«قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق». قازىرگى الەمدىك جاعدايدى الىپ قاراساق، وسى اتالى سوزدەگى قىڭىر كىسىنىڭ كەيپىندە كورشىمىز رەسەي تۇرعانى ءسوزسىز. ماڭدايىمىزعا بىتكەن قۇدايى كورشىمىز مىڭمەن جالعىز الىسام دەپ ابدەن ارام تەرگە مالشىندى. «كورشىڭ سوقىر بولسا ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ءجۇر» دەيتىن قازاق تا بۇلارمەن بىرگە ءبىراز اۋرەگە تۇسكەنى شىن. رەسەي حالىقارالىق قانداي دا ءبىر داۋدىڭ شوعىن ۇرلەسە، قاسىندا شاشباۋىن كوتەرىپ قازاق جۇرەدى.

1991 جىلى تاراعان كسرو-نىڭ كونە جۇرتىندا ىنتىماعى جاراسىپ ءۇش ەل وتىر. وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي بولعان رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان ەلدەرى بىرلەسىپ حالىقارادا ماسكەۋدىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. بۇنى ءارىسى الەم حالقى، بەرىسى وسى ەلدەردىڭ ءوز تۇرعىندارى دا جاقسى بىلەدى. مىسال ءۇشىن ايتايىق، بيىل مامىر ايىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما بويىنشا رەسەي حالقى وزدەرىنە ەڭ جاقىن دوس رەتىندە بەلارۋس (46%) ەلىن تانيتىنى بەلگىلى بولعان. ال ەكىنشى ورىندا قىتاي (39%) تۇر. ۇزدىك ۇشتىكتى ارينە قازاقستان (34%) تۇيىندەگەن. اتالعان تىزىمدە ءارى قاراي سيريا (15%), ءۇندىستان (14%), ارمەنيا (12%), كۋبا (11%) ەلدەرى تۇر.

ءدال وسى ساۋالناما ناتيجەسىنە سەنسەك، سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ نازارىندا ەڭ قۇبىجىق ەل اقش (69%) ەكەن. ەكىنشى ورىندا وزدەرىنىڭ باۋىرلاس ەلى ۋكراينا (50%), ءۇشىنشى ساتىدا "كونە جاۋى" گەرمانيا (24%) تۇر. بۇل ءتىزىمدى دە ءارى قاراي جالعاۋعا بولادى: لاتۆيا جانە ليتۆا (24%), پولشا (21%), ەستونيا (16%), انگليا (15%), گرۋزيا (9%), فرانتسيا (8%).

سوڭعى كەزدەرى سول كورشىمىز باتىس ەلدەرىنىڭ سانكتسيالارىنان كوز اشپاي ءجۇر. ءبارىمىز بىلەتىندەي 2014 جىلى باۋىرلاس رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋدى. سول كەزدە رەسەيدىڭ قىرىم مەن سەۆاستوپول وڭىرلەرىن اننەكسيالاپ الۋى ءالى كۇنگە دەيىن ۋكراينا، ەۋروپا وداعى ەلدەرى مەن اقش-تىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىراپ وتىر. بۇل ەلدەر ماسكەۋدى مۇيىزدەۋىن كۇننەن-كۇنگە ۇدەتىپ كەلەدى. بۇۇ باس اسسامبلەياسى رەسەيدى ايىپتايتىن قارارلاردى 2014 جىلدان بەرى بىرنەشە رەت ماقۇلداعانى وسى سوزىمىزگە دالەل.

جاقىندا رەسەي-ۋكراينا قاتىناسىن ۋشىقتىرعان تاعى ءبىر وقيعا ورىن الدى. 25 قاراشا كۇنى تاڭەرتەڭ كەرچ بۇعازىندا رەسەي اسكەريلەرى ۋكراين كەمەلەرىن اتقىلاپ، ۇستاپ اكەتكەن. بىرنەشە اسكەري جارالانعان. رەسەي ۋكراين كەمەلەرىن تەرريتورياسىنا "زاڭسىز كىردى" دەپ ايىپتاسا، ۋكراينا كەمەلەردىڭ بۇل اۋماقتان وتەتىنى "الدىن-الا ەسكەرتىلگەنىن" ايتىپ، رەسەي ارەكەتىن "باسسىزدىق" دەپ اتاعان.

كەرچ بۇعازى - ازوۆ تەڭىزى مەن قارا تەڭىزدى جالعاستىراتىن بىردەن-ءبىر سۋ جولى. ۇزىندىعى 41, ەنى 4-15 شاقىرىمدى قۇرايدى. بۇعازدىڭ باتىسى مەن شىعىسىندا قىرىم تۇبەگى جانە رەسەيدىڭ ءوز تەريتورياسى جاتىر. سۋ جولىن 2003 جىلى 24 جەلتوقساندا رەسەي باسشىسى پۋتين مەن سول كەزدەگى ۋكراينا پرەزيدەنتى كۋ́چما قول قويعان كەلىسىمشارت نەگىزىندە ەكى ەل ورتاق پايدالانىپ كەلگەن. كەلىسىم بويىنشا، بۇعازدا ەكى ەلدىڭ اسكەري كەمەلەرى ەركىن جۇرە الادى. ال ءۇشىنشى ءبىر ەلدىڭ اسكەري كەمەسى سۋ جولىنا يەلىك ەتىپ وتىرعان ەكى ەل كەلىسىم بەرگەن جاعدايدا عانا بۇعازعا كىرە الادى. بۇل كەلىسىم 2004 جىلى بۇۇ-نىڭ بەكىتىۋىنەن وتكەن.

الايدا 2014 جىلى 4 ناۋرىزدا رەسەي تەڭىز كۇشتەرى وسى سۋ جولىنىڭ ەكى شەتىن جاۋىپ تاستادى. ارادا جارىم اي ۋاقىت وتكەن دە قىرىم تۇبەگى ۋكراينادان ءبولىنىپ شىققانىن جاريالادى. قىرىمدى ماسكەۋ ءوزىنىڭ تەريتورياسى سانايدى. ال ۋكراينا، ەۋروپا وداعى ەلدەرى مەن اقش تۇبەكتى رەسەي وككۋپاتسياسىنداعى ۋكراين تەرريتورياسى دەپ بىلەدى. وسىدان كەيىن كرەچ بۇعازى "ىشكى تەڭىزگە" اينالدى دا، 2018 جىلى رەسەي ءوز جەرى مەن قىرىمدى بايلانىستىراتىن ۇلكەن كوپىر سالىپ الدى. ءسويتىپ 15 جىل بۇرىن پۋتين مەن كۋ́چما قول قويعان كەلىسىمشارت ءىس-جۇزىندە كۇشىن جويدى.

بىراق ۋكراينا رەسەيدىڭ قىرىم تۇبەگىنە وككۋپاتسياسىن مۇلدە قولدامايدى. كيەۆ تاراپى كرەچ بۇعازىن ءالى دە بولسا ورتاق سۋ جولى دەپ سانايدى. قاراشا ايىنداعى قاقتىعىستىڭ ورىن الۋ سەبەبى دە وسى. بۇعان قوسا ۋكراينانىڭ ەۋرووداق پەن NATO-عا جاقىندىعى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلەدى. قازاق ايىنىڭ سوڭىندا ۋكراينا NATO تەڭىز اسكەرىنىڭ ازوۆ تەڭىزىندە اسكەري جاتتىعۋ وتكىزۋىنە كەلىسىم بەرگەن دەگەن ءسوز بار. بۇل دا كرەچ بۇعازىنداعى جاعدايدى شيلەنىستىرە تۇسكەنى ءسوزسىز.

25 قاراشا كرەچ بۇعازىندا تۋىلعان وقيعا باتىس ەلدەرىنىڭ رەسەيگە دەگەن قىسىمىن ارتتىرا ءتۇستى. باتىس ەلدەرىنىڭ باسشىلارى رەسەيدى ايىپتاپ، ۋكراينالىق تەڭىزشىلەر مەن كەمەلەردى بوساتۋعا شاقىردى. ەۋروپا كەڭەسىنىڭ توراعاسى دونالد تۋسك رەسەيدىڭ كۇش قولدانعانىن ايىپتاپ، ەۋروپا وداعىنىڭ ۋكراينانى قولدايتىنىن مالىمدەدى. وسى وقيعادان كەيىنگى تۋرا ءبىر اي كولەمىندە بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا وتكەن جينالىستاردىڭ رەسەيدى ايىپتاماعانى جوق. بەينە بۇكىل الەم ماسكەۋگە قارسى تۇرىپ جاتقان سەكىلدى. بۇلار قويعان تالاپتى باسىم داۋىسپەن ماقۇلداماي تاستايدى دا، بۇلارعا قارسى قاراردى قولداپ شىعادى. ارينە الەمدەگى بارلىق ەل ەمەس. رەسەيدىڭ دە ءوز جاقتاستارى بار. ساناۋلى بولسا دا. قازاقستان دا وسىلاردىڭ قاتارىندا.

قازاقستان بۇۇ-دا ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى رەسەيشىل سەپاراتيستەر باقىلايتىن ايماقتارعا جانە رەسەي اننەكسيالاپ العان قىرىم تۇبەگىندەگى جاعدايعا قاتىستى قارارلارعا قارسى داۋىس بەرىپ، رەسەيدى قولداپ كەلەدى.

ماسەلەن، قاراشانىڭ 26-سى وتكەن شۇعىل جيىندا بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى رەسەيدىڭ كۇن تارتىبىنە "ۋكراينا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ رەسەي شەكاراسىن بۇزعانى تۋرالى" ماسەلەنى شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىسىن كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلدامادى. داۋىس بەرۋ كەزىندە رەسەي ۇسىنىسىن ءتورت-اق ەل جاقتادى. ونىڭ ءبىرى - قازاقستان.

17 جەلتوقساندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى نيۋ-يوركتە "رەسەيدىڭ قىرىمدى، قارا جانە ازوۆ تەڭىزدەرىن ميليتاريزاتسيالاۋى" تۋرالى ۋكراينا دايىنداعان قارارىن قابىلدادى. قۇجاتتى ۇيىمعا مۇشە 66 ەل قولدادى، 19-ى قارسى شىقسا، 72 مەملەكەت قالىس قالعان. قازاقستان بۇل جولى قالىس قالدى.

22 جەلتوقسان بۇۇ باس اسسامبلەياسى رەسەي اننەكسيالاعان قىرىم مەن سەۆاستوپولدەگى ادام قۇقىعى جاعدايى تۋرالى ۋكراينا ۇسىنعان قۇجاتتى قولدايتىن قارار قابىلدادى. بۇل جولى اقش پەن ەۋروپا وداق باستاعان 67 ەل قولداپ داۋىس بەردى. ال رەسەي، بەلارۋس، قىتاي باستاعان 27 دەلەگاتسيا قارسى داۋىس بەردى. ءبىزدىڭ ەل تاعى دا قالىس قالعان 70 ەل قاتارىندا بولدى. قاراردا قىرىمدا ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلاتىنىن جانە رەسەيدىڭ تۇبەكتە "باسقارۋ مەن زاڭداردى زاڭسىز ورناتۋىن" ايىپتاعان.

وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن، 21 جەلتوقساندا رەسەي بۇۇ باس اسسامبلەياسىنا "ورتا جانە كىشى قاشىقتىقتاعى راكەتالاردى جويۋ تۋرالى كەلىسىمدى" ساقتاپ قالۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەن. ماسكەۋدىڭ بۇل ۇسىنىسىن 43 ەل قولداپ، 46 ەل قارسى داۋىس بەردى. 78 ەل قالىس قالدى. ءسويتىپ رەسەيدىڭ ۇسىنىسى الەم الدىندا تاعى ەلەۋسىز قالدى. اتالعان كەلىسىمشارتقا 1987 جىلى م.س.گورباچەۆ پەن رونالد رەيگان قول قويعان بولاتىن. بيىل 20 قازان اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ رەسەي كەلىسىمدە كورسەتىلگەن شارتتاردى ورىنداماي وتىر دەپ "ورتا جانە كىشى قاشىقتىقتاعى راكەتالاردى جويۋ تۋرالى كەلىسىمنەن" شىعاتىنىن مالىمدەگەن.

باتىس جۇرتىنىڭ باس دۇشپانىنا اينالعان رەسەيدى قولداۋدان قازاقستان الدىنا جان سالماي تۇر. حالىقارادا ماسكەۋدىڭ ءسوزىن سويلەپ جۇرگەنىمىز ءوز الدىنا، ەلىمىزدە دە رەسەي جۇرتىنىڭ ەلەسى انىق سەزىلەدى. بيلىك وكىلدەرى مەملەكەتتىك تىلگە قاراعاندا رەسەي ەلىنىڭ تىلىنە بەيىم. بايقوڭىر مەن سارىشاعاننان رەسەيدىڭ راكەتاسى ۇشىپ، اسكەري سىناقتارى ءوتىپ جاتاتىنىنا ەتىمىز ۇيرەنگەن. ءوز تەريتورياسىندا وزگە ەلدىڭ اسكەري سىناق جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ۇستانىمدى الىس-جاقىن شەتەل ساراپشىلارى تاۋەلسىزدىككە سىن دەپ باعالاپ وتىر. وسى بەتىمىزدەن تايماساق "جاۋىمنىڭ دوسى - جاۋىم" دەپ بىلەتىن الەم ەلدەرىنىڭ كەلەسى نىساناسى بولىپ كەتپەسىمىزگە كىم كەپىل؟! رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردىڭ سالقىنىمەن-اق ەكونوميكامىزدىڭ شەكسىز السىرەپ، تەڭگەمىزدىڭ تيىنعا اينالىپ بارا جاتقانى مىناۋ. ەگەر سول سانكتسيالار تىكە وزىمىگە باعىتتالسا قانداي جاعدايعا قالارىمىزدى كىم ءبىلسىن.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz