىق تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا الىپ كەلدى. قالالار كوپشىلىگىندە الۋان ەتنوستى بولىپ كەلسە، اۋىلدا ءبىر ەتنوستى باسىم بولىپ كەلەدى. ەگەر، اۋىلدى جەردە ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بەلگىلەرى باسىم بولسا، ال قالادا سان الۋان ەتنوستاردىڭ ءتۇرلى مادەنيەتىنىڭ نىشاندارىن كەزدەستىرۋگە بولادى. قالادا جوعارى وقۋ ورىندارى، عىلىمي مەكەمەلەر، تەاتر، فيلارمونيا، كورمەلەر جانە سول سياقتى سان قيلى مادەنيەتتى قۇرۋ جانە تاراتۋ قۇرالدارىنىڭ باي قويماسى شوعىرلانعان بولسا، ال اۋىلدى جەردە بۇل مۇمكىنشىلىكتەر شەكتەۋلى. قاي زاماندا، قاي قوعامدا دا تاريحي داۋىلداردىڭ، توڭكەرىستەر مەن سىلكىنىستەردىڭ اۋىرتپالىعىن اۋىل تارتتى. قازىرگى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىمىزدىڭ – وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى اۋىل مەن قالا ماسەلەسى. وسى اۋىل مەن قالاعا قاتىستى نەگىزگى ماسەلە قوعامىمىزداعى ۋربانيزاتسيا پروتسەسى [5]. قورىتا ايتقاندا، قازىرگى قازاقستان قوعامىنىڭ دامۋىندا ۋربانيزاتسيا قۇبىلىسىنا ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەك. ۋرباندالۋدىڭ قازىرگى اسەرىنەن ەلىمىزدە ۇلكەن – ۇلكەن قالالىق اگلومەراتسيا پايدا بولا باستادى، ال كەيبىر اۋىلدار حالىقتان بوساپ قالدى. بۇل ماسەلەگە مەملەكەتتە ارالاسىپ، رەتتەۋ تەتىكتەرىن ىسكە قوسقانى ءجون بولار ەدى. قازاقستان جەرى كەڭ بايتاق، ال ونىمەن سالىستىرا قاراعاندا حالقىنىڭ سانى از. مۇنىڭ ءوزى حالىقتىڭ قايتا قونىستانۋ ۇلگىلەرىن جوسپارلاۋدى قاجەت ەتەدى.

وسى باعىتتا  قازاقستان ۇكىمەتى 2013 جىلى "جۇمىسپەن قامتۋ 2020 جول كارتاسى" باعدارلاماسىن قابىلداعان. وسى باعدارلامادا "جۇمىس كۇشىنە تاپشى" ايماقتارعا حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭىرلەردەن جۇمىس كۇشىن شاقىرۋ تۋرالى ايتىلعان. سودان بەرى ءار وبلىس وسى باعدارلاما نەگىزىندە ازاماتتاردى كوشىرۋ جوسپارىن جاساۋعا كىرىسكەن. جىل ساناپ بۇل باعدارلاما بويىنشا ەلدىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىككە كوشىپ جاتقانداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى.

ازاماتتاردى قونىستاندىرۋ، جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ەڭبەك رەسۋرستارىنا قاجەتتىلىگى ەسەپكە الىنۋىمەن، ەڭبەككە ورنالاسۋى بويىنشا مەملەكەتتىك قولداۋ بەرۋمەن، كوشۋىنە سۋبسيديا تولەۋمەن، سونداي-اق تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىنە جاردەم كورسەتۋمەن جۇزەگە اسىرىلادى.

سولتۇستىككە قونىس اۋدارعان وڭتۇستىك ازاماتتارىنا جەڭىلدىكتەر مەن قارجىلاي كومەك ۇسىنىلادى. ناقتىراق ايتساق، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن باعدارلاماعا قاتىسۋشىلارعا جانە ونىڭ ءاربىر وتباسى مۇشەسىنە ءبىر رەتتىك جاردەماقى تولەنەدى. ونىڭ مولشەرى - 35 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش، بۇل 84 175 تەڭگەگە تەڭ.

سونىمەن قاتار، كوممۋنالدىق تولەمدەردى جانە جالعا الىنعان باسپانانىڭ اقىسىن تولەۋ ءۇشىن 12 اي بويى اقشالاي كومەك كورسەتىلەدى. قالالىق جەرگە قونىس اۋدارعاندارعا 48 100 تەڭگە تولەنسە، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ەكەۋدەن تورتەۋگە دەيىن بولسا - 60125 تەڭگە، ال 5 نەمەسە ودان دا كوپ بولسا 72 150 تەڭگە تولەۋ قاراستىرىلعان. اۋىلدىق جەرگە قونىس اۋدارعاندارعا ءبىر جىل بويىندا اي سايىن 36 075 تەڭگە بەرىلىپ وتىرادى. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى ەكەۋدەن تورتەۋگە دەيىن بولسا 43 290 تەڭگە، 5 نە ودان دا كوپ بولسا - 50 505 تەڭگە ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەدى ەكەن.

ال باسپانا ساتىپ العىسى كەلەتىندەر وسى قاراجاتتىڭ ءبىر جىلدىق اقىسىن بىردەن الىپ، ءۇي ساتىپ الا الادى. مۇنداعى تالاپ - وتباسىنداعى كەم دەگەندە ءبىر ادام جۇمىسپەن قامتىلۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن جۇمىستى جەرگىلىكتى بيلىك، ياعني ەلدى مەكەندەردەگى جۇمىسپەن قامتۋ بولىمدەرىنە ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تاۋىپ بەرۋىن سۇراپ، ءوتىنىش جازۋ قاجەت.

Abai.kz