قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى 

قىرىمبەك ەلەۋۇلى

كوشەرباەۆتىڭ نازارىنا

وتكەن جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 27 جىلدىعى قارساڭىندا  ارال اۋدانى، قۇمبازار ەلدىمەكەنىنىڭ ءبىر توپ اقساقالدارى مەنى ارنايى ات سابىلتىپ ىزدەپ كەلدى. قولدارىندا 2013 جىلعى وبلىس، اۋدان كولەمىنە تارايتىن گازەتتەرى بار. گازەتتەردە ءبىر توپ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قىرىمبەك ەلەۋۇلى كوشەرباەۆقا ارنايى جازعان حاتتتارى جاريالانىپتى.

وندا:  «ءبىز ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ حالىققا جولداۋىن ىقىلاسپەن تىڭدادىق. ونىڭ «قازاقستان - 2050 ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنان ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى – جول قۇرىلىسى ەكەنىن ناقتىلاعان سوزدەرى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان كەلەلى ماسەلەسىنە دە قاتىستى ەكەنىن بايقادىق.

راسىندا دا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ كوتەرىلۋىنە جولدىڭ ماڭىزى – ايرىقشا! ولاي دەيتىنىمىز، كەزىندە «قۇمبازار»  دەگەنشە – «قۇت بازار دەسەڭشى» دەلىنگەن اۋدانىمىزداعى ەڭ شۇرايلى دا مازالى جەردىڭ ءبىرى – وسى قۇمبازار ەلى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا وتە ىڭعايلى بولعانى سونداي – قيىندىققا تاپ بولعان جاندار وسى ماڭدى توڭىرەكتەيتىن.

وكىنىشكە وراي، سوڭعى كەزدە زامان تالابىنا ساي جولدىڭ بولماۋى – شارۋاشىلىققا كەرى اسەر ەتىپ، تۇرعىندار اراسىندا رەنىشتى جاعداي قالىپتاستىرىپ وتىر. بىراق، ءار ءىستىڭ ءوز شەشۋى بولاتىنى سياقتى،  بۇل كەلەلى ماسەلەنىڭ دە ءوز شەشىمى بار. ول – قۇمبازار مەن ۇلكەن جول – تراسسانى قوسسا بولعانى. اراسى نەبارى – 11 شاقىرىم عانا! الگى ۇلكەن  جول – تراسسا قىزىلجار ەلدى مەكەنى مەن قامىستىباس ستانساسىنىڭ بويىندا جاتسا، ول قامىستىباس ارقىلى «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» ماگيسترالدىق جولىنا قوسىلادى.

دەمەك، قۇمبازار سىندى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايلى جەردى ۇلكەن جولمەن زاماناۋي تالاپتارعا ساي جول سالىپ قوسار بولساق، اۋدان ەكونوميكاسىنا وڭ وزگەرىستەر اكەلەرى ءسوزسىز»،- دەلىنگەن ەكەن.

وسىنىڭ الدىندا عانا ارال اۋدانىنىڭ اقباي، بەكباۋىل جانە ۇكىلىساي ەلدى مەكەندەرىنىڭ  ءبىر توپ تۇرعىندارى دا جولىققان-دى. ولاردىڭ دا وبلىس، اۋدان كولەمىنە تارايتىن گازەتتەردە قىرىمبەك كوشەرباەۆتىڭ اتىنا جول ازابىن تارتىپ وتىرعاندىقتارىن  بىلدىرگەن حاتتارى جاريالانعان ەكەن. ول گازەتتەردە:

«بۇگىنگى تاڭدا ءدىنىمىز، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز وزىمىزگە، مۇسىلمان بوپ ەسەپتەلىنەتىن قازاقتارعا،  قايتا ورالىپ جاتقان مىنا زاماندا – ارىستان باب اۋليەنىڭ جەتى جەردەگى جايىنىڭ ءبىرى – اقباي ەلدى مەكەنىنەن 20 شاقىرىم جەردەگى قاسيەتتى ورىنعا كەلىپ، ءمىناجات ەتىپ جاتقان حالىقتا قيساپ جوق. الايدا، حالىقتىڭ قاسيەتتى ورىنعا مۇنان دا كوبىرەك ساپار شەگۋىنە جولدىڭ قيىندىعى ءبىراز بوگەت بولىپ تۇر.

«باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» جولىنان باستاۋ الىپ، اقباي ەلدى مەكەنىنىڭ ۇستىمەن اۋليە جاتقان جايعا قارايعى جەردى اسفالتتاپ، جاعداي جاساسا، اۋدانىمىزدا، ءتىپتى سىر وڭىرىندە ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا دا وزىندىك سەرپىن بەرەر ەدى.

ەگەر تەمىر جول بويىنداعى ۇكىلىساي، بەكباۋىل ەلدى مەكەندەرى اقباي ارقىلى  «باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» ۇلى جولىنا قوسىلسا، ارىستان باب اۋليەگە ءمىناجات ەتۋشىلەردىڭ ەكى باعىتتا دا  كەلۋىنە جاعداي جاسالار ەدى. ءارى ۇكىلىساي، بەكباۋىل تۇرعىندارىنىڭ تىزگىندەۋگە كەلمەيتىن تەمىرجول كولىكتەرىنە تەلمىرۋىن كەمىتىپ، جەكە كولىك تىزگىنىنە وزدەرى-اق يە بولىپ، جاعدايلارىن جاقسارتا تۇسۋلەرىنە مول مۇمكىندىك تۋارى انىق-تى» - دەپ جازىلىپتى.

بۇل ۇسىنىستىڭ ءبارى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قاراپايىم حالىققا جاساپ وتىرعان قامقورلىق ساياساتىمەن ۇشتاسىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سونداي-اق، بۇل ۇسىنىستاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىكتەرى – ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرەر، تاريحىمىزدى تۇگەلدەۋدە باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعان ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ايگىلى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنداعى: «تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس» - دەلىنگەن ويمەن ۇشتاسىپ جاتقانى تاڭعالدىرادى.

ويتكەنى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوتەرگەن كەلەلى ماسەلەلەرى، وتكەندى بىلاي قويعاندا، ءحىح عاسىرداعى سىر بويى حالىقتارىنىڭ باسقىنشىلارمەن كۇرەستە جاڭقوجا باتىر باستاعان حالىق كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ دە نەگىزگى كۇرە جولى بولعاندىعى تاريح شەجىرەلەرىنەن، اڭىز اڭگىمەلەردەن ايقىن كورىنىس تاۋىپ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن اڭعارتىپ  تۇر!

ماسەلەن، «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى مالىمەتتە: «حيۋا بەگى باباجاننىڭ وزبىرلىعىنا كونبەي جۇرگەن سىردىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى قازاقتاردى تارتىپكە كەلتىرۋ ءۇشىن حيۋا حانى اللاقۇل جاساقتارىمەن تۇركىمەن ايمۇحامەد پالۋاندى جىبەرەدى. 1836 جىلى اقيرەك دەگەن جەردە (اقيرەكتە ارىستان باب اۋليەنىڭ جەتى جەردەگى جايىنىڭ ءبىرى بار.-ن. ج.) ەلگە تىزەسى باتقان وسى ايمۇحامەد پالۋاندى جانقوجا جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. باسشىسى مەرت بولعان پالۋاننىڭ جاساقتارى باس ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولادى» - دەلىنگەن-ءدى.

بۇل جەڭىس – سىر ءوڭىرى حالقىنىڭ حيۋا حاندىعىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كۇرەستەگى تاريحي جەڭىسى ەدى. بۇل وقيعادان سوڭ، حيۋا حاندىعىنىڭ قازاق جەرىن باسىپ الۋ، يەمدەنۋ جوسپارلارى ىسكە اسپاي، تەك قاراقشىلىق شابۋىلدارمەن عانا شەكتەلۋگە ءماجبۇر بولعانى دا راس-تى. دەمەك، بۇل تاريحي شايقاس – سوعىس باسىمدىعىن قازاقتارعا الىپ بەرگەن شايقاس بولاتىن. ال، شايقاستىڭ بولعان جەرى – اقباي-ۇكىلساي-بەكباۋىل قارا جولىنىڭ بويىندا، ياعني «ءماستات» دەگەن جەردىڭ ماڭىنداعى توبەدە بولعان-دى.

شايقاستىڭ تاپ سول جەردە بولۋى دا – زاڭدىلىق بولاتىن. ويتكەنى، ايمۇحامەد پالۋان جاساقتارى   سىر بويى مەن قىردى بايلانىستىرىپ تۇرعان كۇرە جولمەن، ياعني «قۇمبازار» ەلدى مەكەنى ۇستىمەن، نۇرشا اۋليە جاتقان جەردىڭ تۇسىمەن، قازىرگى تەمىر جول وتكەلى تۇرعان جەر ارقىلى اقيرەككە وتسە، جانقوجا بابامىزدىڭ ساربازدارى اقيرەكتىڭ سولتۇستىگىنە تامان جاتقان ماقپال كولىن (ماقپال كولى – جاقايىم بابامىزدىڭ كەلىنى ماقپال انامىزدىڭ قۇرمەتىنە اتالعان. ونىڭ ءبىر كەزدەرى تابيعاتى تەڭدەسسىز سۇلۋ، بالىعى مول كول بولعانى ءالى كۇنگە حالىق جادىندا. كەزىندە كوكشە جەرىنەن شەگىنىپ كەلە جاتقان كەنەسارى حاننىڭ كول تابيعاتىنا قىزىعىپ، ورداسىن وسى جەرگە تىگۋدى ويلاستىرعانى دا اڭىز اڭگىمەلەردەن ءمالىم. – ن.ج.) قونىستانىپ وتىرعان اقتان باتىر بابامىزدىڭ قونىسىنان شىعىپ، ايمۇحامەد پالۋان جاساقتارىن  كۇتىپ العانى دا تاريحي شىندىق.

ەندەشە،  قۇمبازار ەلدى مەكەنى تۇرعىندارىنىڭ كوتەرىپ وتىرعان جول ماسەلەسى – نۇرشا اۋليە جاتقان جەردىڭ تۇسىمەن تەمىر جول وتكەلى ارقىلى اقباي-ۇكىلساي-بەكباۋىل باعىتىنداعى جولمەن توعىسسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولىپ، تاريحىمىزدىڭ جاڭعىرا بەرۋىنە كەڭ مۇمكىندىك تۋار ەدى. سونىمەن قاتار، ول جولدىڭ توعىسار جەرى – جانقوجا باتىر مەن ايمۇحامەد پالۋاننىڭ جەكپە-جەككە شىققان جەرى بولعاندىقتان، بولاشاق ول جەرگە جانقوجا بابامىزعا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلىپ جاتسا، ۇرپاق رۋحىنىڭ كوتەرىلە بەرۋىنە دە سەپتىگى تيەر ەدى.

تاعى دا تاريحقا جۇگىنسەك، 1847 جىلى كوكتەمدە حيۋا بەگى ۋايىس-نيازدىڭ اسكەرى اتانباس، اقيرەك، قامىستىباستى جايلاپ وتىرعان قازاقتارعا شابۋىل جاساپ، 1400 ءۇيدى ويرانداپ، توناپ كەتەدى. وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا حيۋا بەگى قوجانياز باستاعان شاپقىنشىلار قازاق اۋىلدارىن تاعى دا توناۋعا ۇشىراتادى. حيۋالىقتاردىڭ مۇنداي شاپقىنشىلىعى ءبىر جىلدا بىرنەشە رەت قايتالانادى. توناۋعا ۇشىراعان ەلىن قورعاۋعا جانقوجا 700 ساربازبەن قارسى شىعادى. قۇرامىندا ەكى مىڭ اسكەرى بار حيۋالىقتار جاڭاقالا بەكىنىسىنىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانادى. جانقوجاعا رەسەيدىڭ رايىم بەكىنىسىنىڭ باستىعى ەروفەەۆ باستاعان وترياد كەلىپ، حيۋالىقتاردى تالقانداۋعا كومەكتەسەدى.

رايىم بەكىنىسىنەن شىققان ەروفەەۆ باستاعان رەسەي اسكەرلەرىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى - بۇگىندە قامىستىباس-قىزىلجار جول بويىنداعى ەسكىۇرا ەلدى مەكەنى تۇسىنداعى قۇمبازار ەلدى مەكەنىنە اپارار 9-11 شاقىرىم قارا جول. وسى قارا جولدى زاماناۋي قايتا جاڭعىرتىپ، حالىق يگىلىگىنە بەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ءيا، ءسوز سوڭىندا ءتۇيىپ ايتار بولساق، بولاشاق اقباي-ۇكىلساي-بەكباۋىل جولىنا نۇرشا اۋليە تۇسىنان تەمىر جول وتكەلى ارقىلى قۇمبازار ەلدى مەكەنىن قوسسا، سونىمەن قاتار، قۇمبازار ەلدى مەكەنىن قامىستىباس-قىزىلجار جولىنا دا قوسىپ، شەڭبەر جول جاساساق، اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا سەرپىنمەن دامۋىنا داڭعىل جول اشىلار ەدى.

وسىلايشا، تاريحي جول مەن بۇگىنگى جولدى ۇشتاستىرىپ، جاڭعىرتۋدى ۇسىنىپ وتىرعان ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ ءوتىنىشىن سىزگە جەتكىزۋدى اۋىل اقساقالدارى ماعان اماناتتاعان ەدى. اماناتقا قيانات جاسامايىن دەپ سىزگە سول اماناتتى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جەتكىزۋدى ءجون سانادىم.

سىزگە دەگەن قۇرمەتپەن:

 نۇرباي ءجۇسىپ

ارال اۋدانى

قىزىلوردا وبلىسى

Abai.kz