بەلگىلى پروزاشى ءارى دراماتۋرگ، فيلولوگيا دوكتورى سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بيىلعى 46-سانىندا جاريالانعان جۋرناليست دۇيسەنالى الىماقىنمەن اراداعى «كوركەم ادەبيەت ادامزاتتىڭ جان دۇنيەسىن ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن جارالعان: قازاق پروزاسىنداعى مودەرندىك ەۆوليۋتسيا حاقىندا سىر-سۇقبات» دەيتىن اڭگىمە-دۇكەنىن زەيىن قويا وقىپ شىقتىق. جالپى بىزدە ادەبي ۇدەرىس پەن ادەبيەتتانۋدىڭ اراسىنداعى اكسيولوگيالىق كەڭىستىك الىگە دەيىن جويىلماي ساقتالىپ كەلەدى عوي، وعان سەبەپ — سوڭعىسىنىڭ تىم اكدەميزمى جانە مۇحاڭ ايتقان ۇيرەنشىكتىدەن باسقانى جاتىرقاعىش مىنەزى بولسا كەرەك. ال الەمدىك تاجىريبەدە ولاي ەمەس: وندا الگىندەي بوياۋلى ايىرماشىلىق الدەقاشان جويىلعان، ءتىپتى ءبىر قالامگەردىڭ كوركەم شىعارماشىلىق پەن ادەبي سىندى، ادەبيەتتانۋدى قاتار الىپ ءجۇرۋى، ءسويتىپ عالىمنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى مەن جازۋشىنىڭ ۇشقىر قيالىنىڭ اراسىنان ۇناسىمدى ۇلگى ءپىشۋى قالىپتى جاعداي، مىسالى، كەزىندە پروزا مەن ادەبي سىندى كەزەك-كەزەك جازعان امەريكان جازۋشىسى دجون اپدايك، جاي كۇندەرى ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرىپ، دەمالىس كۇندەرى فيلوسوفيالىق روماندارىمەن وتىرعان يتاليان قالامگەرى ۋمبەرتو ەكو. بىزدە دە سونداي ءۇردىس بولعان، ماسەلەن، — ءوزىم بىلەتىندەردى عانا ايتسام، — مۇحتار اۋەزوۆ پەن مۇحتار ماعاۋين پروزا مەن ادەبيەتتانۋدى، ادەبي سىندى قاتار الىپ جۇرگەن، ال ءابىش كەكىلباەۆ جازۋدى ادەبي سىننان باستاعان، نىعمەت عابدۋللين، حاسەن ادىباەۆ، بەكەن ىبىرايىموۆتار، ولار دا العاشقى قادامدارىن پروزادان باستاعاندار جانە ءساتتى باستاعاندار، بىراق سوڭىرا «بارەكەلدى» ەستي الماي عىلىمعا اۋىسىپ كەتكەن. ال قاشاندا بىلگەنىن كوپ الدىنا اياماي سالىپ وتىراتىن سەرىك اسىلبەكۇلى بولسا ادەبيەتتانۋعا پروزادان كەلدى جانە بۇل رەتتە ەكى سالادا قاتار جۇمىس ىستەۋدىڭ ادەمى ۇلگىسىن تانىتىپ ءجۇر، سودان دا ونىڭ كوركەم ادەبيەت تۋرالى جازعاندارى ءوزى ۇزاق جىل كۇزەتىپ كەلە جاتقان جازۋشىلىق ۇستەلىنەن قورىتىلىپ شىعىپ وتىرادى. مىنا سۇحباتى دا سولاي: وندا تەوريالىق بايلامداردى تاجىريبەلىك مىسالدارمەن ۋاجدەۋ ارقىلى قازىرگى قازاق ادەبي ۇدەرىسىنىڭ جالپى باعىتى باعدارلانعان، سولاي بولعاندىقتان دا سۇحبات دومبىراعا تيەك تاققانداي، ياعني ويلاسۋعا شاقىرعان اڭگىمە بولىپ شىققان ەكەن. ەڭ باستىسى، ءمانماتىن ادەبيەتىمىزدىڭ ءدال قازىر ۇلكەن جولدىڭ ەكىگە بولىنەر تۇسىندا، ياعني جولايىرىقتا، ەكى تاراۋ جولدىڭ قايسىسىنا تۇسەرىن بىلمەي، بۇرۋىنان ساقتانىپ، داعدىرىپ تۇرعان كەيپىن كوز الدىڭا اكەلەدى ەكەن. بۇل قازاق قوعامى ءۇشىن ۇلكەن ماسەلە جانە كوپ بولىپ قولعا الىپ، تالقىلانۋى قاجەت اسا دىلگەر ماسەلە دەر ەدىك. ءبىزدىڭ قولعا قالام العىزعان دا وسى جاعداي ەدى.

سۇحباتتا الگى ەكى تاراۋ جولدىڭ اتتارى دا ناقتى ايتىلعان: ءبىرى — ءداستۇرلى رەاليستىك ادەبيەت، ەكىنشىسى — مودەرندىك ادەبيەت. بۇگىنگى ءبىز ءۇشىن، قازاق ءۇشىن ءبىرى — الىس، ءبىرى — قالىس سياقتى كورىنەتىن ەكى تاراۋ دۇنيە. «كورىنەتىن سياقتى» دەپ وتىرعانىمىز، سەكەڭ ءوز سۇحباتىندا ايتىپ وتكەنىندەي، بۇل ەكەۋى كەزىندە ءبىر جولدىڭ ۇستىندە بولعان. ياعني حح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلگەن جازبا پروزامىز بۇعاناسى قاتا سالا مالتاسىن ەزگەن مالماتىماقتىقتان تەز قۇتىلىپ، بۋلىعۋ ءداۋىرىنسىز، بىردەن رەاليستىك-مودەرنيستىك جولعا بەت العان. عاجاپ ەمەس پە، العاشقى رومانىمىز «باقىتسىز جامال» مەن الگى ەگىز-ەكى جولعا بەت نۇسقاعان «شولپاننىڭ كۇناسىنىڭ» اراسى بار بولعانى ون بەس-اق جىل (ال، سەكەڭ ايتقانداي، مودەرنيزمنىڭ العاش ادەبيەتكە اتالىم بولىپ كىرۋى 1917 جىلدان باستالعان). مۇنىڭ سىرى كوركەم ادەبيەتتىڭ ءوزى سياقتى تۇڭعيىق تەرەڭ، تىلسىم جۇمباق. بالكىم، كوپ سەبەبىنىڭ، ەلەۋلى سەبەبىنىڭ ءبىرى — وسى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ باتىستىق ۇلگىدە ۇلت بولىپ ۇيىسا باستاعاندىعى دا شىعار. سوعان سايكەس باتىستىق ادەبيەتتەن ءتان الىپ، ەۋروپانى اشۋ ارقىلى ازيانى، ياعني ءوزىن دە تاپقان بولار. وسى ورايدا مودالدىق شىعىستىڭ پاسسيوناتاسى (ىستىق قۇشىرى) سۋىقتاۋ باتىستىڭ سالقىن اقىل بوتەكسىنەن دە بۇرىنىراق بەلگى بەرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ايتەۋىر، قالاي دەسە دە، قازاق ادەبيەتىندەگى مودەرنيزم ءوزىنىڭ ىلكى باستاۋىندا باتىستىق ۇعىمداعى مودەرن ادەبيەتىمەن مەرزىم جاعىنان تۇستاس بولعانىمەن مازمۇنى، ءادىسى جاعىنان وزگەشەرەك بولىپ كەلەدى. وندا كلاسسيكالىق مودەرنيزم انىقتاماسىندا ايتىلاتىن جازمىشتىق فاتاليزم، ءومىردى تاستۇنەك رەتىندە قابىلداۋ، وبەكتيۆتى ءومىردىڭ رەاليزمىن جوققا شىعارۋ، ىشكى دۇنيەنىڭ عانا كۇيتىن كۇيتتەۋ بولعان ەمەس. ميستيكا، سەكەڭ دۇرىس اتاپ كورسەتكەندەي، ەكى-ءۇش اقىننىڭ عانا شىعارمالارىندا نىشان بەردى. پروزاعا الاعاتتانىپ بولسا دا ارالاسقان ەمەس. قالاي ارالاسادى، مودەرنيزمدى تۋدىراتىن ناستە دەپ كورسەتىلەتىن ەكونوميكالىق داعدارىس، ونىڭ سالدارى رەتىندەگى رۋحاني كۇيرەكتىك كاپيتاليزم ساتىسىنا ەندى عانا اياق باسقان قازاق قوعامىندا اتىمەن بولماسا. قازاقتىڭ بۇتكىل وي-ساناسىن ەۋروپالىق اعارتۋ ءداۋىرى، كونتررەفورماتسيا ىڭعايىنداعى رەۆوليۋتسياشىل، ءورشىل ءجاديد جاڭاشىلداردىڭ اعارتۋشىلىعى مەڭدەپ تۇرسا. سول سەبەپتەن دە ادەبيەتتىڭ موينىنا دەپرەسسيادان شىعۋ جولدارىن كورسەتۋ دەيتىن مىندەت ارتىلماسا. وسى پىكىرگە ۇيىساق، قازاق پروزاسىنىڭ تۋا سالا جاڭا سيپاتقا بىردەن مويىن بۇرۋ فاكتىسى شوقپار باس سۇراۋ تۋعىزادى.

مەنىڭشە، بۇل جەردەگى گاپ ونەر تابيعاتىنىڭ ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى ىشكى مودەرندىك سيپاتىندا جاتقان سياقتى. وسى تۇسقا البەر كاميۋدىڭ ونەردىڭ قۇدىرەتتىلىگىن ماڭگىلىك كەرنەۋدەگى ەكىۇدايىلىقتان كورەتىن ويى نەعۇرلىم كەلىڭكىرەيدى. ەكزيستەنتسياليست قالامگەردىڭ جازۋىنشا، الگى ماڭگى ەكىۇدايىلىق قۇزدىڭ ەكى ەرنەۋىنىڭ — سۋرەتكەردىڭ ادامي جاراتىلىسى مەن شىعارماشىلىققا دەگەن قۇشىرلى ىڭكارلىگىنىڭ ارالىعىندا تەربەتىلە تەڭسەلىپ تۇرماق (مەن بۇعان جازۋشىنىڭ ءوزى دە تۇسىنبەستەن الدەنەنى جازعىسى كەپ، شىعارمانى باستاعىسى كەپ تىپىرشىپ كەتەتىن قۇشىرلىعىن دا قوسار ەدىم). سۋرەتكەر ءجۇرىپ كەلە جاتقان الگى شىڭىراۋ ەرنەۋىندە ونىڭ ءار قادامى قاۋىپكە، شىتىرمانعا، ۇلى قاتەرلەرگە تولى. ايتكەنمەن، ونەردىڭ ەركىندىگى تەك وسىمەن، تاۋەكەلى زور قاتەرلىكپەن عانا ايقىندالادى. بىراق الگىندەي ەركىندىككە كەز كەلگەن سۋرەتكەر قول جەتكىزە بەرمەيدى. وعان كۇشتى ىقپال-اسەرى بويىنداعى بۇتكىل كەم-كەتىگىن بايقاتپاي جىبەرەتىن فۋندامەنتالدى شىنايىلىققا يە سۋرەتكەر عانا بارا الماق. سونداي تۇلعالار رەتىندە مەن ماعجاندى جانە مۇحتار اۋەزوۆتى بولەكشە ءبولىپ ايتار ەدىم. بۇل ەكەۋىنىڭ قالامىنان قورىتىلىپ شىققان «شولپاننىڭ كۇناسىندە» جانە «قارالى سۇلۋدا» ءومىردى رەاليستىك تۇرعىدان كورسەتەتىن جانە مۇنى پسيحولوگيالىق تالداۋلار، وي اعىمى،  اۆتور-كەيىپكەردىڭ مودەرندىك ىشكى رەفلەكسيالارىنىڭ كومەگىمەن سۋرەتتەگەن فۋندامەنتالدى شىنايىلىق بار. سول شىنايىلىقتىڭ ورىسىندە كەيىپكەرلەر رەاليستىك پروزاعا ءتان ۇردىستە ءوزدى-ءوزى قاقتىعىسادى، سونىمەن بىرگە كونفليكت مودەرندىك ىڭعايدا كەيىپكەردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، ول ەندى وزىنە قارسى تۇلعامەن ەمەس، وزىمەن-ءوزى ارپالىسىپ كەتەدى. سەكەڭ سۇحباتىندا وسىنى، ياعني جوعارىداعى كاميۋ كورسەتكەن، اۆتوردىڭ اقجارما شىنشىلدىعىنان تۋىندايتىن، ءداپ ءوزى سياقتى ەكىۇدايىلىق جاعدايلارىن تاپ باسىپ ايتقان ەكەن. وسى ورايدا «شولپاننىڭ كۇناسى» مەن «قارالى سۇلۋدىڭ» فرانتسۋز نەورومانتيزمىمەن ءبىر ءىزدى باسۋى تاڭقالدىرادى. بۇل ەكى شىعارما جازىلعان شاقتا ادام بالاسىنىڭ جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ، كيە مەن كەسىردىڭ ءبىر-بىرىنەن ءوربىپ شىعىپ جاتۋىمەن ەكىگە جارىلىپ تۇراتىندىعى جايلى الگى ەكۇدايىلىق تەورياسى ەندى عانا جاساقتالىپ، شارل بودلەر تازالىقتى، پاكتىكتى ازعىنداۋدان شىعاراتىن ولەڭدەرىن ەندى عانا جاريالاپ جاتقان-دى. ماعجان مەن مۇقاڭنىڭ بۇل باتىستىق نەورومانتيزمدى بىلگەندىگى، نە ودان ۇيرەنگەندىگى جونىندە ەش مالىمەت جوق. بۇل جەردەگى ماسەلە جوعارىدا ايتىلعان كوركەمونەردىڭ ءوزىنىڭ ىشكى مودەرندىك تىلسىم-ستيحياسىندا ما دەپ ويلايمىز. ال ەندى «اقبىلەكتى» مودەرنيستىك ىڭعايعا ء(تىپتى سونىڭ كورىنىستەرى بار دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە) جاتقىزۋ دالەلى كەم، داۋلى پىكىر سياقتانادى دا تۇرادى. ءسوز جوق، جۇسىپبەك تە ماعجان مەن مۇحاڭ ءتارىزدى ادام بالاسىنىڭ ءسۇرساناسىنىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بۇعىپ جاتقان كۇڭگىرت تۇنەكتى تۇستارعا ساۋلە ءتۇسىرۋ ارقىلى الۋان تاعدىرلاردىڭ قيلى شارپىلىستارىن بەرە وتىرىپ، حاراكتەر سومداۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن كورسەتتى، الايدا ج. ايماۋىتوۆ ءسوزدى زامان ىڭعايىمەن كوتەرىڭكى لەپكە وراي باستاعانىندا سۋرەتكەر رەتىندە ءوزى وڭگەلەردەن الدەقايدا جاقسىراق، تەرەڭىرەك بىلەتىن ءومىر پروزاسىنان الشاقتاپ كەتەدى. ەسەسىنە ونىڭ «ەلەس» اڭگىمەسى — ت. ابدىكوۆتىڭ «وڭ قولىنان» دا بۇرىن بەلگى بەرگەن، تازا بۋلگاكوۆتىق ىڭعايداعى العاشقى گالليۋتسينوگەندىك-ەكزيستەنتسيالدىق كورىنىستەردىڭ وتىنىڭ الدى، سۋىنىڭ تۇنىعى دەسە لايىق. سويتە تۇرا بۇل اڭگىمەنىڭ دە الەۋمەتتىك پوزيتسياسى وتە ناقتى جانە ول ىشىندە ماعجان مەن مۇحاڭ بار العاشقى كاسىبي پروزاشىلارىمىزدىڭ ۇلكەن كوركەم شىعارمانىڭ تابىسقا جەتۋىنىڭ كەپىلى الەۋمەتتىك بەلسەندى كوزقاراستا دەپ تۇسىنگەندىگىن كورسەتەدى. وسى جولدا مودەرنيزمدى رەاليستىككە، ياعني قازاق دىلگەر بولىپ وتىرعان الەۋمەتشىلدىككە قىزمەت ەتكىزىپ، بوياۋدى انىق جاعا وتىرىپ، شىنايى ءومىر كوركەمدىك شىندىقپەن كومكەرىلگەن، جيناقتاۋلارمەن قورىتىلعان رەاليستىك بولمىس سۋرەتتەرىن جاساۋ ارقىلى جوعارىداعىداي مودەرندىك ادەبي شىعارمالاردى سەزىمىن رەتسىز جالاڭاشتامايتىن ءتامام قازاققا وقىتا الدى، سەزىمدەرىن سەلت ەتكىزىپ، وي ءتۇسىردى جانە سونىسىمەن قازىردە رەتتى-رەتسىز ايتىلا بەرەتىن «ينتەللەكتۋالدىق ادەبيەتتىڭ دوسى از بولادى» دەگەن پىكىردىڭ تۇبىرىمەن قاتە ەكەندىگىن كورسەتتى.

قازاق ساناسىن بىرىڭعاي، ءبىربۇرۋ جولعا ءتۇسىپ كەتۋدەن، وقشاۋ ەۋروپالاسىپ كەتۋدەن ساقتاندىرىپ، جاڭارعان قوعامعا قاجەت جاڭا تالعامدى وزەككە قۇرت تۇسىرمەي، تابيعي، ۇلتتىق جولمەن جاساۋدىڭ كوزىن كورسەتتى. اتتەڭ، كوزدەرى جەتكەن بيىككە وزدەرى جەتە الماي كەتتى. بۇگىندە ادەبيەتتانۋشىلار «نەورەاليزم» دەيتىن اتپەن باعالاعان سوتسرەاليزم ءادىسى جاڭادان قارقىن الىپ كەلە جاتقان جاس رەاليستىك-مودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، ءورىسىن كەستى. سونىڭ وزىندە دە ءبىرجولاتا كۇيرەتە المادى.

سەبەبى، كەزىندە ەڭبەكشى كەمەنىڭ ەسكەكشىلەرى مارشاكتار قالامساپپەن، عابەڭدەر قارىنداشپەن جازىپ قالدىرعان سوتسرەاليستىك مۇرانىڭ بارلىعىن بىردەي يدەولوگيالىق قالىپقا قاتىرىلىپ، جاتتاندى ماشىقپەن سەريالى تۇردە شىعارىلعان كاسىبي تاۋارعا جاتقىزۋ ماسەلەنىڭ بەتىن شومىشپەن قالقىپ الۋ بولار ەدى. سوتسرەاليزمنىڭ جازۋشىلارعا كرەدو ەتىپ تاڭعان قاعيداتى — ءوزى بىلەتىن نارسەنى ءومىر شىندىعىنا تابان تىرەي وتىرىپ، اعىن اق، قاراسىن قارا دەپ، بوياۋسىز، سۋسىز جازۋ تالابى بولاتىن. ول ەڭ كوركەم، ەڭ شىنشىل شىعارما — ابستراكتسيالىق الەم ەمەس، دەرەكتىلىككە نەگىزدەلگەن فاكتىلىك ادەبيەت، ياعني ءومىردىڭ ءوزى دەپ ءبىلدى. البەتتە، جازۋشىلار بۇل رەتتە ءوز جۇرەگىندە قوناقتاعاندى عانا جازۋ قۇقىنان ايىرىلدى، سويتسەداعى جوعارىداعى تالاپ وزدەرى بىلەتىن ادەبيەتتىڭ كلاسسيكالىق باعىتىمەن — رەاليزممەن ۇيلەس تۇسكەندىكتەن ونى كىدىرىسسىز قابىلدادى. وسى قالپىندا سوتسرەاليزم كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتىنىڭ ونى جاڭا جاعدايدا ودان ءارى جالعاستىرعان ميراسقورى ەدى، — «نەوكلاسسيتسيزم» اتالىپ جۇرگەنى دە سودان. ال كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتى ءبىزدى مودەرنيزمگە اكەلگەن جولدىڭ باسى. ماسەلەن، گوگول تۋىندىلارىنداعى بۇعان دەيىن بولىپ كورمەگەن مۇلدە توسىن پەرسوناجدار – جىن-پەرىلەر، مالعۇندار، وبىرلار، ۆۋردالاكتار ورىس ويساناسىنىڭ فانتومى، سوعان سايكەس ولار ورىس ادەبيەتىندە حح عاسىر باسىندا قاۋلاي جونەلگەن مودەرنيستىك «يزمدەردىڭ» جىلانكوز باستاۋى سانالادى. گوگول بولماسا دوستوەۆسكي دە شىقپاس ەدى. اربەردەسىن دوستوەۆسكيدىڭ اۋەزوۆ ەرەكشە ۇناتقان «كارامازوۆتىڭ ارىنىڭ ماڭدايى جەز ەدى» دەيتىن سويلەمى – تۇيە بوتالاعانداي وقتا-تەكتە وشاڭ ەتە قالاتىن مودەرنيستىك سويلەم. بۇگىنگى ءبىزدىڭ زاماننىڭ پارادوكسى سوندا – قازىرگى كەڭ كولەمدى عالامدىق مەگاترەند وزىنە لايىق اۋقىمدى ماسشتابتاعى پولوتنولىق شىعارمالار تۋعىزۋدىڭ ورنىنا نە نارسەدەن دە ميعا سالماق سالمايتىن شولتيعان قىسقالىقتى، كليپتىك سانانى تالاپ ەتەدى، ال ەندى بار ما، بۇگىن بار الەم جابىلىپ تۋعىزا الماي وتىرعان داۋىرلىك ادەبيەت ءمينيماليزمدى اۋەزە كورەتىن quasi امەريكانيزم ناسيحاتتالا باستاعان 30-شى جىلداردان باستاپ ءبىر الىپ ەلدىڭ كولەمىندە (كسرو-نىڭ) جانە دە تاريحي اسا قىسقا مەرزىمدە جاسالدى جانە ول ادەبيەت كوپشىلىكتىڭ ساناسىنا وعان ءىرى فورمالارمەن اسەر ەتۋ ارقىلى عانا ءۇزىلىسسىز، ۇزدىكسىز يەلىك ەتۋگە بولاتىنىن دالەلدەۋمەن قاتار ءومىردى سەنىمدى، كۇشتى قولمەن تەرەڭ دە جان-جاقتى كورسەتۋ جاعىنان، وعان قوسا بارلىق ۋاقىت-كەزەڭدەر ءۇشىن، بارلىق ەندىك-بويلىقتار ءۇشىن، ارقانداي تولىققاندى ءومىر تاقىرەتى ءۇشىن جالعىز عانا شىندىق بولىپ تانىلاتىن ماڭىزدى ءبىر نارسە بار ەكەندىگىن ۇقتىرۋمەن دە ەندىگارى قايتالانباس تاجىريبە بولىپ سانادا تاڭبالانىپ قالدى. سەبەبى، ارقانداي شىعارما، ەگەر ول رەاليستىك شىعارما بولاتىن بولسا، ءوز قويناۋىنا الدەنە جاسىرىن بىردەڭەنى بۇگىپ جاتادى. وسىنىڭ ءوزى ءبىز «مودەرن»، «مودەرنيزم دەپ باعالاپ وتىرعان قۇپيا تىلسىمنىڭ سىلەمى بولىپ جۇرمەسىن. ولاي بولسا مودەرندىك ادەبيەتتىڭ قۇرام بولىكتەرى رەاليستىك ىڭعايمەن كۇش بىرىكتىرگەن جەردە قۋاتتى ناسيحاتتىق اتقارىمدار اتقارىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن دە ەستە ۇستاۋ ءجون.

ءىى

البەتتە، ەلدىڭ بىرلىگى ادەبيەتتىڭ بىرلىگىن بىلدىرمەيدى، ادەبيەتتىڭ بىرلىگى وعان دەگەن كوزقاراستاردىڭ بىرلىگىن بىلدىرمەيدى، دەگەنمەن دە ءداستۇرلى ادەبيەت پەن جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ – رەاليزم مەن مودەرننىڭ بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ قازىرگىدەي الماعايىپ كەزەڭدە ەلدىك مۇددەنى ادەبيەت ارقىلى بەكەمدەۋ ىسىنە سەپتەسەر ەدى. ادەبيەت ءومىر شىندىعىن وبراز جاساۋ، حاراكتەر سومداۋ ارقىلى كورسەتۋ جانە كىسىنىڭ جانىنا ادامي قىمبات قاسيەتتەردىڭ ءنارىن ءسىڭىرۋ ارقىلى قوعامدى ىزگىلەندىرۋمەن قوسا-قابات كىسىگە سول زامانداعى ءومىر شىندىعىنىڭ، تاريحي جاعدايدىڭ ءمانىن دە اشادى. مۇنداي ادەبيەت بولاشاققا ماعىنالى كوزبەن وي جىبەرىپ، ونى بولجاپ ءبىلۋدى مۇمكىن ەتەدى، ادامدى جاڭا نارسەلەرگە جىگەرلەندىرەدى. قازىردە «الپىسكەرلەر» اتالىپ جۇرگەن جاڭا بۋىننىڭ موينىنا ارتىلعان رەاليستىك ادەبيەتتىڭ ۇشمۇشەلى فورمۋلاسى بولدى، ولار: زامانداس كەلبەتىن جاساۋ; عالامدىق دەڭگەيدە دە، ادامنىڭ جەكە ءومىرى دەڭگەيىندە دە كىسىنى جاۋاپكەرشىلىككە ۇندەۋ جانە توعىشارلىققا، رۋحاني نيگيليزمگە قارسى اياۋسىز كۇرەس اشۋ، ادامگەرشىلىك ءنارىن ءسىڭىرۋ. سونىمەن قوسا-قابات ءدال وسى كەزەڭدە مودەرندىك ويدى قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ەكىنشى تىرناقالدى تاجىريبەلەرى جاسالدى. بىراق، بۇل كەزەڭدەگى ادەبيەتتىڭ مودەرنيستىك سيپاتى الاش ءداۋىرىنىڭ تازا ءتولتۋما مودەرندىك سيپاتىنان بولەك، باتىستىق مودەرندىك ادەبيەتتىڭ اسەرىمەن ءتۇزىلدى. تەمىر داربازا باتىس سەميوتيكاسىنا ءبارىبىر توسقاۋىل بولا المادى. الايدا «الپىسكەرلىك» مودەرنگە ءدال ىلگەرگى الاش داۋىرىندەگىدەي فاتاليزم مەن حاوس، شەكسىز كۇيرەۋىك شەر قانداي جات بولسا، ەكىنشى جيھان سوعىسىنان كەيىن ەتەك العان كافكالىق فانتاسماگوريا دا سوعۇرلىم ءتان ەمەس. «الپىسكەرلەر» ءداۋىر شىندىعى ماسەلەلەرىن تىكەلەي سەزىنۋدى ءومىر شىندىعىنا ونتولوگيالىق تالداۋ جاساۋمەن استاستىردى. الەمدە بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا، ولارداعى سىڭارلى ستاندارتتارعا، بۋالدىر ۇمىتتىلىككە سانالى باتۋامەن، رەاليستىك تۇرعىدا تۇرىپ قاراۋ – «جىلىمىق» ادەبيەتىنىڭ قوس قاناتى، مىنە، وسىنداي-تۇعىن. بىراق ءومىر شىندىعىن تىكەلەي سەزىنۋلەر، سولار ارقىلى ونى كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرۋ قايتكەندە دە اناتوميالىق جۇرەكتى پسيحولوگيالىق جۇرەككە اينالدىرۋعا، سول ارقىلى سەزىمدى سەلكەۋسىز العا جايۋدى قامتاماسىز ەتۋگە اكەلۋى ءتيىس ەدى. سولاي بولدى دا. بىراق مۇنىڭ ءوزى باتىس «جالاڭاش ادام» دەيتىن مودەرنيستىك سەزىم جالاڭاشتىعىن بىلدىرمەيتىن. نەگىزىنەن ول سيپات تىلدىك-فرازالىق قۇبىلىستاردان كورىنەتىن. ەگەر حح عاسىر باسىنداعى مودەرنيست جازۋشىلارمىزعا بۇل جاعىنان قازاق ءتىلىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان داعدىلارىن ساقتاۋ، اۋىزەكى اڭگىمەگە ءتان كوسىلە بايانداۋ، ەسكىلىكتى ءتىل كورىنىستەرىن قولدانۋ، شاۋىپ شىققاندا ءسوزدى ماعىناعا باعىندىرۋ ءتان بولسا، «الپىسكەرلەرگە» وقىرماندى كىدىرتە ۇستاپ، ءار جولدى نازار اۋدارا وقۋىن تالاپ ەتەتىن سىنىق سويلەمدەر، بادىرايتپاي ءتىل ۇشىمەن ايتىلا سالعانداي ەتىپ جازۋ، ولەڭدەگى سياقتى تيتتەي جۇعىندىنى ءسال عانا سۇيكەي سالۋ، وقىرماننىڭ وبالىن ويلاپ، بولەكشە دەگەن دەتالداردىڭ ءوزىن اش ىشەكتەي سوزىپ، رەتسىز شۇبالتپاي، سول كورىكتى كۇيىندە قالدىرىپ كەتىپ وتىرۋ، قول بوياۋعا باتىڭقىراپ كەتەر بولسا الگى كوركەم كورىنىستىڭ رەڭى قاشاتىنىن اعاتسىز ءتۇيسىنۋ ءتان بولاتىن. سەزىمدى، قاراپايىم تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشكى رەفلەكسياسى مەن رەمينيستسەنتسيالارىن الگىندەي ەتىپ ءوز سيقىرىمەن بەرۋدىڭ شىرقاۋ ۇلگىسى، ماسەلەن، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ اڭگىمە-پوۆەستەرىندە كورىنىس تاپتى.

سونىمەن بىرگە «الپىسكەرلەر» پروزاسىندا اڭگىمەشى-حيكاياشىنىڭ قوپارىلا ايتاتىن تەلەگەي اڭگىمەلەرى تۇرىندەگى مودەرندىك «وي اعىمى»، «سانا اعىمى» دا بوي كورسەتتى. 70-80-ءشى جىلدار ادەبيەتى بۇل ادەبي ءستيلدىڭ ءۇش مىقتى ۇلگىسىن بەردى، ولار – عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە» قارا سوزبەن جازىلعان پوەماسى، ورالحان بوكەەۆتىڭ «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم» جانە ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «شىڭىراۋ» پوۆەستەرى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، بۇل حيكاياتتاردا تازا باتىستىق مودەرنيزمگە ءتان سەزىم جالاڭاشتىعى جوق، بىراق باتىستىق مودەرندىك ادەبيەتتىڭ باستى بەلگىسى – سيۋجەتتىڭ، ۋاقيعانىڭ وبەكتيۆتىك ومىردە ءجۇرىپ جاتپاي، سۋبەكتىنىڭ (ادامنىڭ) ىشىنە ءتۇسىپ، سول ىشكى دۇنيەسىندە بولىپ جاتاتىن ەرەكشەلىگى، ياعني «سانا اعىمى» بار. عابەڭنىڭ ەركەبۇلانى، ورالحاننىڭ سارقىتى مەن ءابىشتىڭ ەڭسەپى وسى ورەدە ەستەتيكالىق يدەالدى تاريحي وتكەننەن ىزدەيدى، سول سەبەپتى دە ولار رەاليستىك شىن بولعان جاعدايعا مودەرندىك قيالدان قيسىن قوسىپ، وزدەرىنىڭ اۆتورلىق ميفتىك-پوەتيكالىق الەمىن جاسايدى. باس قاھارمانداردى اۆتورلاستىرادى، ياعني ولار الدىمەن اۆتورلىق سانانى تاسىمالداعىشتارعا اينالادى. شىعارمادا سيۋجەت جوق، سيۋجەت – كەيىپكەرلەردىڭ وي-تولعانىسى، ىشكى سەزىم-دولىعى. بىراق سونىڭ بارلىعى دا اقيقات دۇنيەدە، شىندىق ومىردە ءجۇرىپ جاتادى، سولاي بولعاندىقتان دا «اڭىزدىڭ اقىرى» رومانىنداعى ارىلۋ، تازارۋ فورماسى، ءتۇس كورۋ ءتاسىلى وقىساڭ قۇددى تابىتتا جاتىپ شىققانداي قىلاتىن سول كەزدەگى باتىستىق پوستمودەرنيزمدەگىدەي شىمىرىكتىرمەيدى، قايتا وقىرماندى ارۋاناداي جەتەلەپ، ىنتىقتىرىپ وتىرادى. بۇل جاعداي رومانتيكالىق كوڭىل-كۇي تۋدىراتىن ليريكالىق-ەپيكالىق ستيلدىك تاسىلدەر (قايتالاۋلار، ينۆەرسيالار، ت.ب.) كومەگىمەن كۇشەيتىلەدى. سول ارقىلى پروزا سۋرەتتەۋشىلىكتەن گورى اسەرلىلىكتەن، مانەرلىلىكتەن شىراي تابادى. وسىلايشا 1960-1980 جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىندە ميفتىك-پوەتيكالىق شىعارماشىلىق ءوز الدىنا مودەرندىك ستيلدىك ءۇردىس بولىپ قالىپتاسپاعانىمەن، سوعان جۋىق بەلگىلەرگە يە بولدى. بۇل ەڭ الدىمەن بۇرىنعى دوگماتتىق رەاليزمگە، ونداعى ەستەتيكالىق جانە يدەولوگيالىق ستەرەوتيپتەرگە كوڭىل تولماۋشىلىقتان تۋعان جاعداي ەدى. جاڭا ساپاداعى قازاق پروزاسى وسى ورايدا باتىستىق ادەبيەتتەگى وزىمەن تۇستاس نەوميفولوگيالىق ويلاۋ جۇيەسىنەن، ميفتەردى زامان ىڭعايىنا كەلتىرۋ ىڭعايىنان ءبىراز نارسەنى العانى، ۇيرەنگەنى بايقالادى. نە دەسە دە 1970-ءشى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ «ينوستراننايا ليتەراتۋرا» جۋرنالى الگىندەي «بۋرجۋازيالىق» ونىمدەردى اراگىدىك بولسا دا جاريالاپ تۇردى عوي. سەبەبى ول شىعارمالار تۇتاس العاندا تازا مودەرنيستىك نە پوستمودەرنيستىك ەمەس، رەاليزممەن شالاپتالعان شىعارمالار ەدى. ءورىستىلدى وقىرمانداردى كۇزگى تاڭنىڭ جەلىندەي شيرىقتىرعان سونداي توسىن دۇنيەلەردىڭ بىرقاتارى – امەريكان جازۋشىسى دجون اپدايكتىڭ روماندارى. اتاپ ايتقاندا، ونىڭ فلوبەرلىك رەاليزم داستۇرىندە جازىلعان اتاقتى «كەنتاۆر» رومانىنىڭ («ينوستراننايا ليتەراتۋرا» جۋرنالىندا 1979 جىلى جارىق كوردى) شاپاعاتتى اسەرىن حاسەن ادىباەۆتىڭ «وتىراردىڭ كۇيرەۋى» رومانىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. «ميفتىك-پوەتيكالىق سانا، مودەرنيزم مەن رەاليزم جەتىستىكتەرىنىڭ، رومانتيكالىق اۋەننىڭ، رەمينيستسەنتسيالاردىڭ سينتەزى»، – ادەبيەتتانۋشى عالىمدار قۇرالاي جانۇزاقوۆا مەن كۇنىمجان ابدىقالىقتىڭ جوعارىداعى شىعارماعا بەرگەن باعاسى وسىنداي. رومان «سانا اعىمىندا»، ونىڭ اسسوتسياتيۆتىك پىشىمىندە جازىلعان، ۋاقيعالار رەالدى جانە ونەيريالىق مەكەنشاقتار ارالىعىندا ءجۇرىپ جاتادى. باس كەيىپكەر ادەتتەگى كەيىپكەر ەمەس، وبراز-كەيىپكەر جانە اۆتورلاسقان كوركەم بەينە. بۇل جاعىنان الگى ءتاسىل كەزىندە جۇسىپبەكتىڭ «ەلەسى» نىشان تاستاپ كەتكەن پوستمودەرنيستىك گيبريدتىك وبرازعا كەلىڭكىرەيدى، سونىمەن بىرگە روماندا اۆتوردىڭ ءوز شىڭعىسحانى، يۋدا يسكاريوتى، نازارەتتىك يسۋسى «وبرازدىق شىندىق ادام ءۇشىن فەنومەندىك شىندىق مارتەبەسىنە يە بولا الادى» دەپ ۇيرەتەتىن مودەرنيزم تەورياسىمەن دە قابىسادى. وسىلايشا «وتىراردىڭ كۇيرەۋى» بويىنا ءۇش ستيلدىك بەلگىنى – رەاليزمدى، مودەرنيزمدى جانە پوستمودەرنيزمدى بىردەي جيناقتاعان پوەتيكالىق پروزا ۇلگىسى رەتىندە ورىندالعان. رومان وسى كۇيىندە ادەبي پروتسەستە كەڭ كولەمدى جاڭعىرىق تۋعىزدى دەپ ايتا المايمىز، ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، گەرولد بەلگەر اتاپ وتكەندەي، كۇردەلى، ەليتالىق شىعارما بولۋىندا، ەكىنشىدەن، كوركەم ادەبيەتتىڭ حاس زاڭدىلىعىنان ءبىراز اۋا جايىلىپ كەتىپ، ادەبي ەستەتيزمدى پۋبليتسيستيكامەن شالاپتاپ جىبەرۋىنەن بە دەيمىز. قالاي بولعاندا دا ول كەزدەگى قازاق وقىرمانى مۇنداي ەكسپەريمەنتتىك ىڭعايداعى اۋىر ينتەللەكتۋالدىق پروزانى قابىلداۋعا دايىن ەمەس ەدى (قازىر دە قابىلداپ وتىرعانى شامالى). ال سول جىلدارى ءدال سونداي فورماداعى، ياعني كونە گرەك ميفتەرى مەن شىندىق ءومىردى بايلانىستىرعان «كەنتاۆر» امەريكادا ايدى اسپانعا شىعارىپ جاتتى عوي. سەبەبى، اۆتور «ءوزىن جانە ءوزىنىڭ اجالسىزدىعىن ادامزات جولىنا قۇرباندىققا شالعان حيرون بەينەسى مەنى قاباعات قايران قالدىرعاندىقتان تۋعان شىعارما» دەپ باعالاعان رومان سول تۇستاعى «ورتاشا امەريكانداردىڭ» تۇرمىس-تىرشىلىگىن مەڭدەپ العان كۇيكىلىككە ءوڭ بەرىپ، سۇلۋلىق دارىتقىسى كەلگەن لەيتموتيۆىمەن، ياعني رەاليزمىمەن پروۆينتسيالىق امەريكا تۇرعىندارىنىڭ ىقىلاسىن جەڭىپ العان ەدى. وسىنىڭ ءوزى مودەرنيزمنىڭ اتاسى بولىپ سانالاتىن ايماقتاعى جازۋشىلاردىڭ ءوزى «يزمدەرمەن» اسپانعا ۇشىپ، قالىقتاپ كەتۋگە بولمايتىنىن، ادامنىڭ ىشكى دولىعىن، ميفتىك-پوەتيكالىق ساناسىن بەرۋ جولىمەن قوعامدى ىزگىلەندىرۋ تەك جەرگە ءتۇسىپ سويلەسۋلەرمەن، يدەيالاردى «جەرتارتقى» كومەگىنە جۇگىنە وتىرىپ ىرمەكتەلگەن ءومىر شىندىعى ارقىلى بەرۋمەن عانا تابىستى بولاتىنىن ءجىتى تۇسىنگەندىگىن كورسەتەدى. اپدايك شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلكەن بىلگىرى دج. وۋتستىڭ «ءوز گەرويىن كەنتاۆرعا تەڭدەستىرە وتىرىپ، جازۋشى كەيىپكەردىڭ كۇندەلىكتى كاكىر-شۇكىر ماسەلەلەرىن ماڭگىلىك تاقىرىپتار دەڭگەيىنە كوتەرىپ اكەتكەندەي بولادى» دەگەن پىكىرى وسى جەرگە ءدال.

ح. ادىباەۆ سياقتى ەشتەڭەنى، ءتىپتى وقىرماندى دا ەسەپكە الماي جازۋ تولەن ابدىكوۆتىڭ مودەرنيستىك پسيحولوگيالىق پروزاسىنا دا ءتان. جازۋشىنىڭ سەرىك اسىلبەكۇلى ەكزيستەنتسياليستىك ىڭعايداعى فاتاليستىك شىعارما رەتىندە باعالاعان «وڭ قول» اڭگىمەسى، ول عانا ەمەس، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، «اقيقات» پوۆەستەرى شىنىندا دا كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان يدەولوگيالىق ەستەتيكا ءادىسناماسىنا قارسىلىقتان تۋعان، ءوز كەزى ءۇشىن ناعىز باتىل شىعارمالار ەدى. ۇشەۋىنىڭ دە ءموتيۆى بىرەۋ – ادامگەرشىلىك جاعىنان ازعىنداۋدان تۋاتىن ىشتەيگى ەكىگە جارىلۋ، ەكىۇدايىلىق، شىندىق ومىردەن بەرەكە ەمەس، ارەكە كورىپ، تۇسىنبەۋشىلىككە ۇشىراعان جاننىڭ تراگەديالىق كۇيزەلىسى. ءوز الەۋمەتتىك ورتاسىنان قول ۇزگەن كەيىپكەرلەر رۋحاني تەڭدىك تابا الماي ساندالادى، جالعىزدىققا، ءوز ورتاسىمەن كەرمارلىققا ۇرىنادى. اۆتوردىڭ جەتكىزۋىندە وسىنىڭ بارلىعى دا رۋحاني كەمباعالدىقتان. «وڭ قول» اڭگىمەسىندە بۇل موتيۆ ميستيكالىق، مەتافيزيكالىق تۇرعىدان دامىتىلعان. ياعني، ادام بالاسى ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە جاسىرعان قۇپيا ويلارى ءۇشىن دە جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بۇل جاعىنان «وڭ قول» «شولپاننىڭ كۇناسىمەن»، «قارالى سۇلۋمەن» ۇندەسكەندەي بولادى، بىراق بۇل يدەيالىق سىرت ۇقساستىق قانا، شىندىعىندا ابدىكوۆتى ولاردان ۇلكەن كەرتە ءبولىپ جاتىر، ول – ماعجان مەن مۇحاڭنىڭ مودەرندىك ەلەمەنتتەردى رەاليستىك شىعارماعا تىگىسىن جىمداستىرا ەنگىزىپ جىبەرۋى، ال تولەننىڭ ومىردە سيرەك تە بولسا ورىن الۋى ىقتيمال، بىراق تيپتىك ەمەس پسيحوفيزيكالىق وقيعانى موتيۆ سيۋجەتى ەتىپ العاندىعى. وسى ارقىلى جازۋشى رەاليستىك شىعارمانىڭ نەگىزگى تالابىنان ءبىراز الشاقتاپ، شارتتى ىزدەنىسكە بارادى. سول شارتتى ءتاسىلدىڭ كومەگىمەن ەشكىم اشۋعا بولمايتىن ەسىككە – قاتەرلى ەكستسەنتريكالىق اۋماققا باس سۇعادى. مۇنىڭ ءوزى ءبىر ەسەپتەن رەالدى ءومىردى جازۋشىلىق ارا-دارالىقتىڭ قۇرباندىعىنا شالعان شارتتىلىقتاردىڭ كومەگىمەن ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزگە زورلىق-زومبىلىق جاساۋ دا ەدى. سول سەبەپتى كەزىندە ادەبي سىن «وڭ قول» سياقتى شارتتى ىزدەنىستەردىڭ عۇمىرلى بولۋى ەكىتالاي دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەنى ەسىمىزدە. شىنىندا دا ودان كەيىن قازاق ادەبيەتىندە «وڭ قول» سياقتى فينالى ەسىڭنەن تاندىرىپ تۇسىرەتىن دۇنيە جازىلمادى. بىراق ءدال كىتاپتاعىداي ۋاقيعالار مىنا ومىردە بولمايتىنىن بىلە تۇرساق تا ءدامدى رومان، تارتىمدى پوۆەستەردى ءبارىبىر وقي بەرەتىنىمىز سياقتى جازۋشىنىڭ دارىن يوندارىمەن قورىتىلىپ شىققان «وڭ قولدىڭ» دا وقىلۋى توقىراپ كورگەن ەمەس. وسى تۇرعىدان كەلگەندە «وڭ قولدى» تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ادەبيەتتىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ دۇمپۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن تازا پوستمودەرنيستىك پروزامىزدىڭ باستاۋ كوزى، ال تولەن ابدىكوۆتى وسى «نوۆويازدىڭ» اتاسى دەسە لايىق.

ءىىى

ادەبيەتىمىز تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە وسىنداي جاعدايدا، نەگىزىنەن ءداستۇرلى پروزا مەن مودەرننىڭ ورگانيكالىق قوسىندىسى تۇرىندە، ءبىر جاعىنان تەڭىزگە جاۋعان تامشىداي بولىپ ەكزيستەنتسياليستىك ەلەمەنتتەر نىشان تانىتقان كۇيدە كەلىپ جەتتى. جەتىپ تۇرىپ كۇنى ەڭكەيگەندە جانىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى ولگەندەي بولدى. بالا كۇنىمىزدە قيالىمىزعا قانات ءبىتىرىپ، كەيىنىرەك كوكىرەگىمىزدى ۇلىتىپ، ءتىپتى كوزىمىزگە جاس ىركىپ، ستيل سۇلۋلىعىمەن، وي وتكىرلىگىمەن، سەزىم شىڭىلتىرلىعىمەن لاززاتقا باتىرعان كىتاپتار ەدى... ءاي، نەسىن ايتاسىڭ ەندى! ءسوزدىڭ مارجانىن تەرىپ، ءارى ولاردى ساپ تۇزەتىپ، بۋىنداردى ىرگەلەسە قوندىرىپ، سىڭعىر-سىڭعىر، كۇمبىر-كۇمبىر اۋەزدى قىلىپ جانە بارشاسى بىرگە كەلگەندە ارقايسىسىنىڭ بولەك تۇرعانداعى ماندەرىنىڭ قوسىندىسىنان دا اسىپ تۇسەتىن بيىك ماندەر تۋعىزاتىنداي ەتىپ ءتىزۋ ارقىلى، ەشكىم تالاسا المايتىن جەكە مەنشىك سۋرەتتەرى ارقىلى بىزگە ناعىز كوركەم ادەبيەتتىڭ قۇپياسىن اشقان دا قازىردە شەتىنەن الىپ كەتىپ جاتقان وسى شىن جازۋشىلار ەدى-اۋ. سولاردىڭ جازۋ ۇستەلىندە ءبىر ءولىپ، ءبىر ءتىرىلىپ دامىلسىز وتىرعانداعى تۇتقيىل ىزدەنىستەرىنىڭ ۇشقىر ناتيجەلەرى سوڭىرا سۇلۋلىعى مەن قۋاتى ۋاقىتتىڭ بارشا سىنىنا توتەپ بەرىپ وتكەن رەپرودۋكتيۆتىك ماگياسى الدىن الا مۇقيات ويلاستىرىلعان نەبىر تۋىندىڭدى دا شاڭ قاپتىرۋشى ەدى-اۋ. كوركەمونەردىڭ باسقا دا تۇرلەرىندە بولاتىنداي ادەبيەتتە دە ستيل – ادەبيەتكە تيەسىلى ۇلتتىق قازىنا. ەندەشە 1960-1980-شى جىلدارداعى رەاليزم مەن مودەرندىك قوسپا ءستيلىمىز دە ءدال سونداي ۇلتتىق قىمبات نارسەمىز. مۇنى ەشۋاقىتتا دا جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك.

ال ەندى بار ما، وسى ستيل، وسى ءۇردىس ءوزىن، ءوزىن ەمەس-اۋ، تۇتاس ادەبي پروتسەستى ءوز قولىمەن ءولتىردى. باتىستىق ادەبي سىن حەمەنگۋەيدى بايلىقتى، بارلىقتى جازىپ كەتتى، سونىڭ كەسىرىنەن جازۋشىلىق تالانتىن جەتكىلىكتى تۇردە پايدالانا الماي، اقىرى ونىسى وزىنە تراگەديا بولدى دەپ كىنا تاققانىندا الدىمەن ونىڭ كەيبىر شىعارمالارىندا (مىسالى، «كيليماندجارو – قارلى تاۋ» اڭگىمەسىندە) كەسەك-كەسەگىمەن بولەك-بولەك بەرىلگەن سيۋجەتتەن تىس تۇستارعا نازار اۋدارادى. ايتۋلارىنشا، وسى كەسەكتەر – جازۋشىنىڭ جازا الماي كەتكەن جانە سونىسىنا وكىنگەن بولاشاق، ناعىز كۇشتى شىعارمالارىنىڭ بولىكتەرى. ەتيكالىق تولتىرماسى مول، تازا مودەرنگە نەگىزدەلگەن جاڭا كوركەمدىك ءادىستىڭ نىشاندارى ەكەن. قازاق ادەبيەتىندە، ونىڭ جوعارىدا ءبىز شولۋ جاساپ وتكەن كەزەڭدەرىندە، ماعجاننان باستاپ «الپىسكەرلەرگە» دەيىنگى ارالىقتا سونداي حەمينگۋەيلىك مودەرندىك بولىكتەر كەسەك-كەسەك كۇيدە جاپىراقتالىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى. وسى ىڭعاي جوعارىداعى «وتىراردىڭ كۇيرەۋىندە» ءتىپتى ايقىن، ول تۇتاس كىرىكتىرمە كونسترۋكتسيالار، رامالىق ماتىندەر تۇرىندە كەلەدى. سونىمەن بىرگە وسى سيپات ەكى زامان شەكاراسىنداعى ايقاستاردى پسيحولوگيالىق تارتىستار جۇيەسىمەن كورسەتكەن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق»، تولەن ابدىكوۆتىڭ «پاراسات مايدانى» روماندارىنا ابدەن ءتان جانە بۇدان دا ناقتىراق ايتار بولساق، مۇنىڭ ۇشەۋى دە ءداستۇرلى رەاليستىك پروزاعا تابان تىرەگەن مودەرنيستىك شىعارمالار. وسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بولاشاقتا قاي باعىتتا داميتىندىعىن كورسەتىپ تۇرعان جولباعىتتاۋىشتار ەدى.

ول باعىتتاۋىشتار مەن باعدارلاۋىشتار باتىستا جاپپاي ايتىلىپ-جازىلىپ جاتقان نارسەلەر ادەبيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ستاندارتتارى بويىنشا تاربيەلەنگەن بىزدەر ءۇشىن تىم فانتاستيكالىق، ءتىپتى ابسۋردتىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن ەكەندىگىن، سونىسىمەن دە داعدىلى سانا-تۇسىنىك ءۇشىن جات نارسەدەي قابىلداناتىندىعىن، دەسە دە ەندىگى جەردە ومىردەگى كوپتەگەن فاكتىلەرگە جاڭاشا، كەڭ تۇسىنىكپەن قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي-تىن. بۇل ءسوز كەيىنىرەك، زامان وزگەرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ورناعان جاڭا قوعامدا، سەرىك اسىلبەكۇلى ايتپاقشى، تسەنزۋراسىز دەموكراتيالىق قوعامدا عانا بولاتىن مودەرن سيپاتتى ادەبيەت وركەندەي باستاعان شاقتا شىندىققا اينالدى. دەمەك، ءبىز قازىر باستان كەشىرىپ وتىرعان ادەبيەت سىرتتان تاڭىلعان، اكەلىندى نارسە ەمەس، قازاق قوعامىنىڭ قويناۋىندا تالاي جىل تولعاتىپ، ابدەن ءپىسىپ-جەتىلىپ، اقىرى وزەگىن جارىپ شىققان ءوز بەل بالامىز ەكەن. سونىڭ ىشىندە ونداعى مودەرندىك سيپات بۇرىنعى ادەبيەتىمىزدىڭ جالعاسى، ميراسقورى ەكەندىگىن جانە ودان قورقىپ-ۇركۋدىڭ ەش ءجونى جوق ەكەندىگىن ايتۋعا ىقتيارلىمىز. وسى كەزەڭدە، ياعني تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىرىنشى داۋىرىندە قالام جاساقتاعان پروزاشىلارىمىز بۇگىندە ورتا بۋىن جازۋشىلاردىڭ ساپىنا كىردى، مىنە، بۇل دۇرمەكتىڭ شىعارماشىلىعى جوعارىداعى ىلگەرگى بۋىن نەگىزىن قالاپ بەرگەن نەورەاليستىك-مودەرنيستىك ەگىز-ەكى باعىتتىڭ ارناسىمەن اقتى دەۋ ءجون. ولاردىڭ قاداۋ-قاداۋ وكىلدەرىن سەكەڭ ءوز سۇحباتىندا اتاپ تۇرىپ ايتقاندىقتان بۇل جەردە قايتالاپ ورىن المايىن. ۇستەيتىن ءبىر عانا نارسە، كەڭەستىك ادەبيەتتە قازاق ساناسىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر – ءداستۇرلى سانانىڭ سوتسياليستىك ساناعا وزگەرۋى سۋرەتتەلسە، قازىر دە سولاي بولىپ وتىر، تەك ەندى سوتسياليستىك سانانىڭ نارىقتىق ساناعا وزگەرۋى سۋرەتتەلۋدە، بىراق الىگە دەيىن سوڭعىسىنىڭ ءمايلينى جوق. بالكىم، ءوزىمنىڭ تانىم دۇنيەمە سىيمايتىننىڭ ءبارىن ولقى كورەتىندىگىمنىڭ اسەرى بار شىعار، وسى جەردە مۇنىڭ سەبەبىن زاماننان كورەتىنىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن: بۇرىنعى ادەبيەت كۇردەلى زاماننىڭ ادەبيەتى ەدى، قازىرگى ادەبيەت – كۇيكى زاماننىڭ ادەبيەتى. تيىسىنشە تاقىرىپ كۇيكى، ومىرلىك فاكتى جۇتاڭ، تيىسىنشە ءبىز باستان كەشىپ وتىرعان كەزەڭدەگى شىعارمالاردىڭ دەنى تاقىرىپ جاعىنان ءبىر-بىرىنە قوياننىڭ كوجەگىندەي ۇقساس. مىنە، وسى جەردە ءبىز جالپى الەم ادەبيەتىندەگى، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىندەگى بۇرىننان بار، الدىمەن تاقىرىپتى ەمەس يدەيانى تابۋ جانە رەاليستىك، ياعني ومىردەن الىنعان يدەياعا مودەرنيستىك كيىم كيگىزىپ، قارشىعاداي جۇتىندىرىپ بەرەتىن ادەمى ءتاسىلدى يگەرە الماي، قارقاراسىن قوقىراتىپ، قارا مارجانىن شاشىپ الىپ جۇرگەنىمىزدى ءىشىمىز ۋداي اشىپ وتىرىپ سەزىنەمىز. الگى ءتاسىلدىڭ تاماشا ۇلگىسىن كەزىندە فرانتس كافكا بەلگىلى «قۇبىلۋ» اڭگىمەسىندە كورسەتىپ بەرىپ ەدى: ءبىر ءۇيلى جاندى جالعىز اسىرايمىن دەپ ءولىپ قالا جازداپ جۇرگەن كەيىپكەر اقىرى جاندىككە اينالىپ، ءۇيدىڭ بۇعاتىنا شىعىپ كەتەدى، سويتسە اركىم مۇنسىز-اق تىرشىلىگىن ىستەپ، ءوز قوڭىن ءوزى كوتەرىپ، كۇندەرىن كورىپ كەتكەن. وسى ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىزدىڭ باسىمىزدا بار جاعداي. كۇندەلىكتى كوپ تاقىرىپتىڭ ءبىرى. ال وسى رەالدى جاعدايدى جازۋشى فانتاسماگوريا ارقىلى مودەرندىك فورماعا كوشىرگەن. انەۋ ءبىر جىلدارى سولتۇستىك وبلىستارىمىزدىڭ بىرىندە ءبىر شەنەۋنىك جىگىت قوراسىندا اسىلىپ قالدى. قاپتاعان تۋما-تۋىسىن اسىرايمىن دەپ كرەديتتى الا بەرگەن دە، قايتارا الماي، قورلىققا شىداماي وزىنە-ءوزى قول سالعان. ال بىزدە وسىنى كوركەم شىعارماعا اينالدىرىپ كورسەتكەن بىرەۋ بار ما؟ جوق. نەمەسە وسىدان ءۇش جىل بۇرىنىراق ەلىمىزدىڭ ءار تارابىندا كوزدەرىنە قان تولىپ، ءۇي-ءىشىن تۇگەل پىشاقتاپ، تراۆماتيكالىق قارۋدان اتىپ ولتىرگەن ءۇش بىردەي ۋاقيعا تىركەلدى. ءدال وسىنداي جانتالاستاعى ءومىر كولليزيالارى فيليپپيندە ورىن العاندا (مالاي تايپالارىندا كوزدەرىن قان جاۋىپ، تۇماندانىپ، دولىلىقپەن، ەسسىزدىكپەن نە ىستەگەنىن بىلمەي قالاتىن «اموك» دەيتىن پسيحيكالىق سىرقاۋ بار) فيليپپين ۇلتشىلدىعىنىڭ اتاسى، جازۋشى حوسە ريسال «فليبۋستەرلەر» دەيتىن رومان، ال ستەفان تسۆەيگ بەلگىلى «اموك» نوۆەللاسىن جازعان ەدى. الگى سۇمدىقتاردى ءفيليپپيننىڭ ۇلتتىق اپاتى رەتىندە باعالاعان. جوعارىدا ايتىلعان بىزدەگى سۇمدىق ۋاقيعالاردىڭ تۇقىم قۋالايتىن پسيحيكالىق سىرقاۋ ما، ادامنىڭ ىشتەيگى تىلەك-ىنتاسىنىڭ قاتقىلدانۋى ما، الدە كۇندەلىكتى پروبلەمالارمەن ۇشتاسقان الەۋمەتتىك سەبەپتەر مە، بۇلاردى زەرتتەپ، پسيحيكالىق سىرقاتتاردىڭ ۇلتتىق كلاسسيفيكاتسياسىن جاساپ وتىرعان بىزدە ەشبىر مەكەمە جوق. مۇنداي جاعدايدا جازۋشى ىسكە كىرىسەر بولار ەدى. ال ءبىزدىڭ جازۋشىلار ءتىلىن تىستەگەن ۇنسىزدىكتە. حەمينگۋەيدىڭ «تاڭ اتادى، كۇن باتادى» پوۆەسىنىڭ دە نەگىزگى يدەياسى كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ازىپ-توزىپ بارا جاتقان تىرلىگى، ول سونى ءومىر دەيتىن ۇلى سىيدى پايدالانا الماي، ەرتە كۇندى بوس سالپاقباي تىرلىكپەن باتىرىپ، ءپارۋايسىز كۇيكى تىرشىلىكپەن اتىرىپ جۇرگەن زايا ۇرپاقتىڭ ءومىرىن سانالى ستيل تەزىنە سالىپ، ءدال سولارداي سالپاقباي جازۋ مانەرىمەن بەرگەن. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ەڭ مىقتى پوۆەستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن «اق كەمەنىڭ» يدەياسىنىڭ دا اكەتىپ كەتىپ بارا جاتقان تۇگى جوق – ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ «تيراندارى»، ال سونى جازۋشى بارىنەن بۇرىن بايقاپ، الگى قۇبىلىستىڭ الەۋمەتتىك-قوعامدىق ۇلكەن كەسەلىن اشۋ ارقىلى وزەكتى شىعارما جاساي الدى. بۇل – وقيعادان شەدەۆر تۋىنداتۋ، ال بىزدە رومانعا جۇك بولارلىق ۋاقيعالار تاسادا قالىپ جاتىر. تاعى دا سول اپدايكتان مىسال كەلتىرسەك، ونىڭ ءۇش كىتاپتىق تريلوگياسىنىڭ نەگىزگى ايتپاق ويى – «ورتاشا امەريكاندار» ءۇشىن كادىمگىدەي دراما، كەيدە ءتىپتى تراگەديا بولىپ وتىرعان جاۋاپكەرشىلىكتەن، قيىندىقتان قاشۋ، سونىڭ سالدارىنان ەكى، ءۇش ايەلدىڭ اراسىندا سەندەلىپ، ءجۇنجىپ، اقىرى ءوزىن ءوزى جوعالتۋ. «سۇرقويان، كانە، قاش!» دەپ اتالاتىن بۇل شىعارما امەريكان قوعامىندا ازىرگە دەيىن وتە اسپەتتەلەدى جانە وزەكتى دەپ سانالادى. ال ءبىزدىڭ قوعامدا ءار ءۇشىنشى نەكە ءساتسىز، سوڭعى ون جىلدا اجىراسقانداردىڭ سانى ەكى ميلليوندى توڭىرەكتەپ تۇر. ا بىراق بۇل تاقىرىپ – سوڭعى تولقىن جازۋشىلارىمىز ءۇشىن كۇيكى تاقىرىپ.

IV

وسى ورايدا «اسىلبەكۇلى تىزىمىنە» كىرمەي قالعان تالعات كەڭەسباي دەيتىن مودەرنيست جازۋشىنى ايتقىم كەلىپ وتىر. ءبىر اڭگىمەسى «اح، مونا!» دەپ اتالادى. تاقىرىبى البەتتە تانىس ءجايت – سەنىسپەۋ داۋىرىندەگى ەرلى-زايىپتىلار پسيحولوگياسى. وسى ادەتتەگى جاعدايدى اۆتور قوسىمشا بايان ەتۋلەر ارقىلى، كەيىپكەردىڭ ءبىر كۇدىك، ءبىر ۇمىتپەن قىزعانىشىن جەڭۋ ۇستىندەگى وي-سەزىم ارپالىسى ارقىلى جەتكىزەدى. ونى الگىندەي جاعدايعا تۇسىرگەن باسقا ەمەس، ەركەكتەر ايتقان وسەك ەكەن. اڭگىمەنى وقىپ وتىرعاندا كۇندەلىكتى ومىردەگى وسىنداي-وسىنداي جاعداياتتاردى ويعا ورالتىپ، اقىرى سولاي بولعانىنا يلاناسىڭ دا. ال ەندى وسىنى «بۇل كۇندە وسەكتى ەركەك ايتادى، ايەلدەردەن اسىرىپ كوركەم ايتادى» دەپ باستاپ، قازاقى اڭگىمەمەن شۇبالتساڭ، اسەر-كۇشى الگىندەي بولماس ەدى. ەندى سونى سەزىمگە دە، اشۋعا دا بىردەي تيەتىندەي ەتىپ، تابيعاتى وتە ۆاريابەلدى مودەرنيستىك تاسىلگە سالىپ سۋرەتتەگەن كەزدە قازاق پسيحولوگياسىنداعى بۇل سىرقاۋ بۇرىننان بار ەكەندىگى، كەزىندە بالقاديشالارىمىزدىڭ، اقتوقتىلارىمىزدىڭ، حورلاندارىمىزدىڭ، مايرالارىمىزدىڭ سوڭىنان ءسوز جۇگىرتكەندەر باسقا ەمەس، الدىمەن ەر ادامدار ەكەندىگى سانادا شيىرشىقتالىپ، كادىمگىدەي الەۋمەتتىك كەسەلگە، پروبلەماعا اينالادى. وسىدان-اق كورىنەدى، وزەگى رەاليستىك، پوشىمى مودەرنيستىك شىعارما بۇگىندە كوركەم ادەبيەتتە ەڭ جەمىستى، ەڭ ونىكتى تاسىلدەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعاندىعى. سودان دا شىعار، وسى ىڭعاي ورتا بۋىنعا جاتاتىن جانە ءبىر تالانتتى جازۋشى داۋرەن قۋاتتىڭ كافكا، دجويس ستيلىنە كەلىڭكىرەيتىن اڭگىمەلەرىن شاربىداي شىرماعان.

داۋرەن – پروزاعا رەاليستىك ادەبيەت ارقىلى كەلگەنىمەن، مودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ تۇنىعىنان مەيىلىنشە قانىپ ىشكەن قالامگەر. ونىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – ادامدار بويىنداعى اقشاعي تازالىق پەن توق قارىن توعىشارلىقتىڭ ايقاسى، ەسكى سىنىپ، جاڭا ءبورتىپ جاتقان ارالىق داۋىردەگى ۇڭگىرلىك ساناوزگەرىستەر، رۋحاني نيگيليزم. ياعني رەاليستىك موتيۆتەر. وسى ورايدا جازۋشى مودەرندىك پروزاعا ءتان ىرعاقتىق-ينتوناتسيالىق مۇمكىنشىلىكتەردى كەڭىنەن پايدالانادى. مۇندا جالعىز ستيلمەن جازۋ ءبىر داۋىستى كوكەك سياقتى تەز جالىقتىراتىنىن تۇيسىكپەن سەزىنۋ جانە كوڭىل-كۇي اۋەنىن ينتوناتسيالاۋ ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسۋشىلىق بارى انىق. بىراق دەندەپ قاراسا، وبەكتيۆتى تۇردە العاندا، سويلەمدى، ابزاتستى ينتوناتسيالاۋ، ياعني بىلىنەر-بىلىنبەس ىلەزدىك كىدىرىستەر (نانوپاۋزا), گرامماتيكالىق ۇزىلىستەر جاساۋ، اۆتورلىق پۋنكتۋاتسيا، ءسوز بەن سويلەمدەردەگى بۇراڭ مەن بۇرما، ىرعاق پەن ىرعاڭ، سىلدىر مەن سىڭعىر، تاعى باسقالارى مۋزىكاعا ءتان دىبىسجازۋعا اكەلەتىنىن، ودان دا اسىپ ستيلدىك بەلگىگە اينالاتىنىن، ودان دا اسىپ جازۋشىلىق مانەرگە ۇلاسىپ جاتاتىنىن بايقايمىز. مۇندا الدە تۇيسىكپەن، الدە ارنايى ماقساتپەن تابىلعان تۆورچەستۆولىق مىندەت – سوزدەردىڭ، ينتوناتسيالاۋدىڭ كومەگىمەن شىعارمانىڭ ويوزەگىنە (زامىسەل) الدەبىر تىلسىمدىق قاسيەت دارىتۋ مىندەتى ورىندالعان. كەزىندە لەۆ تولستوي «جازۋشىنىڭ ونەرلىلىگى دەگەنىمىز – جالعىز عانا قاجەت سوزدەردى جالعىز عانا قاجەت جەرگە ورنالاستىرۋ» دەپ جازعان-دى. مۇنىڭ ءمانى ينتوناتسيا اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەن ويىن ءدال بەرە ءبىلۋى ءتيىس دەگەنگە كەپ سايادى. باسقاشا ايتقاندا، ينتوناتسيالاۋدىڭ باسى – اۆتورلىق وي-وزەگىنە كەرەك وي، كورۋ-سەزىنۋ، قوسالقى ماتىندەر ءۇيىرىمى، وسى جاعدايدان جالعىز عانا قاجەت سوزدەرگە كەرەك ينتوناتسيا، ينتوناتسيالىق جۇرىستەر، ال ويدىڭ لوگيكالىق قيسىنىنان ءسوزدىڭ، فرازانىڭ، ابزاتستىڭ بىردەن-ءبىر دۇرىس اۋەندىك كورىنىستەنۋى تۋادى. الەم ادەبيەتى بويىنشا وسىلايشا ينتوناتسيالاۋدىڭ ۇزدىك شەبەرى ماكسيم گوركي بولعانى بەلگىلى، ءبىز سول ۇلگىنى داۋرەننىڭ ادەبي كونكۋرستا بايگەنىڭ الدىندا كەلگەن «پيگماليون»، «كارى سولدات»، سونداي-اق «تاس مونشا» اڭگىمەلەرىنەن بايقادىق. ءسىرا، ىرعاقتىق-ينتوناتسيالىق مۇمكىنشىلىكتەرگە بۇلايشا اسا ءمان بەرۋ اۆتوردىڭ كوبىنەسە فولكلورلىق-ميفولوگيالىق سانامەن قويىنداسىپ كەلەتىن تۇپقازىق ويىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستى بولۋى كەرەك. ولاي بولسا ينتوناتسيالىق جانە ميفتىك-پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ انىق مودەرندىك سيپاتىن نۇسقايدى. وسى ويىمىزدى داۋرەن اڭگىمەلەرىنىڭ اشىق سترۋكتۋراعا قۇرىلاتىن ەرەكشەلىگى دە قۋاتتاي تۇسەر ەدى. ماسەلەن، «تاس مونشانىڭ» فينالى كۇتپەگەن جەردەن، باس كەيىپكەر قىزدىڭ قۇسقا اينالىپ، بيىك جەردەن سامعاپ ۇشىپ كەتۋىمەن اياقتالادى. ءوزى ۇشىپ كەتتى مە، الدە ولگەسىن جانى ۇشىپ كەتتى مە، ونى اۆتور ايتپاي، اشىق قالدىرادى. ءسىرا، مەڭزەۋ – اقشاعي تازالىقتىڭ جەمىتكوز توعىشارلىقتان جەڭىلىپ، ادامداردان شىعىنا بەزىنىپ كەتۋى. فينال وسى كۇيىندە حەمينگۋەيدىڭ «كيليماندجارو – قارلى تاۋ» اڭگىمەسىنىڭ اقىرىن ەسكە سالعانداي: وندا دا باس كەيىپكەردىڭ ءولىمى انىق ايتىلمايدى، بىراق جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى سوندا، ول كەيىپكەر جانى ولگەن سوڭ قۇسقا اينالىپ، كيليماندجارونىڭ قارلى شىڭىنا بارىپ قوناقتايتىنىن وقيعا ءوتىپ جاتقان تاۋ باۋرايىن مەكەندەۋشى ماساي تايپاسىنىڭ عۇرىپتىق ءومىر-ءولىم وپپوزيتسياسى ارقىلى مەڭزەپ قانا وتەدى. سوندا فينالداعى گەرويدى جارالى كۇيدە الىپ ۇشىپ كەلە جاتقان ۇشاقتىڭ الگى اڭىزداعى گريفون قۇس ەكەندىگىن، ال سالوندا جاتقان كەيىپكەر الگى قۇس كيليماندجاروعا الىپ بارا جاتقان سۇلدەرى ەكەندىگىن اعاتسىز تۇيسىنە قوياسىڭ. اللا بەرگەن قابىلەت-قارىمدى كادەگە جاراتپاي، بار ءومىرىن كۇيكى تىرلىكتىڭ جارمەڭكەسىندە وتكەرگەن جاننىڭ بۇل دۇنيە تىرشىلىگىندەگى تاۋبەگە كەلىپ جاساعان ەڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ سوڭعى جارامدى قىلىعى سول ەكەن. بالكىم، ءبىزدىڭ مودەرنيست جازۋشىلارىمىزعا دا وسى تەكتەس، رەاليزمدى قيال كۇشى تۋدىراتىن اسەمدىكپەن شىمىرلاندىرىپ، كەڭ تۇيىنگە وراپ، وقىعان ادامدى سەلت ەتكىزىپ ويعا قالدىراتىن توسىن، بىراق يلانىمدى اياقتاۋلار كەرەك شىعار.

ويوزەگىن، يدەيانى ميفتىك-پوەتيكالىق وبرازعا بولەي وتىرىپ بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا جاقىنداتىپ اكەلۋدىڭ جانە مۇنى چەحوۆتىق قىسقالىقپەن جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزگەشە ۇلگىسىن جۋىردا عالىمبەك ەلۋبايۇلى دەيتىن جاس اۆتور تانىتتى. مەن ءۇشىن اتى دا، زاتى دا بەيمالىم بۇل جازۋشى (يا، انىق جازۋشى) «اسپاندا تىرەۋىش جوق» دەپ ات تاعىلعان اڭگىمەسىنەن ميكەلاندجەلو سياقتى ارتىق جەردىڭ ءبارىن سىلىپ الىپ تاستاي بەرگەن. مەن بۇل اڭگىمەنى بىرنەشە قايتارا وقىپ شىقتىم. جاس اۆتورعا بۇدان ارتىق ماقتاۋدىڭ كەرەگى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. سوندا دا ايتايىنشى. ءۇش-اق بەتتەن تۇراتىن اڭگىمەنىڭ بويىندا ارام ەت جوقتىڭ قاسى. جالاڭاشتانعان، شىمىرىككەن نەرۆى عانا بار. جالپىعا بىردەي تانىس ءومىر كورىنىستەرى (باس كەيىپكەر كۇندەلىكتى تىرلىكتە قايدا بارسا دا، كىممەن ۇشىراسسا دا، تەلەۆيزور كورسە دە ەستيتىنى «جوق! جوق!» دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتكەن جوقتىق ءسوزى) كەيىپكەر ءوز اۋىلىندا ەرتەرەكتە ەستىگەن، بۇلاق باسىندا «جوق! جوق!» دەپ سۇڭقىلداپ جاتاتىن سۇمىراي قۇس جايلى تامسىلمەن شەندەستىرىلەدى. وقىرمانىنا سەنە الماي، اڭىزداردى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، نەگىزگى يدەيانى سولارعا بايلانىستىرىپ اڭق ەتىپ ايتىپ جىبەرەتىن بىرەر قىلتاڭىنان ارىلتسا، ءسويتىپ اشىق سترۋكتۋراعا كەلتىرسە، اڭگىمە ەمەس، تازا مودەرندىك تاسىلدە، – قۇلاعىڭىزعا سىبىرلاپ ايتايىن، – وقتا-تەكتە قىزعانعىڭ دا كەلەتىن وتە اسەرلى مەتونيميالىق نوۆەللا بولىپ شىعار ەدى.

قىزىق، ءدال سولاي بولعانىنا سەندىرگىسى كەلەتىن، وقىپ وتىرعاندا ءوزىڭ دە سەنىپ قالاتىن، نە سەنگىڭ كەلەتىن شىعارمالار بولادى، سول سياقتى ءدال سولاي بولاتىنىنا سەندىرگىسى كەلەتىن، بىراق قانشا سەنگىڭ كەلگەنىمەن سەنە المايتىن، سەنبەيتىن شىعارمالار دا بار. الدىڭعىسى – بۇرىنىراقتاعى، سوڭعىسى – كەيىندەگى ادەبيەت. ال عالىمبەك نوۆەللاسى ءوزىمىز كۇندە ەستىپ جۇرگەن جانە قاجەت بولعاننان دا جيىرەك ەستىپ جۇرگەن «جوق!» دەيتىن وق تىلىندەي شولاق ءبىر اۋىز سوزبەن جۇرەكتى شىمىر ەتكىزىپ بارىپ، وزىنە اققۇلا سەندىرەدى. قانى سورعالاعان ءومىر شىندىعى جانە ونىڭ قاعاز بەتىندە كوركەم شىندىققا اينالۋى دەگەن وسى شىعار. سىن ايتقاندا بوكسەرىپ تۇسەتىن تالعات كەڭەسبايدىڭ جازۋشىلىق كرەدوسى – ءومىر شىندىعىن ءمايليننىڭ، ءبۋنيننىڭ، شۋكشيننىڭ، داۆلاتوۆتىڭ ستيلىندە پافوسسىز جانە ويدان وتىرىك قوسپاي جازۋ، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى تۇسىنىكسىز تىلدە ابستراكتسيالىق شىعارمالار جاريالاپ، وقىرماننىڭ تالعامىن تامتىراتىپ جاتقانداردى ءاس كورىپ، اسپەتتەۋ تەندەنتسياسىن باتىل مانسۇق ەتۋ ەدى. ويىمشا، تالعات وسى جەردە قازاق پروزاسىنىڭ وسىدان ءۇش وندىق جىل بۇرىنعى بولاشاققا باعىت الىپ كەلە جاتقان ترەندىن ايتىپ كەتكەن. قاتارىنا تالعاتتىڭ ءوزى جانە داۋرەن، عالىمبەك سياقتى بويلارىندا ال. بلوك ايتقان دارىن يوندارى بار پروزاشىلار كىرەتىن بۇل ترەندتىڭ اتىن قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى «نەوكونسەرۆاتيۆتىك باعىت» دەپ تۇستەۋ ورىندى بولماق. وسىناۋ ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتار كەلگەن جاتقان «دالا نەوكوندارىنا» ۇلكەن مودەرنيست جازۋشىلار سياقتى وزگەگە جويداسىز ەلىكتەمەۋدىڭ، ءتۇر قۋالاماۋدىڭ پرينتسيپتەرىن، سولار جاساقتاپ كەتكەن بايانداۋ، قيىستىرۋ، ستيل، وي، تەڭەۋ، وتكىرلىك...پرينتسيپتەرىن ىزدەۋ ءتان دەر ەدىك. قازىرگى ادەبي پروتسەسس ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى اسا ماڭىزدى ماسەلە، سەبەبى، ءبىز قانشا جەردەن ءتۇر مەن تاقىرىپتا تۇرعان ەشتەڭە جوق، نەگىزگى قازىقباۋ كوركەمدىكتىڭ قولىندا دەگەنىمىزبەن، وقىرماننىڭ ويىن، قيالىن بىتىراتۋ جاعىنان كەلگەندە تۇرگە (فورماعا) كوپ نارسە بايلانىستى. اسىرەسە يدەيا، ويوزەگى، تاقىرىپ ءتۇردىڭ اياسىنان شىعىپ، ءتۇر قۋالاۋشىلىققا (پروفورماعا) اينالىپ كەتەتىن بولسا. وسى ورايدا سەكەڭ «مودەرنيستىك پوەتيكاسى ايقىن» دەپ باعا بەرگەن ءمادينا وماروۆانىڭ «جول ۇستىندە» دەيتىن اڭگىمەسى سياقتى دۇنيەلەرگە ساقتىقپەن قارايتىنىمدى جاسىرا المايمىن. كەيىنگى جاس جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قالامىنىڭ وتكىر ۇشى، – ءسىرا، تاجىريبەنىڭ ازدىعىنان، – دىتتەگەن جەرىنە تايىپ بارىپ ءتيىپ، جۇمىستى بۇلدىرىڭكىرەپ الاتىنى بار عوي، ال ءمادينانىڭ قولتاڭباسى ولاي ەمەس: ابدەن باستىققان، قالىپتاسقان، تاجىريبەلى قالام. تەك وسىنداي قالاممەن ءوزىنىڭ ولگەندىگىن تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەي قويعان ادامنىڭ رۋح تۇرىندەگى ەلەسىن نەگە جازىپ وتىر ەكەن دەپ ويلايسىڭ. نە ءومىردى، نە ءولىمدى جاز، ال وسىنىڭ ەكەۋىنىڭ ارالىعىن اۋەزە ەتىپ، ادام ساناسىن كۇلدەي كۇڭگىرت  ميستيكامەن اۋالاندىرۋعا تىرىسۋ اربەردەسىن جوعارىداعى اشۋعا بولمايتىن ەسىككە باس سۇقتىرعان شارتتى ىزدەنىس قانا ەمەس، ەڭ الدىمەن تازا ءتۇر قۋالاۋشىلىق. كەزىندە مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ورىندى ەسكەرتكەنىندەي، الىنىپ وتىرعان وقيعا كىسىنى سەندىرمەيدى، ومىردە توركىنى بار ۋاقيعا ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرەسىڭ. سودان كەلىپ وسى ءبىزدىڭ كەيبىر جاس جازۋشىلارىمىز قۇرعاق قيالعا اققۇلا باس الدىرىپ، پوستمودەرنيزمدى جازۋ ۇستەلىندە تۇگى قالماي، ءجۇز پايىز جانىپ كەتۋ دەپ تۇسىنەتىندىكتەن بەيشارا قاعازعا نە بولسا سونى شيمايلاپ، وسى بىتىقى-شىتىقىسىن الەمدە سانگە اسىپ تۇرعان اندەگراۋند شىعارمالار قاتارىندا ۇسىناتىن سىڭايلارى بار.

V

مۇندايلار جازۋشىلىق ونەردىڭ كيەلىلىگىنەن، وقىرمان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنەن، سونداي-اق جازۋشىلىقتىڭ ماماندىق ەمەس، كاسىپ ءارى كەسەلدى كاسىپ ەكەندىگىنەن ماقۇرىم بولۋى كەرەك. سولاردىڭ بىرقاتارى ەسەيىپ كەلە جاتقان شاعىندا يەكتەپ الىپ، الدامشى جولمەن دىندەگى، يمانداعى رۋحاني وتانىن ادا قىلعان ينتەللەكتۋاليزم سىرقاۋىنا شالدىققاندار ما دەگەن دە كۇدىك بار. كوبىنەسە شوشقا باعۋشىنىڭ پاتشا قىزىنا عاشىق بولۋىمەن شەندەستىرىلەتىن، باتىس مادەنيەتىنە دەگەن كىرىپتار ىڭكارلىكتەن تۋاتىن وسى زياتكەرشىلىكتىڭ قاقپانى بۇل تاراپتاعى جاستاردى ءبىر سۇرلەۋگە، – بۇرىننان سالىنىپ قويىلعان ۇلتتىق سۇرلەۋگە، – ءتۇسىپ الىپ، ءبىر ىزدەن اۋىتقىماۋدىڭ ورنىنا ءار جاققا قاراپ ەلەڭدەۋدەن شىعارماي وتىرسا ءوزى ءبىلسىن. ءوتىپ كەتكەن ءداۋىردى، – ول دۇرىس بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، – قالپىنا كەلتىرۋ تالابىن بۇلايشا، «قۇدىرەتكە اينالىپ كەتكەن ۇعىمدار» رەتىندە ىشتەي دە، سىرتتاي دا ولەرمەندىكپەن قابىلداماۋ ءبىر ەسەپتەن كۇشىگىندە تالانباعان ۇرپاقتىڭ كوزدى جۇمىپ جىبەرەتىن ارتىق ءبىر مىنەزىنىڭ سالدارى، ەكىنشى جاعىنان كەلگەندە، كومپيۋتەر ءداۋىرى قالاممەن جازىلعاندى اۋتەنتتى وقي المايتىن يننوۆاتيۆتىك اۋىتقۋدىڭ تىم شۇعىل، كۇشتى ءارى بىردەن تولىقتاي ورىن العاندىعىنىڭ دا سالدارى بولۋى كەرەك. وسىدان كەلىپ تاقىرىپتارى، ستيلدەرى، ءتىلى جاعىنان ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس شىعارمالاردى مەڭدەپ العان پىتناعالامنىڭ ەركىن قۇلىقتىلىق تاقىرىپتارى (جەزوكشەلىك، «بومجدار»، سۋتەنەرلىك، ساۋداگەرشىلدىك، رەكەتيرلىك، ادەبيەتتىڭ نارىقتىق باعاسىنىڭ باسقا دا تۇراقتى شامالارى), جاساندى جۇمباقتاۋلار، باياعىنىڭ جىن-پەرىلەرى سياقتى الىپ كەتىپ، اكەتىپ-تاستاپ وتىراتىن، تابىتقا جاتقىزىپ، تالتىرەكتەتىپ تۇرعىزاتىن ترانستىق قۇبىلىستار، ەگەر پروتسەسس وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا، ەندى از جىلدا كوركەم ادەبيەتتىڭ بەت-بەينەسىن مۇلدەم باسقاشا ەتەر ءتۇرى بار. نەگىزىندە بۇل شاتقالاڭ شالىس ويلارعا قۇرىلعان شىعارمالاردىڭ وبەكتيۆتىك اقتاۋشىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ول – ءبىز باستان كەشىرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ تۇسىنىكسىز اۋىرلىعى، ادام ايتقىسىز ازعىنداۋى. ءيا، قازىر بۇرىن بولماعان شىعارماشىلىق ەركىندىك بار، سونىمەن بىرگە بۇگىنگى جاس جانە ورتا بۋىن جازۋشىلاردىڭ جاعدايى قازىر ماتەريالدىق جاعدايى جاعىنان وتە قيىن. تۇرمىس اۋىرتپالىعىنان كوڭىلدەرى جابىعىپ جۇرگەن جازۋشىلارعا تەك جۇرەكتى جارىقتاندىراتىن، شۋاق سىيلايتىن نارسەنى عانا جاز، الەۋمەتتىك قىجىلىڭدى قويا تۇر دەۋگە دە بولمايدى. ءومىردى بار بولمىسىمەن كورسەتۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە جوعارىدا ايتىلعان، نارىقپەن بىرگە كەلگەن جاعىمسىز قۇبىلىستاردى دا كورسەتۋ ءجون. بۇل جەردەگى ماسەلە دوزانى ۇستاۋدا، ءومىر شىندىعىن قاز-قالپىندا بەرەمىن دەپ ناتۋراليزمگە ۇرىنىپ، قازبالاپ، ەجىكتەپ كەتپەۋدە. جۋىردا بولىپ وتكەن «قازاق پەن قالا» ادەبي كونكۋرسى وسىنداي ءبىر جاعدايدى كورسەتتى. ەگەر سول بايقاۋعا تۇسكەن جۇزگە تارتا شىعارمانى تاقىرىپ بويىنشا ىرىكتەپ الىپ، ميلوراد ءپاۆيچتىڭ ىزىمەن ارقايسىسىن ءبىر تاراۋ ەتىپ ورنالاستىرىپ، رومان-انتولوگيا قۇراستىرسا، ونى وقىعان شەتەلدىك وقىرمان «سوندا قالاداعى قازىرگى قازاقتىڭ بەينەسى وسى بولعانى ما؟!» دەپ ويعا كەتەر ەدى. مىناداي ءبىر كورىنىستى كوز الدىڭىزعا اكەلىڭىزشى: ءسىز اتاسىز، اجەسىز، نە اكە-شەشەسىز، ۇيىڭىزدە وتىرسىز، ءبىر مەزگىلدە نەمەرەڭىز (ۇلىڭىز) كىرىپ كەلدى دە، ءاي-ءشاي جوق: «پرەدكي!» دەيدى. «تانىسىپ قويىڭدار، مىناۋ مەنىڭ ايەلىم، تەك ول روبوت-اندرويد» دەيدى. وسىنى ەستىگەن پوستمودەرنيست جاس جازۋشى الاقانىن تۇشىركەنە ۋقالاپ، دەرەۋ «كومپىنا» وتىرادى. سولاي بولارىنا سەنبەيسىز بە؟ ال مەن سەنەمىن. سەنۋگە ءماجبۇر قىلاتىن ءبىر جاعدايلار بار.

مىنە، مىناۋ تەمىرلان قىلىشبەك دەيتىن پوستمودەرنيست جاس اۆتوردىڭ «ليفت» دەپ اتالاتىن ۇزاقتاۋ اڭگىمەسى ء(بىزدىڭ ۇلتتىق ەكزيستەنتسياليستەردە كليپتىك سانا بولعانىمەن، كليپتىك شيماي ازداۋ بولادى). «ەسكىدەن ەكەۋ بولعانشا، جاڭادان بىرەۋ بولسايشى» دەپ ۇلكەن ۇمىتتىلىكپەن وقي باستايسىڭ. ليفتىدە كەزدەيسوق جولىعىپ تانىسقان ەكى جاس. ودان ءارى ەكەۋىنىڭ جانە دوستارىنىڭ ەرسىلى-قارسىلى ساندالباي جۇرىستەرى، رەستوراندا، پاتەردە ءوتىپ جاتاتىن ماعىناسىز، ءمانسىز سويلەسۋلەر، جاتقان-تۇرعانىن، ىشكەن-جەگەنىن تىزبەلەيتىن بەيادەبي ەلەمەنتتەر، جاستاردىڭ kasuel ستيلىندەگى كيىم-كەشەگى مەن اكسەسسۋارلارىن، ءتۇرلى ەليتالىق ىشكىلىكتەردى اعىلشىنشا ترانسليتپەن تىزبەلەۋ كىسىنى قاراداي جالىقتىرىپ جىبەرەدى. ساعاتتار بويى بولمايتىن بىردەڭەلەردى اۋەزە ەتەتىن بۇل جازۋ مانەرىنىڭ تۇك اقتاۋشىسى دا جوق. ادەبيەتتە وبرازدىڭ ۇزاقتىعى دەيتىن ۇعىم بار. وسى ۇزاقتىقتى انىقتاۋ ءۇشىن كينەماتوگراف ادىسىمەن الگى اڭگىمەنىڭ سيۋجەتىن «ىشكى ەكراندا»، ياعني كوڭىل كوزىمەن جايىپ جىبەرەر بولسا، «ليفتىدەن» كۇنۇزاق كورىپ وتىرۋعا بولاتىن «سابىن كوپىرشىگى» سەريال شىعار ەدى. باسقانى قايدام، ال مەنىڭ ويىما بىردەن حەمەنگۋەيدىڭ «تاڭ اتادى، كۇن باتادىسى» ورالدى. وندا دا بۋرجۋازيالىق ورتا تاپ وكىلدەرى – جاستاردىڭ ۇزاقتىكۇنگى، ۇزاقتىتۇنگى يتىرعىلجىڭ تىرلىگى ءدال وسىلايشا تاپتىشتەلە سۋرەتتەلىپ وتىرادى عوي. بىراق وندا مۇنىڭ بارشاسى وقىرماننىڭ نازارىن نەگىزگى يدەياعا – ءومىردى تەككە وتكىزىپ جۇرگەن تۇتاس بۋىنعا اۋدارۋ ءۇشىن ادەيى، ماقساتتى تۇردە جاسالادى. ەندى مىنا اڭگىمەدە دە سونداي ءبىر يدەيا بولار دەپ ودان ءارى كەتەسىڭ. شايىلىپ تۇرعانى بولماسا، نەگىزىندە سونداي بىردەڭە بار ەكەن، ول – جەزوكشەلەر ءومىرىن جازباقشى بولىپ ماتەريال جيناپ جۇرگەن كەيىپكەر جۋرناليست قىز بەن سۋتەنەر جىگىتتىڭ اراسىنداعى ەگەستى كونفليكت. بىراق الگى لەيتموتيۆتىڭ نەگىزىندە تاقىرىپتى دامىتۋ تىم شۇبالاڭقى، سەبەبى شىعارمادا نەگىزگى اڭگىمەنى ءار جاققا اكەتىپ جاتاتىن ءتۇرلى كولدەنەڭ تارامدار، بۇتاقتار وتە كوپ بولعاندىقتان سيۋجەت دامىماي، ءبىر ورىندا تاپجىلماي جاتىپ الادى. ءومىر شىندىعى فراگمەنتتەر ارقىلى ءبولىنىپ-ءبولىنىپ تۇسكەن. مۇنداي ءتاسىلدى نەگىزىندە حەمينگۋەي دە قولدانعان، بىراق ونىڭ جوعارىداعى  «كيليماندجاروسىندا» شىندىق ءومىردىڭ مينياتيۋرالارى باس قۇراي كەلىپ، long short story اتالاتىن ستيلدىك بەلگىگە اينالادى. سونداي-اق «ليفت» اڭگىمەسىنىڭ فينالى دا تىم تەز، تىم وقىس، سونىسىمەن دە سەندىرمەيدى: جۋرناليست قىز بيىك ۇيدەگى بولمەدەن اياق استىنان عايىپ بولىپ كەتەدى، قايدا، قالاي جوق بولىپ كەتكەنى بەلگىسىز، اۆتوردىڭ مەڭزەۋىنشە سودان ءبىراز بۇرىن سۋتەنەرلەر ءولتىرىپ كەتكەن جەزوكشە قىزدىڭ جانى جۋرناليست ايسەلگە بارىپ قونعان. بۇدان اۆتوردىڭ اڭگىمەنى قالاي اياقتارىن بىلمەي قينالعانىپ، ميستيكامەن، نۋمەرولوگيامەن، رەينكارناتسيامەن بويالعان فەنتەزيگە بارىپ ۇرىنعانى كورىنىپ تۇر. ادەبيەتتە فينال كەيىپكەردىڭ كۇتپەگەن جەردەن قورقىنىشتى قازاعا ۇشىراۋىمەن اياقتالاتىن جاعداي از ەمەس، ءتىپتى ونداي-وندايلارمەن بىرقاتار وقىرمان كەلىسپەي دە جاتادى، الايدا ۇلكەن شىعارمالاردا فينالدىق موتيۆيروۆكانىڭ وتە زاڭدى بولىپ كەلەتىنى سونداي (مىسالى، د. لوندوننىڭ «مارتين يدەنىندە»), الگى تراگەديالىق ءولىم كورىنىسىن قايتا-قايتا وقۋعا ماجبۇرلەنەسىڭ. ال مىنا اڭگىمە فينالى عانا ەمەس، تۇتاس تۇرقىمەن ءبىر كورگەن كينو سياقتى ەستەن شىعىپ كەتەدى جانە ادامنىڭ بويىندا لايلى دەپرەسسيۆتىك كوڭىل-اۋانىمەن اۋىر اسەر قالدىرادى.

«ءليفتىنىڭ» ءتىلى تەلەگراف ءتىلىن ەسكە سالادى. مۇنىڭ ءوزى شىعارمانى قولدان وڭايلاتۋ نيەتىنەن تۋعان سياقتى. مىسالى، ديالوگتاردا تولىمسىز سويلەم قولدانۋ. بىراق شىن مانىندە اڭگىمەنىڭ ءتىلى مۇلدە تۇسىنىكسىز، قويىرتپاق بىردەڭە بولىپ شىققان. قاراپايىم ەمەس، قارابايىر. «ابسۋرد» تەاترىنىڭ ءتىلى بۇدان تۇسىنىكتىرەك جانە وندا قالاي بولعاندا دا قالىپتاسقان سويلەۋ ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارى ساقتالادى عوي. ال مىنا اڭگىمە قازاق ءتىلىنىڭ بۇكىل زاڭدىلىقتارىن بەلدەن ءبىر-اق باسقان. قازىردە بۇرىنعى ادەبي ءتىلىمىز ەسكىرىڭكىرەپ قالدى دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. وسى ورايدا مىنا ەكى سويلەمدى قاتار قويىپ كورەيىك: «قىزدىڭ شىت كويلەگى دەنەسىنىڭ وي-شۇڭقىرىن تۇگەل جايلاپتى» – «قىزىل شۇبار سيتسا كويلەك قۇلىن مۇشەلى قىز دەنەسىنە جابىسا باستادى». الدىڭعى سويلەم ءسوز بولىپ وتىرعان «ليفت» اڭگىمەسىنەن، سوڭعى سويلەم عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە» پوۆەسىنەن الىندى. ەكەۋىنىڭ اراسىن اتتاي الپىس جىل ءبولىپ جاتىر. سويتسە دە وزگەرىس شامالى. ەندەشە ادەبي تىلىمىزدە قاتتى وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. وسىلاي جازا بەرۋگە بولادى ەكەن. سوعان قاراماستان «ءليفتىنىڭ» اۆتورى ءتىل جاعىنان دالاعا لاعادى. مىنا ءبىر سويلەم: «كۇلسالعىشقا تەمەكىنىڭ ءجانتاسىلىم ەتكەن شوعىن جەرلەدى». بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، ودان ءارى وقىساڭ وتىرعىشتان سىپىرىلىپ تۇسە جازدايسىڭ: «...بۇيرا شاشى جەلكەسىن جالماعان»; «...قولاڭ شاشىن قۇيقاعا سەرمي قارقىلداي كۇلدى»; «ارتىنشا قۇيقا تۇسىن تۇكىرىگىمەن جاسقادى»; «...ءجۇزىن تۇمشالاۋعا قۇلىق تانىتقان بۇيرا شاشىنىڭ اۋسەلەسىن قايىردى». بۇدان كەيىن «ءليفتى توقتاپ، ەسىگى ايقارا (؟) اشىلدى» دەگەن سويلەممەن جىلاپ كورىسەدى ەكەنسىڭ. جاس اۆتوردىڭ مەكتەپ كورمەگەنى، الدىمەن ۇلكەن، ۇلى كىتاپتاردى، ودان سوڭ كلاسسيكانى، سوسىن قازىرگى ساپالى ادەبيەتتى وقىماعاندىعى، قالامدى قولىنا ءارامشوپ سياقتى ءوز بەتىمەن ءوسىپ كەلىپ ۇستاعاندىعى كورىنىپ تۇر. سودان دا جازۋشى بولۋدى تولىق ەركىندىك، ويىنا نە كەلسە سونى جازۋ دەپ تۇسىنەدى. سونىڭ سالدارىنان وقىرماننىڭ سەزىمىن قورلاپ، بەتكە سوعادى. وسى  جاعداي جالعىز «ليفتىگە» ەمەس، كەيىنگى كەزدە جازۋعا ارالاسىپ جۇرگەن كوپتەگەن جاستارىمىزعا ءتان. ولاردىڭ تاراپىنان ۇرپاعىڭنىڭ ۇرپاعىنا كەتەر اينالايىن انا ءتىلىمىزدى كوپە-كورىنەۋ وزىمبىلەمدىكپەن بۇزىپ قولدانۋ جويداسىز ەتەك الىپ بارادى جانە ەڭ سۇمدىعى – وسىعان كوپشىلىكتىڭ ەتى ءولىپ، كونىپ تە قالعان سياقتى. بۇعان بىرقاتار باسپالاردىڭ رەداكتور ۇستاماۋى، سايت-پورتالداردىڭ كوركەم شىعارمالاردى جازىلعان كۇيىندە ورنالاستىرا سالۋى دا ويداي مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. البەتتە، ءتىل دە جاندى ورگانيزم سياقتى، ۇنەمى دامىپ، وزگەرىپ وتىرادى. بۇل رەتتە كوركەم تۋىندىدا ءسوزدى ماعىناعا باعىندىرۋ، نە ءماتىننىڭ ۋازىنىنە قاراي وزگەرتىپ پايدالانۋعا جول بەرىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن (مىسالى، «جول ءجۇرىپ» – «جول الىپ»، «جالبىر شاش» – «جالباق شاش، «نازار سالدى» – «نازار جىقتى» ت.ب.), الايدا قالىپتاسقان، سىڭىسكەن سوزدەردى، ءسوز تىركەستەرىن، سويلەم قۇرىلىسىن بۇزىپ جازۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. ادەبي ءتىل نورماسى – بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ۇزاق جىلدار بويعى قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ، ىجداعاتتى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكەن كامەلەتىمىز. ونى بۇزۋعا ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق. قۇرىلىس ماتەريالى بولماسا قۇرىلىس سالىنبايدى، نە ونىسى كەلىسپەسە، قۇلاپ قالادى. سول سياقتى ءتىل – كوركەم ادەبيەتتىڭ قۇرىلىس ماتەريالى. كوركەم شىعارمادا ەڭ باستىسى – ءتىل. جازۋشىعا ءتىلدى وتە جاقسى ءبىلۋ كەرەك دەيتىنىمىز دە سودان. وسى ورايدا رەسەيدە ادەبي كونكۋرستار ورىس ءتىلىن الەم ادەبيەتىنىڭ بىرەگەي قۇبىلىسى رەتىندە ساقتاپ قالۋ، ودان ءارى دامىتۋ ماقساتىن كوزدەپ تە ۇيىمداستىرىلادى. ال بىزدە قايتەدى: الگى «ليفت»، اڭگىمە دەپ ايتۋعا دا كەلمەيتىن وسى بايانداۋ جۋىردا «جاس الاش» گازەتى باستاپ وتكىزگەن «قازاق پەن قالا» ادەبي بايقاۋىندا ءبىرىنشى ورىن الدى. ەندى ودان دا وتكەن سۇمدىقتى قاراڭىز – جوعارىداعى «اسپاندا تىرەۋىش جوق» نوۆەللاسى كومبەگە جەتپەك تۇگىلى، وعان كوتەرمەلەۋ سىيلىعى دا بۇيىرعان جوق. كونكۋرس ءوتىپ جاتقاندا مىناداي جاعداي بولدى: سوڭعى نوۆەللا «جاس الاش» سايتىنا قويىلعاننان كەيىن ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ سايت بەتىنەن جوعالىپ كەتتى (مۇنى رەداكتسياداعىلار «سايتقا حاكەرلىك شابۋىل جاسالدى» دەپ ۋاجدەدى). شىنىندا دا بىرنەشە كۇن وتكەسىن قايىرا ءىلىندى، بىراق وسى ەكى ارادا جۇزدەگەن قاراۋى (پروسموتر) جانە «ۇنايدى» دەيتىن ونداعان لايكى كۇيىپ كەتتى. سونىڭ وزىندە دە عالىمبەك شىعارماسى بايقاۋ اياقتالعانعا دەيىن ەڭ كوپ قارالۋ (وقىلۋ) مولشەرلەرىنىڭ ءبىرىن جيناپ ۇلگەردى جانە وعان باسىلعان لايك تا وزگەلەردەن ەداۋىر مول بولدى. تالەيران ايتتى دەيتىن ءبىر ءسوز بار، ءوڭىن تايدىرىپ، ءارىن قاشىرماس ءۇشىن ورىسشاعا اۋدارىلعان تۇرىندە كەلتىرەيىك: «گۋسي نە تاك ۋج گلۋپى، چەم تە، كوتورىە پيشۋت يح پەريامي». حالىقتى الداي المايسىڭ. مارقۇم راحىمجان وتارباەۆ ءجيى ايتاتىن «بىزدە ءبارى بار – بىزدە ءبارى جوق» دەيتىن ءسوزدىڭ شىندىعىن كوپشىلىك كورىپ وتىر.

نەگىزىندە ادەبيەت اۋەزوۆتەردەن عانا تۇرمايدى، ونىڭ «ابۋلاقاپتارى» دا بولادى. بوزقاراعان تامىرىن باتپاققا دا، شالشىققا دا سالادى عوي، بىراق قانداي ادەمى گۇلدەيدى. سول ءتارىزدى كوركەم ونەردە دە داراقتار قارا ءشىرىندىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ كوگەرەدى. بىراق قارا شىرىك داراقتىڭ توبەسىنە شىقپاۋى كەرەك. ءدال سول سياقتى ادەبيەتتە دە جابىلار جۇيرىكتەردىڭ الدىنا تۇسپەۋى ءتيىس.

كونكۋرس ۇلكەندەرگە، جاستارعا پوسوبيە ۇلەستىرەتىن كەڭ سابا ەمەس، كونكۋرس – ادەبيەتتىڭ بايگەسى. ادەبي پروتسەستى دۇرىس جولعا باعىتتاۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ الدىندا الدا كەلە جاتقان سىن-سىناقتان ءوتۋ ءۇشىن حالىقتى يدەيالىق جاعىنان بىرىكتىرۋ مىندەتى تۇر. الەمدە بىرقاتار ەلدەردىڭ ادەبيەتى قاۋىرت وركەندەپ كەلە جاتقان بەتىندە وزگەنىڭ ەسكىسىن كيمەك بولىپ، اقىرى ۇلتتىق دارالىقتارىنان ايىرىلىپ قالىپ وتىرعانى بەلگىلى (مىسالى، جاپون ادەبيەتى). ەندەشە مەملەكەت قارجىسىمەن ۇيىمداستىرىلعان بايگەنىڭ مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىن بەلدەن باسىپ، ناشار شىعارماسىماقتى تورگە شىعارۋى قالاي؟ ۇيات قايدا، جيۋري؟ «ەت شىرىسە تۇز سەبەسىڭ، تۇز شىرىسە نە سەبەسىڭ؟!».

جاس تا ۇلعايىڭقىراپ قالدى. قازىردە بىردەڭە جازۋدان بۇرىن باسقا بىردەڭەنى – جان تىنىشتىعىن كوبىرەك ويلاپ وتىراسىڭ. الايدا قولعا قالام العىزباسقا قويمايتىن جاعدايلار بار. سونىڭ بىرەۋى – تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ جولايىرىققا كەلىپ، ەكى تاراۋ جولدىڭ قايسىسىنا تۇسەرىن بىلمەي، ويلانىڭقىراپ تۇرعان قالپى. ءبىرى – اعالار سالىپ كەتكەن، ۇلتتىق ۇردىسپەن دامۋدىڭ ەتەنە قاق جولى. سالىستىرىپ ايتقاندا، ديماشتىڭ بەيرەلەۆانتتى تەحنيكالى ارحيميكست ءان سالۋ ونەرى ءتارىزدى ءداستۇرلى پروزا مەن جاڭا پروزانىڭ قوسىندىسىنان تۇزىلگەن، زاماناۋي ادەبي ءادىس-تاسىلدەردى قابىلداۋ ماسەلەسىن ءساتتى شەشكەن ۇلتتىق ادەبي ينتەگراتيۆتىك مودەل. ەكىنشىسى – روبوت-اندرويد كەلىندەر تاقىرىبى جاققا اپاراتىن جولدىڭ باسى. يتەرە سالساڭ، ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنە بۇرىلىپ ءتۇسىپ، جونەپ بەرگەلى تۇر.

ازامات، ويلانىڭىز! ەرتەڭ كەش بولىپ جۇرمەسىن...

ماقسات ءتاج-مۇرات،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz