اباي ماۋقاراۇلى. كىم زيالى؟
ء(دىني-پالساپالىق ەسسەدەن ءۇزىندى)
مۇنداي ساۋالدى ەل باسشىسى دا وزىنە قويۋى ىقتيمال. ويتكەنى، زيالىلىق بيىك لاۋازىممەن ولشەنبەيدى. ءتىپتى، وسى ساۋالدى تاۋىق سوياتىن جۇمىسشى دا، اياقكيىم جامايتىن ەتىكشى دە وزىنە قويۋعا قاقىسى بار. سەبەبى، زيالىلىق ادامنىڭ كاسىبىمەن باعالانبايدى. «عىلىمنىڭ شىڭىنا شىقتىم» دەگەن اكادەميك تە وسى ساۋالمەن جۇزدەسپەي تۇرا المايدى. نەگە دەسەڭىز، زيالىلىق تەك بىلىممەن عانا بەلگىلەنبەيدى. كەيدە، بۇل ساۋالدى قايىرشىنىڭ دا ەسكە الۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، زيالىلىقتى – كۇنكورىستىڭ كورسەتكىشى دەۋ، ابەستىك. اقشانى شىر اينالدىرعان داۋلەت يەسىنىڭ دە زيالىلىقتان جۇرداي بولۋى عاجاپ ەمەس…
گاپتىڭ ءبارى – وسىناۋ الۋان ءتۇرلى ادامدارعا بۇل ساۋالدى وزگە ەمەس، ءوزى قوياتىندىقتان دا، وعان «سەن زيالىسىڭ» دەپ تە، «سەن زيالى ەمەسسىڭ» دەپ تە ەشكىم ايتا المايدى. بۇعان اركىمنىڭ ءوز ار-وجدانى عانا تورەشى.
سونىمەن، زيالى كىم؟ كىم زيالى؟ ونى دا اركىم ءوزىنىڭ ورەسىمەن ولشەمەك. پەندە وزگەنىڭ باسىنان سەكىرگەنىمەن، ءوز باسىنان سەكىرە المايدى. ماسەلە، وتباسىنداعى ەكى-ءۇش بالاسىنا يە بولا الماي وتىرىپ ەسىك كۇزەتشىسى ساياساتكەردى سىناپ وتىرادى. مينيستر شەنەۋنىكتەردى جيناپ الىپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالۋدىڭ ونشا قيىندىعى جوق، ال سول دوكەيدىڭ ءوزىن ەگىن جيناۋشىلاردىڭ بريگاديرى ەتە قويسا، نە ىستەرىن بىلمەي ساساتىنى ءسوزسىز.
سوندا... وزگەنى سىناۋ، وڭگەنى مىنەۋ – ەڭ وڭايى، ءوزىڭدى سىناۋ ەڭ قيىنى بولعانى عوي. ولاي بولعاندا، زيالىلىعىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن ءوزىڭدى-ءوزىڭ سىناۋ شارت ەكەن. وسىعان كەلىسسەك قانا زيالىلىقتى تەكسەرەرلىك سۇراقتاردى تابۋ قيىن ەمەس.
زيالىلىقتىڭ ءتورت تۇعىرى ياكي ءتورت ولشەم.
ەڭ اۋەلى، ءوز انا ءتىلىڭدى بىلەسىڭ بە؟ ءبىلىپ قانا قويماي، ءوز انا تىلىڭدە كۇلەسىڭ بە؟ وسى تىلدە مۇڭ كەشىپ، وسى تىلدە ءتۇس كورەسىڭ بە؟ ياكي، كۇللى ادامي بولمىسىڭ وسى تىلدە سومدالعان بولسىن!
ەكىنشى، انا ءتىلىن بىلگەن ادام، سول ءتىل ارقىلى تۋعان حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحى مەن ءوز اتا-تەگىن بىلمەي تۇرمايدى.
ءۇشىنشى، تاريحى مەن تەگىن بىلگەن كىسى - ءوز جۇرتىنىڭ وزىق ءداستۇر-سالتىن، ونەگەلى ونەرى مەن قىمبات قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرەدى.
ءتورتىنشى، ءتىلىن، تاريحىن، ءداستۇر-سالتىن، ءتول مادەنيەتىن بىلگەن ادام وقۋ-بىلىمگە قۇشتار بولىپ، ساناسى اشىق، ويى تەرەڭ، اقىلى العىر بولعاندىقتان، كاسىبي ءبىلىمنىڭ شىڭىنا جەتپەي قويمايدى. ولاردى «كاسىبي مامان» دەپ اتايدى. قازىرگى كۇننىڭ تىلىمەن ايتساق، مەديتسينادا مۇحتار اليەۆتەن باستاپ، ۇشقىش-عارىشكەرلىكتە توقتار اۋباكىروۆتى، ماتەماتيكادا اسقار جۇمادىلداەۆتى، ءتىل بىلىمىندە رابيعا سىزدىقوۆانى، جازۋشىلىقتا اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن مۇحتار ماعاۋيندى، انشىلىكتە نۇرجامال ۇسەنباەۆانى، كۇيشىلىكتە قارشىعا احمەدياروۆ پەن ايگۇل ۇلكەنباەۆانى، بيزنەستە بولات ءابىلوۆتى... ايتساق تا جەتكىلىكتى.
كاسىبي بىلىكتىلىككە مامان-عارىشكەردەن ىسكەر داياشى، نە بولماسا ىسپار سىپىرۋشىعا دەيىنگى ارالىقتاعىلار تۇگەل كىرەدى. ىسكەرلىك دارەجەمەن ەمەس، شەبەرلىكپەن باعالانادى. كەيدە ءبىلىمسىز مينيستردەن گورى بىلىكتى جۇرگىزۋشىنىڭ ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنەتىنى سودان. وسى مىسالدىڭ ىشىنەن ءبىر قايشى پىكىر تۋادى: «توقتار مەن بولات ءوز انا تىلىنە جەتىك ەمەس...» دەگەن. راسىندا، ولار العاشىندا ءوز انا تىلىنە جەتىك ەمەس-ءتى. از ۋاقىتتا-اق ۇيرەنىپ، قازىر ءتاپ-ءتاۋىر سويلەپ كەتتى. ارلى ازاماتتار ورىس تىلىنە جەتىك ەكەنىن كولدەنەڭ تارتىپ، ءوز تىلىنە قىرىن قاراعان جوق. ال، ولجاس اعامىز قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن قويىپ، تۇركىنىڭ ءتۇبىن زەرتتەگەن جان بولا تۇرا، انا ءتىلىن اشىق كەمسىتىپ، «قازاقشانىڭ ورىس ءتىلىنسىز كۇنى جوق» دەگەن پىكىرىنەن تانباي كەلەدى. مىنە، زيالىلىقتىڭ ءبىر سىنعا تۇسەر كەزى وسىلاي ۇلت مۇددەسىنە كىمنىڭ قالاي قارايتىندىعىمەن دە ولشەنەدى.
وسى ءتورت ولشەمدى زيالىلىق تۇعىرىنىڭ تورتتاعانى دەسە دە بولادى: ءبىرى كەم بولسا، اقسايدى. ەكەۋى جوق بولسا – قۇلايدى. ۇشەۋى بولماسا – ورنىنان تۇرمايدى.
ياعني، زيالى ادام سىن ساعاتتا دا، جاي ساعاتتا دا حالقىن ساتپايدى. ۇلتىن شىن ءسۇيۋ – ەلباسىنا دا، ەتىكشىگە دە ورتاق قاسيەت بولسا، مۇنىڭ ەكەۋى دە – زيالى. زيالىلىقتىڭ جالاڭ بىلىممەن دە، پايداسىز لاۋازىممەن دە ولشەنبەيتىنى سودان. زيالىلىققا جەتكەن ەلباسى قارا باسىنىڭ قامىن ۇمىتىپ، حالقى ءۇشىن كۇڭىرەنەدى، زيالى ەتىكشى ءوز وتباسىنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن نەگە دە كۇيەدى. ويتكەنى، بىرەۋى ۇلكەن وتاننىڭ يەسى بولسا، بىرەۋى كىشى وتاننىڭ يەسى. ۇلكەن وتان مەن كىشى وتاننىڭ يەلەرى زيالىلىققا قاتار جەتكەندە ەلدىك ورنايدى، ەلدىك ورناعان جەردە وتان دەگەن ورتاق نامىستىڭ تۋى جەلبىرەيدى. ونداي ەلدە وتاعاسى وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، ءدىلىن تاربيەلەۋدى باستى مىندەتىم دەپ تۇسىنسە، ەلباسى ءار وتباسىنىڭ وسىلاي بولۋىنا الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋدى ءوزىمنىڭ باستى ماقساتىم دەپ، بىلمەك. بۇل ەڭ قاراپايىم، ەڭ تابيعي ولشەم عانا.
ءيا، ەندى اركىم وسى ءتورت ولشەمنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ كورسىن!
زيالىلىقتىڭ كەمەلدەنۋى
كەمەلدىك پەن كەمەلدەنۋ دەگەن نە؟ ءوزىن-ءوزى تولىق تانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋعا ۇزدىكسىز ۇمتىلۋ. ءوزىن تانۋ دەگەن نە؟ اركىم ءوز تۋمىسىنا، ءوز شاما-شارقىنا كوز جەتكىزۋ دەگەن ءسوز. مۇنىڭ شارتتارى تومەنگىدەي:
ءبىرىنشى، ەل باسقارۋشىلار ياكي اكىمدەر حالقىنا بيىكتەن نەمقۇرايلىقپەن ەمەس، ىشىنە ەنىپ جاناشىرلىقپەن كوز سالادى. ەلدىڭ تۇرمىسىن بايدىڭ ەمەس، جارلىنىڭ سانىمەن باعالايدى.
ەكىنشى، ماقتانسۇيگىش ەمەس. ماقتاۋشىنى دوس، سىناۋشىنى جاۋ دەمەيدى. ءوز ءمىنىن بىلگەن - اۋليە.
ءۇشىنشى، داڭققۇمارلىعى جوق. ءوزىن-ءوزى جارنامالاۋدى ار كورەدى. دىلگىر ماسەلەنىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋدى اقىماقتىق سانايدى. بۇكىل ءىسى – رياسىز.
ءتورتىنشى، اتاققۇمارلىقتان ادا. اكادەميكتى – ارمان، حالىق جازۋشىسىن ماقتان ەتپەيدى. وندايدىڭ قاعاز ءتاج، جالعان جاڭعىرىق ەكەنىن بىلەدى.
بەسىنشى، سىيلىققۇمارلىقتان ساۋ. مەملەكەتتىك ماراپاتتان اتى سىزىلعاندا جۇرەك تالماسى ۇستاپ، ازاپتى كۇيگە ءتۇسۋدى قورلىق سانايدى.
التىنشى، مانساپقورلىقتان الىس. لاۋازىمعا جەتۋدى دوسىنا جەتىستىك، دۇشپانىنا قىساستىق ەتىپ كورسەتۋدى توپاستىق دەپ بىلەدى. لاۋازىم – حالىققا قىزمەت كورسەتۋ قۇرالى عانا.
جەتىنشى، ءوز وتباسىنا قامقور، بىرەۋى اۋىرسا جانىن الىپ جۇگىرەدى، شارشاسا كومەك قولىن سوزادى. وتباسى – جانىنىڭ جارتىسى.
سەگىزىنشى، تۋعان-تۋىستارىنا باۋىرمال. ولارعا تەك، پايدام ءتيسىن، زيانىم بولماسىن دەگەن نيەتتە جۇرەدى. تۋىسشىلدىق – باسقا حالىقتان بولەك ەلدىگىمىزدىڭ ءبىر ەرەن بەلگىسى.
توعىزىنشى، كەمشىلىك كەزىكسە سوزبەن ەمەس، ىسپەن تۇزەگىش. «اۋزىمەن ەگىن ورعاننىڭ بەلى اۋىرمايدى» دەگەندى بىلەدى.
ونىنشى، توپشىل ەمەس، كوپشىل. ءار مۇددەنى، ازدىڭ ەمەس، كوپتىڭ كوزىمەن قارايدى.
ون ءبىرىنشى، سويلەگىش ەمەس، تىڭداعىش. ياكي، سوزىمەن ەمەس، ىسىمەن ۇلگى.
ون ەكىنشى، وزگەنىڭ ەمەس، ءوز ءمىنىن ىزدەگىش.
ون ءۇشىنشى، وزگەنىڭ سىرتىنان داتتامايدى، ءوزىن-ءوزى ماقتامايدى.
ون ءتورتىنشى، بىلىم مەن ونەرىن جەتىلدىرۋدەن شارشامايدى. ءوز شاماسىن بىلىمسىزدەرمەن ەمەس، ءبىلىمدى-دانالارمەن ولشەيدى.
ون بەسىنشى، ارتىق داۋلەتىن تويشىلدىققا ەمەس، كەمشىن-مىسكىندەرگە ارنايدى.
ون التىنشى، قۇمارلىقتىڭ بارىنەن قاشىق جۇرەدى. اراقتى – حارام دەپ، ناسىباي-تەمەكىنى – ناستىق دەپ، وندايدان بويىن اۋلاق ۇستايدى.
ون جەتىنشى، ءتان ساۋلىعى ءۇشىن ەڭ جاقسى ۇلگىنى ۇستانادى.
ون سەگىزىنشى، ادامداردى لاۋازىم، بايلىعىمەن ەمەس، ادامشىلىعىمەن باعالايدى.
ون توعىزىنشى، ءوزىن وزگەلەردەن جوعارى دا، تومەن دە ەمەس تەڭ ۇستايدى. ياكي، تاكاپپارلىق پەن بيشارالىقتى ءمىن سانايدى.
«وسى كىسىلىك قاسيەتتەر مەنىڭ بويىمدا بار ما؟ بار بولسا، قانشاسى بار، قانشاسى جوق؟»
وسى ساۋالداردىڭ جاۋابى ءسىزدىڭ بويىڭىزدان تولىق تابىلسا، وندا اباي حاكىم ايتقانداي «تولىق ادامسىز»، شاكارىم ەسكەرتكەندەي «كەمەل كىسىسىز»، ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلگەندەي «كامىل مۇسىلمانسىز»، زامانىمىزدىڭ عۇلاماسى اقجان ماشاني جازعانداي «دانا بابالار اماناتىن جالعاعان ارداگەرسىز».
وسىنىڭ ءبارى تۇگەندەلگەن تۇلعا بولسا، ول جالپاق جۇرتتى ادىلدىكپەن باسقارۋعا لايىق اكىم بولار ەدى. ەڭ از دەگەندە، وسى قاسيەتتەردىڭ ۇشتەن ءبىرى بولعاندا، ءوز وتباسىنا ءوزى يە، ازامات دەگەن اتقا ساي بولماق.
ونداي بيىككە جەتۋدىڭ قانداي جولى، قانداي امالى بار؟ وسى ادامشىلىق قاسيەتتىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ-تامىرى يماندىلىقتان باستاۋ الاتىنىن بايقايمىز. ۇلى جاراتۋشىنىڭ بارلىعى مەن دارالىعىنا سەنگەن، ءپاني دۇنيەنىڭ ءوتىپ، ماڭگى دۇنيەدە ۇلى سوتى بولاتىنىنا جۇرەگىمەن يلانعان ادام وسى قاسيەتتەردى بويىنا دارىتۋعا ۇمتىلماي قويمايدى. ماقتان ءۇشىن ەمەس، كۇللى عالام مەن ءوزىن جاراتقان قۇدىرەت يەسىنىڭ رازىلىعىن الۋ ءۇشىن. ولاي بولعاندا، زيالىلىق دەگەنىمىز – كەمەل زيالىلىق پەن ازاماتتىق زيالىلىقتىڭ اراسىن قامتيتىن ۇلكەن رۋحاني ولشەم ەكەن.
يماندىلىققا جەتپەي، شىن ادامشىلىق قاسيەتكە جەتۋ قيىن. ادامشىلىق قاسيەتكە جەتپەسە، ۇلتتىق سانانىڭ جەتىلۋى ەكىتالاي.
زيالىلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى – يماندىلىق بولسا، تۇعىرى – ۇلتتىق سانا، تىرەگى – ادامدىق قاسيەتتەر. ءبىرىنسىز ءبىرى جوق ياكي ءبىرىنسىز ءبىرى كەم.
مىسالى، قۇدايسىز اكادەميك بيىك اتاق جولىندا انا ءتىلىن ساتۋى، انا ءتىلىن بىلمەيتىن «بەلگىلى بىلگىر» ەل-جۇرتىن بالاعاتتاۋى بەك، مۇمكىن. وسىلاي دەسەك، كەمەل زيالى ەلى ءۇشىن، شىن زيالى وتباسى ءۇشىن جانىم قۇربان دەمەك. ءاربىر ازاماتى وسىنداي بولعان ەل دە وسكەن وركەندى ەل بولماي قويمايدى.
Abai.kz
