(اۋدارما)

1933 جىلدىڭ جازى. سۇرىقسىز بويالعان ۇسقىنسىز ۆوكزال ماڭىنداعى قالىڭ قايىڭ تەربەلگەن ەلەۋسىز الاڭ. سۇرلەۋ جولدىڭ ۇزىن ىرعا بويىندا اش-جالاڭاش بۇراتىلعان شۇبىرىندىلار توپالاڭ تيگەندەي سۇلاپ جاتىر. كوزدەرى ادىرايعان، تىستەرى اقسيعان ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز كەسكىن-كەيىپتەرىنە كوز تىكتەۋدىڭ وزىنەن-اق جۇرەگىڭ شايلىعىپ، ازا بويىڭ قازا بولادى. راس، ارقايسىسىنىڭ ەسكى-قۇسقى بيتتەپ-قۇرتتاعان كيىم-كەشەكتەرىنىڭ ءبىرى بولماسا بىرىندە «بۇنى ۇسىنۋشى... جىلعى.. سوت ۇكىمى بويىنشا قىلمىستىق جازاعا تارتىلىپ، ازاماتتىق قۇعىنىنان ايىرىلعان. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنۋمەن جەر اۋدارىلعان» دەگەن سيپاتتاعى توز توزى شىققان قۇجاتتارى ساقتالۋى ءتيىس.

بارار جەرى، باسار تاۋى قالماي ارىپ-اشىققان جانكەشتىلەردىڭ قان جۇتقان شەكسىز قاسىرەتىنە، زار ەڭىرەگەن كوز جاسىنا ەلدەن ەرەك قايعىرىپ، الا بوتەن ار ازابىن شەگىپ جۇرگەن قام كوڭىل ادام بالاسىن ەمگە تاپپايسىز.

الاقۇيىن زاماننىڭ زاۋالى قان قاقساتقان قۇسالى بەيباقتاردان ادام ۇسقىنى كەتكەلى قاشان... اشتىقتان وزەگى تالىپ سەندەلگەن شەرمەندەلەردىڭ باسىم بولىگى تۋلا، ۆورونەج، كۋرسك، ورەل، ۋكراينادان مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، كۇشتەپ جەر اۋدارىلعاندار. كۇنى كەشە تۇرمىستارى شالقىپ، ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن باي-باعىلان داۋلەتتى جانداردىڭ قازىرگى ءبىر ءتىلىم نانعا ءزارۋ ولىمسىرەگەن ءمۇساپىر سۇرقىنان تۇلا بويىڭ مۇزدايدى... ولارمەن بىرگە ءبىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتىڭ اۋىز ەكى سويلەۋ مانەرىنە نەگىزىنەن وڭتۇستىك ولكەدە  جيىرەك قولدانىلاتىن «كۋركۋل» («اۋقاتتى شارۋا»، «دۇنيە قوڭىز، ساراڭ ادام») ءسوزى كىرىگە باستادى.

اشتىقتان بۇراتىلىپ قانسىراعان «اۋقاتتىلاردىڭ» تۋلاققا اينالعان ۇسقىنسىز سۇلدەلەرى جان شوشىتادى...ولىمسىرەگەن كوز جانارلارىنان بولار بولماس ءومىر ۇشقىنى جىلتىراعانداي... قازىر دە ادام ايتسا نانعىسىز قيامەت-قايىم تىرشىلىكتەرى ازا بويىڭدى قازا قىلعانداي...

كۇمپيىپ ءىسىپ كەتكەن انا ءبىر ەسى اۋعان سورلى بەيباق قايىڭ قابىعىن اقتىق ازىعىنداي جان ۇشىرا كەمىرۋدە... ءورىم-ءورىم جەيدەسىن جەل جۇلمالاعان ەندىگى ءبىر مۇسكىن ءالى قۇرىپ تالىقسىعان كۇيىندە قان جوسا تىلگىلەنگەن بەتىن تىرنالاپ اۋرە سارساڭعى تۇسۋدە...

اۋزىنان كوبىگى شىعىپ جان دارمەنمەن الاسۇرا جانتالاسقان عارىپتىڭ ىڭىرسىعان داۋىسى قۇيقا شىمىرلاتادى... كوڭ-قوردادان تابىلعان ءشوپ-شالامدى اۋزى-مۇرىنىنا جاندارمەن تىعىنداعان جانكەشتى جاراتۋشىدان تەك قانا اق ءولىم تىلەگەندەي ولىمسىرەگەن كوزىمەن زەڭگىر كوككە قادالا قارايدى...

ءار جەردە ءبىرى شالقالاپ، ءبىرى ەتپەتتەپ تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان قارا تاستاي قاتقان جانسىز مۇردەلەر عانا ولاردىڭ كۇنى كەشە ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان جۇمىر باستى كوپ پەندە قاتارىندا بولعانىنا لاجسىز يلاندىرعانداي....

اشتىق تاۋقىمەتىنەن ابدەن تيتىقتاپ ءالى قۇرىعان ولار تۇياق سەرپەر سوڭعى ساتتەرىنە دەيىن ءبىر كۇندىك ساۋلە ءۇشىن بارىنشا جان دارمەندەرىمەن جانتالاسىپ باعۋدا...

سول ءبىر اجال ارانىن اشقان قاندى الاڭدى اقىل-ەسى ءبۇتىن ەرەسەك اتاۋلى سىرت اينالىپ وتۋگە تىرىساتىن. تەك قىزمەتتىك بابىنداعى ستانتسيا باستىعى پەروننىڭ شارباقپەن قورشالعان تومەنگى جاعىن كۇن ۇزاققا وڭدى-سولدى شيىرلايتىن دى. قاس-قاباعى جابىرقاڭقى اشاڭ جۇزىمەن اق جول جونەكەي جولىققاندارمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسكەندى اسا جاقتىرا قويمايتىنىن اڭعارتاتىن.

كەي-كەيدە «ءاي، يت، ابايلا، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەرمىن!» دەگەن ايبارلى سۇسىمەن وتكەن-كەتكەننىڭ مىسىن باساتىن سودىر مىنەزدى ميليتسيونەر ۆانيا دۋشنوي بوي كورسەتەدى.

- جول جونەكەي تىلەمسەكتەنىپ جۇرگەن ولەرمەن كەزبەلەر كوزىڭە ۇشىراسقانى جوق پا؟ – دەپ سۇرادى ول ستانتسيا باستىعىنان. ستانتسيا باستىعى تۇنجىراعان قالپىندا قويىلعان سۇراققا جاۋاپ قاتپاستان سۇلەسوق كۇيىندە وتە بەردى.

ۆانيا دۋشنوي بالاق ءبيتى باسىنا ورگەن ارىق-تۇراق بوسقىنداردىڭ الاڭنان سىرت اۋا جايىلىپ، پەرونعا، جول جيەگىنە بەي-بەرەكەت شاشىراي شىقپاۋلارىن مۇقيات قاداعالاپ باعۋدا.

قىزىق قۋعان وڭشەڭ قارا سيراق شۋىلداقتار سول ءبىر قان ساسىعان قاساپ الاڭنان اينالشاقتاپ شىقپايتىنبىز. شارباق سىرتىنان-اق وتكەن-كەتكەنگە تىمىسكىلەنە كوز تاستاپ، اينالامىزداعىنى قىزىقتاۋمەن اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ جاتقانىمىز. كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان جانتۇرشىكتىرەرلىك وقيعالاردى شىمىركپەستەن قىزىقتاۋىمىزعا قاراعاندا تۇلا بويىمىزداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر ۇشقىنىنىڭ تازا وشكەنى مە دەپ تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق... ونى بويىمىزدا بۋلىعىپ جاتقان جىرتقىشتىق تاعىلىقتىڭ تىلسىم ءبىر كورىنىسى بولار دەمەسكە لاجىڭ جوق-اۋ...

بىردە ستانتسيا باستىعى كۇرەڭىتكەن مۇڭدى جۇزىمەن بىزدەرگە ۇزاقتان ۇزاق كوز الماستان قادالا قاراپ:

- تاپ وسىنداي بەزبۇيرەك قارا سيراق قاتىباستاردان كۇنى ەرتەڭ قانداي ادام ءوسىپ-ونبەكشى؟ باسقاسى باسقا، سۇم ومىردەگى سۇستى ولىمگە سونشالىقتى قانپەزەرلىكپەن ەش شىمىرىكپەستەن قۇنىعا قىزىقتاي قارايتىندارىن قايتەرسىڭ-اۋ، باتشاعارلاردىڭ. مىناۋ ار-ۇجدان مەن مەيىرىم-شاپاعات شۋاعىن بۇلت شالعان سۇرىقسىز جالعانداعى اساۋ ءومىر ءيىرىمى بىزدەردەن كەيىن قانداي ارناعا تۇسپەكشى؟ اپالاڭ-توپالاڭ دۇنيە قۇرعىر نە بولىپ بارادى ءوزى؟

قاندى الاڭدا ءجون-جوسىقسىز ۇزاق سونار سەندەلۋدەن بىزدەي بوقمۇرىندارعا كەلىپ-كەتەر پايدانىڭ شامالى ەكەنىن ۇعىنعانداي سيىقسىز جەردەن تابانىمىزدى جالتىراتۋعا اسىقتىق. كوڭىلگە قاياۋ سالعان ازاپتى ويدان تەزىرەك ارىلساق دەگەن كوك دونەندەي ۇشقىر بالا قيالمەن ۇيىمىزگە قاراي قۇيعىتا جونەلدىك.

كەيىننەن ەس كىرىپ ەسەيگەن شاعىمدا نە ءبىر اۋىر ويعا شومىپ، كوز الدىمدا وتكەن قۇيقا شىمىرلاتار جويقىن قيامەت-قايىم وقيعالار قىل كوپىرىنەن تىم ۇشقالاق ءارى تۇنىق سەزىم قيالىنداعى اسەرشىل مىنا شيكى وكپە سارى ۇرپەك بالانىڭ اقىل-ەسى الجاسپاي، جۇيكەسى سىر بەرمەستەن باسى ءبۇتىن ءدىن امان كۇيىندە قالاي ءوتتى ەكەن دەپ تاڭقالۋمەن بولاتىنمىن. كىم بىلگەن، مۇمكىن قاندى الاڭداعى جان شوشىتارلىق ۇرەيلى كورىنىستەردى «مىناۋ اپپاق دۇنيەدە بولۋى استە مۇمكىن ەمەس ءجايت، ول قورقىنىشتى تۇسىمە كەي-كەيدە ەنەتىن الدامشى ءارى سۇراپىل ەلەس قوي» دەپ ءتۇيسىنۋىمنىڭ تىلسىم سەبەپتەرى دە بولۋى بەك عاجاپ ەمەس-اۋ!!!

بەيۋاق مەزگىلدىڭ جان الەمىمدى قاقاعان قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازىنداي قارىعان جويقىن ىزعارىن سول ءبىر توسىن وقيعادان سوڭ تىپتەن الابوتەن سەزىنە تۇسكەندەي ەدىم.

يىعىنا ەسكى-قۇسقى پالتوسىن ىلگەن جاق ەتى سولىڭقى مۇڭدى ايەل وقىستان سۇرىنە-قابىنا وڭباستان قۇلاپ، ستانتسيادا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ سوڭعى تيىن-تەبەنىنە ساتىپ العان ءسۇت قۇيۋلى ىدىسىن سىندىرىپ الماسى بار ما. قامىققان مۇڭلىق جالما-جان قالتاسىنان اعاش قاسىعىن الىپ شىقتى دا جالعاننان قىرشىن كەتكەن قيماسىنىڭ قابىرىنە زيارات ەتكەندەي تىزەرلەگەن قالپىندا وتىرا كەتتى... ات تۇياعىنىڭ ىزىنەن مۇز بولىپ قاتقان شۇڭقىرعا توگىلگەن ءسۇتتى جانتالاسا كوسىپ-كوسىپ الىپ، كوز جاسىن كولدەتە اپىل-عۇپىل ىشۋگە كوشكەنى...

وقىس وقيعانى سىرتتاي باقىلاپ قىزىقتاۋمەن تۇرعان مىنا ەنجار پاقىرىڭىز وتكەن-كەتكەندەردىڭ تابالاعان كۇلكىسىنە قالمايىن دەگەن پەندەلىك ويىمەنەن سول قام كوڭىل ايەلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن بولىسۋگە دە جارامادىم-اۋ سوندا.

اسىعا-اپتىعا ۇيدەن مەكتەپكە اتتانارىمدا شەشەي قارنىڭ اشقاندا وزەك جالعارسىڭ دەپ ادەتتەگىدەي قالىڭ مۇك جيدەك جاعىلعان ەكى ءتىلىم ناندى سومكەمە توعىتاتىن دى. مىنە، ابىر-دابىر شۋلاعان وقۋشىلارعا تولى ادەپكى سىنىبىم. ساباق اراسىنداعى كەزەكتى ءبىر ۇزىلىستە سومكەمدەگى ناندى اسىعىس-ۇسىگىس الىپ شىققان مەزەتتە سىنىپ بولمەسىندە ورناعان قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىقتىقتان جۇرەگىم تاس توبەگە شىققانداي ەدى. اقىل-ەسىمنەن تانعانداي ەسەڭگىرەگەن دارمەنسىز كۇيىمدە جاپىرلاي قورشاعان وڭشەڭ اش وزەك شي مويىندارعا ارنايى اكەلگەن نانىمدى دەر كەزىندە ۇلەستىرىپ بەرە الماعان پۇشايمان كۇيدە قالا بەردىم. ال كەلەسى كۇنى مەكتەپكە سونىڭ قارىمتاسىن قايتارماق نيەتتە جانىمدى سالىپ باقانداي ءتورت ءتىلىم نان الا باردىم.

ۇلكەن ءۇزىلىستى قالايدا ءتيىمدى پايدالانسام دەگەن الاڭ كوڭىلدەگى ەكىۇشتى ويمەنەن تىم سەنىمسىزدەۋ ءارى ەبەدەيسىز كەيىپتە «نان جەگىسى كەلەتىندەر بار بولار...» دەدىم ولىمسىرەگەن داۋىسىممەن مىڭگىرلەپ.

- ما-ما-ماعان، ماعان دا بار ءبىر ءتىلىمى بولسا جەتىپ جاتىر... – دەدى مەنىمەن ءبىر كوشەدە تۇراتىن پاشكا بىكوۆ.

- ماعان دا، ماعان دا بەرشى، مەنى دە ۇمىتپاساڭشى...

جان جاعىمنان قولدارىن وڭمەڭدەي سوزعانداردىڭ قان-ءسولسىز اشاڭ جۇزدەرىنە تىلىمدەي جارتى نان شەكسىز دە تىلسىم قۇدىرەتىمەن ءومىر وتىن ۇرلەگەندەي ەدى...

-  سونشاما ولەرمەندەنە ۋلاپ-شۋىلداعاندارىڭا ءجون بولسىن، بارىمىزگە بىردەي جەتپەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي – دەگەن پاشكا جان دارمەنمەن باسا كوكتەپ ۇمتىلعانداردى كەرى يتەرىپ جىبەرۋگە تىرىسقانىمەن، ەشكىم دە ولىسپەي بەرىسپەي ءبىر تابان شەگىنىس جاسامايتىندارىن اڭعارتىپ جاتتى...

-  ماعان! ماعان! ماعان دا بەرسەڭشى!

جالىنىشتى ۇندەرىمەن جانۇشىرا القىنعان شەرمەندەلەردى بولە جارماستان بارىنە دەرلىك جەتەردەي ءبىر ءبىر ءتىلىم ناننان قىلداي ءبولىپ ۇلەستىرىپ بەردىم.

بارشامىز ىشتەن تىنىپ، بارعا قاناعات بىلدىرگەندەي قاننەن قاپەرسىز تىم-تىرىس تۇرعانىمىزدا اش بورىدەي جالاڭداعانداردىڭ ءبىرى وقىستان يىعىمنان قاعىپ جىبەرگەنىندە، قولىمداعى نان ەدەنگە قۇلاپ تۇسكەنى. سان قارالى اش قۇرساق وقۋشى ءۇمىت كوزىن سۇقتانا قاداعان ءبىر جاپىراق نان جانىن سالا وڭمەڭدەگەندەردىڭ تابانىمەن جانشىلىپ جاتتى...

- سەن ءيتتى مە! – دەپ شيتىك پاشكا جان العىش ازىرەيىلدەي كىجىنەي جەكىگەندە جالما جان ارتقا قاراي ىعىسىپ ۇلگەردىم. سونى اڭدىعانداي باسقا وقۋشىلار دا جان-جاققا بىتىراي باستادى.

ءبارىمىز ەدەندە مىجعىلانىپ جاتقان نانعا كوز الماستان قادالا قاراپ، تاپ ءبىر كەشىرىلمەس اۋىر كۇناعا باتقانداي ىڭعايسىز كۇيگە تۇستىك.

سىنىپقا اياعىن جايلاپ باسقان جابىرقاڭقى قالپىندا مۇعاليما اپايىمىز ولگا ستانيسلاۆنا ەندى. مۇڭلى جۇزىمەن ەدەندە جاتقان نانعا ۇزاقتان ۇزاق تەلمىرەۋىنەن ءارى سىنىپ جاعدايىن تاپىشتەپ سۇراماعان جۇدەۋ-جاداۋ رەڭىنەن اشتىق پەن جوقشىلىق ابدەن تيتىقتاتقان شەمەن شەرىن اڭعارعانداي ەدىم.

- و زاماندا بۇ زامان ءجون-جوسىقسىز قۇتىرىنىپ، سونشالىقتى اسىپ-تاسقاندارىڭا جول بولسىن؟! اينالايىندار-اۋ، اقىلعا قونىمسىز وسى ءبىر ەرسى قىلىقتارىڭدى قالاي تۇسىنسەم ەكەن!؟

جۇمىرلارىنا جۇق بولماسا دا بويعا قۋات، ويعا ءنار بەرگەن ءبىر ءتىلىم نانعا جۇرەكجاردى العىس سەزىمدەرىن بىلدىرۋگە جاپاتارماعاي اسىعىپ، ءبىرىن ءبىرى كيمەلەگەن سىنىپتاستارىم رياسىز كوڭىلدەرىمەن:

-  مىڭ جاساعىر، بار بولعىر ۆولودكا تەنكوۆ قوي ءبارىمىزدى وزىنشە جارىلقاپ جۇرگەن! – دەدى ۇلارداي شۋلاپ.

مەن قارشادايىمنان كەدەي-كەپشىك، جارلى-جاقىبايلار (پرولەتاريات) وكىمەتى بيلىك ەتكەن ەلدە تۋىپ وسكەندىكتەن قارىن توق، كويلەك كوك استا توك توقشىلىق پەن مولشىلىقتا قامسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ قانشالىقتى ۇيات، ار-ۇجدانعا اۋىر سالماق ەكەنىن جاقسى تۇسىنەتىنمىن. وكىنىشتىسى، مەن تاپ سول قارىن توق، كويلەك كوك اۋقاتتى وتباسىنىڭ بىرىنەن بولاتىنمىن. وكىمەت قىزمەتىندەگى اكەمە ەلدەن ەرەك نە ءبىر ۇستەمە ازىق-تۇلىك تۇرلەرى ءۇستى ۇستىنە بەرىلىپ وتىراتىن. ۇيدەگى بالا بىتكەننىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءبىر ساتتە تىنىم تاپپاستان ۇنەمى بايەك بولىپ جۇرەتىن قايران شەشەي وزگەلەردىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە كىرىپ شاقپايتىن نە ءبىر ءدامدى سامسا، بالىشتەر مەن ءتىل ۇيىرەر ءتاتتى تاعامنىڭ ءتۇر-ءتۇرىن دايىندايتىن دى. كەيدە ورامجاپىراق، ەندى بىردە جۇمىرتقا اق ۋىزىنان پىسىرىلگەن ءتاتتى تاعامداردى اۋزىمىزعا تىقپىلاۋمەن بولاتىن...

ولگا ستانيسلاۆنا وزىنە ءتان سابىرلى قالىپتا اسىقپاستان ساباعىنا كىرىسىپ تە كەتتى.

- وتكەن ساباعىمىزدا جازۋ ەرەجەلەرى، ەملە تاقىرىبىنا توقتالعانبىز... دەي كەلىپ، ءبىر كەزدە ءۇنى شىعار شىقپاستان كىلت كىدىرىستەپ قالدى. اۋىر تۇرمىس تاۋقىمەتى تۇرالاتقان كەيپىن سەزدىرمەۋگە ءارى اياق استىندا ەزگىلەنگەن تىلىمدەي نانعا قاراماۋعا تىرىسىپ باققان كۇيىندە: - ۆولوديا تەنكوۆ، قالاي دەگەنمەنەن ۇقىپتىلىق كەرەك قوي، الاڭعاسارلانباي الدى-ارتىڭدى جيناستىرىپ جۇرگەنىڭ دە ءجون بولار، - دەدى تالىقسىپ شىققان باياۋ ۇنىمەن.

اپايدىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەستەن ەدەندە شاشىلعان نان قيقىمىن جانۇشىرا جيناستىرۋعا كىرىستىم. سول مەزەتتە اياداي بولمەدە سىلتەدەي تىنعان سىنىپتاستارىمنىڭ ءبىرىنىڭ قىزعانا، ەندى ءبىرىنىڭ سۇقتانا قاداعان وتتى كوزدەرىنىڭ سۇعىنان تۇلا بويىمنىڭ قارا تەرگە مالشىنعانى... بۇدان كەيىن مەكتەپكە نان اپارۋدى مۇلدەم دوعارۋىما تۋرا كەلدى.

كوڭىلگە قاياۋ سالعان سول سۇرىقسىز وقيعالار وتەر وتپەس بىرەر كۇننەن سوڭ كوشە بويىندا جول-جونەكەي جولىققان ىڭىرشاعى شىققان تىلەنشىلەردىڭ البا-جۇلبا كەيپىنەن جۇرەگىم سىزداپ، بەتىم كوزدەن اققان ىستىق جاسپەن جۋىلدى. تاپ سول مەزەتتە كوردەن شىققان ءتىرى ارۋاقتاردى ۇشىراتقانداي ۇرەيگە ءتۇسىپ، كوز الدىم قاراۋىتىپ تازا ەسەڭگىرەپ تە كەتتىم.

سىنشىل دا ءمىنشىل ەل ۇنەمى ات قويعىش ەمەس پە!؟ اشتىق تيتىعىنا جەتكەندىكتەن ارسا-ارساسى شىقان ىرعايداي ارىق-تۇرىق بەيباقتاردى «قۋ سۇيەك» دەپ، ال اۋرۋدان جۇدەپ-جاداعان مۇسكىندەردى «شور اياق» دەپ اتاي باستادى.

مىنە، الاپات اشتىقتان قانسىراعان وڭشەڭ اش-جالاڭاش سورى باتپانداي سورلىلارعا تابان تىرەر سوڭعى تۇراق بولعان ۆوكزال ماڭىنداعى ۇرەيلى الاڭ. مەن سەكىلدى يتارقا تىرشىلىك يىرىمىنە تەز كونگىش پاقىردىڭ ادامنان اياۋشىلىق سەزىم، قايىر-ىقسان كەتكەن قۇنىكەر قوعامداعى كۇندەلىكتى قىلمىستى جايتتەرگە بويى ۇيرەنىپ، ەتى ولگەلى قاشان. سوندىقتان بولار كىسىلىك قاسيەتتەردى كىر شالعان سول قارا تۇنەك كۇندەردە اقىل-ويىمنىڭ جارىق نۇرى تازا تۇمشالانباي، ەس-تۇسىمنەن ايىرىلماعان ادامي كەيپىمدى ساقتاپ قالعانىما تاڭ قالعانداي دا ەدىم...

ۆوكزال الاڭىندا شىبىنداي قىرىلىپ جاتقان اش-جالاڭاش عارىپتەردى «جارقىن دا نۇرلى كەمەل بولاشاعىمىزعا جىمىسقى قاسكويلىكپەن بالتا شاپپاق بولعان بىتىسپەس قاس دۇشپاندارىمىزدىڭ تاپ وزدەرى ەكەنىنە قىلداي دا كۇمانىمىز بوماۋى كەرەك» دەگەن تەمىردەي ۇران ءسوزدى بالالىق پەرىشتە كوڭىلىممەن يمانداي ۇيىپ قابىلداۋىم دا اقىل-ەسىمنەن تازا اداسىپ قالماۋىما سەپتەسكەندەي ءدى. ۇلى جازۋشىمىز گوركيدىڭ «ەگەر دە جاۋ بەرىلمەسە، ونى قۇرتپاق بولار» دەگەن دانالىق ۇلاعاتى تىپتەن سەزىك تۋدىرتپاسا كەرەك ءتى. ولاردىڭ دا جاندارمەن ولەرمەندىكپەن سونشالىقتى قاسارىسا ءجۇرىپ بىزدەرگە وڭايلىقپەن بەرىلە قويماسى دا انىق. نەسى بار «قۇتىرعاننان تەزىرەك قۇتالعانىمىز ابزال» دەگەن ايقىن ماقسات ۇستاعانداي ەدىك.

بىردە ەلدەن ەرەك قۇنىستانىپ جۇرەتىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىباكوۆتىڭ اشتىقتان ابدەن تيتىقتاعان بەيباقپەن وقىستان وتكىزگەن اڭگىمەسىنىڭ توسىن كۋاگەرى بولعانىم بار.

اۋداندىق پارتيا كونفەرەنتسياسىنا ارنايى كەلگەن قالىڭ ءنوپىر باسشىلار تىزبەگى تاس كىرپىشپەن كومكەرىلە تەگىستەلگەن ۇزىن جولمەن تەمىرجولشىلار كلۋبىنا بەت الدى. قارا سيراق وڭكەي شۋىلداقتار وزگەدەن الدانىش تابار قىزىق دۋمان تاپپاعانداي ۋلاپ-شۋلاپ سوڭدارىنان شۇباتىلا ەردىك تە وتىردىق.

جول بويى اشتىقتان بۇراتىلىپ جاتقان كوپ كەزبەلەردىڭ ءبىرىنىڭ جانىنان وتە بەرگەن حاتشىنىڭ وقىستان كىلت توقتاي قالماسى بار ما. ابىر-دابىرمەن بىزدەر نە بولىپ، نە قويعانىن ايقىن اڭعارىپ تا بولعانىمىز جوق. تەك قۇر قۋ سۇيەگى ىلميگەن سورى بەس ەلى ءبىر بەيباق باسىنىڭ حاتشى گۇرزى ەتىگىنىڭ جۋان تابانى استىندا جانشىلىپ جاتقانىن بايقاپ ۇلگەردىك.

- باسەكە، قۇلاق كەستى قۇلىڭداي ورشەلەنە شۇيلىگىپ، ونسىز دا اشتىقتان ەسى اۋىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەيتۇعىن حالگە جەتكەن بىزدەردى وسىنشاما وشىگە قورلاۋىڭا جول بولسىن، قىزىل كوز سودىرلىقتان ارىلار كەزىڭ بولدى عوي. تاۋبەڭە كەلىپ، ساباڭا تۇسسەڭشى. از دا بولسا ادامشا تىلدەسسەك ءجون بولار ەدى – دەدى قۋ سۇيەكتەرى ارسيعان قورعانسىز جان وزىنە ءتان سابىرلى قالىپتا.

اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورناپ، تەك الىستان جاتاعان ۇيلەر ماڭىندا دىڭعىرلاتا وينالعان بالالايكا ءۇنى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى.

- كەڭ دۇنيەنى جالپاعىنان باسقان سەندەي تاس جۇرەكتىڭ ءجون جوسىقسىز ەزەۋرەي ەسىرگەنىنە جول بولسىن. قازىر دە بۇ دۇنيەنىڭ نە ءبىر جان توزگىسىز قورلىق-زورلىعىنا كوندىگىپ كەلە جاتقان شاراداي باسىمنىڭ زىلدەي كۇرزى ەتىك تابانىڭنىڭ استىندا مىج-مىج ەزگىلەنگەن سيقى مىناۋ. اشتىق تاۋقىمەتىنەن تۇرالاپ جەر جاستانىپ جاتقان مۇسكىندەردىڭ شاش ال دەسە باس الاتىن سەندەي اپەرباقانداردان كورگەن قۇقايى از ەمەس بولار. ەلدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن سەندەي يمانسىز قاراۋلاردىڭ بىزدەي اش-جالاڭاش شۇبىرىندىلاردان ات تونىن الا قاشاتىندارىن قايتەرسىڭ!!! سونشالىقتى قىلمىستى كۇناھارىڭ بولارلىقتاي بىزدەي شەرمەندەلەردەن الا الماي جۇرگەن قانداي عانا اتالارىڭنىڭ قۇنى قالىپ ەدى. كىمنىڭ قانىن مويىنىمىزعا جۇكتەپپىز؟ سونىڭ اق-قاراسىن وزىڭنەن ەستۋدىڭ ءساتى ەندى تۇسكەندەي مە ءوزى...

تاپ سول ساتتە دىباكوۆتىڭ كۇجىرەيگەن جەلكەسىنەن ولپى-سولپى كۇيىندە بىلعارى سومكەسى ۇنەمى تۇيمەلەنبەستەن اسا ءبىر ساقتىقپەن جۇرەتىن جىمى ءبىر گۋبانوۆ جىلتىڭ ەتە قالدى.

- وشىر ءۇنىڭدى، ءۇنىڭ وشكىر ناقۇرىس! جاپ اۋزىڭدى، ءيتتىڭ عانا بالاسى!

باسى مىجعىلانىپ جەردە دۇڭكيىپ جاتقان قورعانسىز جان ءتىسىن شىقىرلاتا قايراپ، كەكتى سۇسىمەن كوكجالدانا ايبات شەككەندەي بولدى.

دىباكوۆ قولىن وڭدى-سولدى ءمان-ماعىناسىز سەرمەگەن اشۋلى قالپىندا گۋبانوۆتى وزىنەن ءارى قاراي يتەرىپ جىبەردى.

-  بايقايمىن جاعى مەن تىلىنە سۇيەنگەندەردىڭ بىرىنەن بولدىڭ عوي. نەسى بار، سويلەسسەك سويلەسەيىك. جانىڭدى جەگىدەي جەگەن سۇراقتارىڭنىڭ تيەگىن اعىتا بەر، توق ەتەر ءتۇيىندى جاۋابىن قازىر اق ايتىپ بەرەيىن.

- اقتىق دەمىم تاۋسىلار سوڭعى ساعاتتارىمنىڭ جاقىنداپ قالعانىن كورىپ تە، بايقاپ تا تۇرسىڭ عوي. وزەكتى جانعا ءتۇپتىڭ ءتۇبى ءبىر ءولىم بۇيىرعان عوي، تەك ءسوز بۇيداعا سالماستان اقيقاتىن ايتشى، دوس تۇگىل دۇشپانىڭا تىلەمەيتىن وسىنشاما قورلىق پەن زورلىق جاعدايعا ۇشىراپ، قان جىلاعان بەيشارا كۇيگە ءتۇسۋىمنىڭ سەبەبىن ءوز اۋزىڭنان ەستىگىم كەلەدى... سونداعى بار جازىعىم – كوزىڭنىڭ جاۋىن العان سىرتى تۇك، ءىشى بوق ەكى جىلقىمنىڭ بولعانى ءۇشىن بە؟

- يا، تامىرشىداي ءدوپ باستىڭ عوي بىلگىشىم، تاپ سول ءوزىڭ ايتقان سەبەپتەردەن بولسا كەرەك، - دەپ مىسقىلداي جاۋاپ قاتتى جىمىسقى دىباكوۆ.

- ءدوڭ ايبات شەگۋىڭدى تەجەر ەمەسسىڭ عوي، كورىڭدە وكىرگىر يمانسىز! حايۋاننان بەتەر مەيىرىمسىز ايار، قانىشەر سۇمنىڭ ناق ءوزى ەكەنسىڭ عوي...

- جاپ اۋزىڭدى! – كىجىنەگەن گۋبانوۆ تاعى دا وڭمەڭدەي ۇمتىلدى.

دىباكوۆ ونى بار كۇشىن سالا قاعىپ جىبەردى.

- قۇيما شويىندارىنىڭ ءزىل باتپان جۇمىسىنا قارا نارداي جەگىلگەن جوق-جىتىك جارلى-جاقىباي، جۇمىسشى شارۋالارعا قولىڭداعى ازىق-تۇلىگىڭمەن جاردەمدەسسەڭ نەڭ كەتەر ەدى؟

- نەمەنە، سوندا ولاردى تايلى تۇياعىنا دەيىن جارىلقا، ال ءوزىڭ ولمەسەڭ ومىرە قاپ دەگىڭ كەلە مە؟ جەل سوزبەن كۇن ۇزاق ءمان-ماعىناسىز، ءجون-جوسىقسىز داۋرىعا باس قوسۋدان ءبىر جالىقپايتىن سەندەردىڭ تات باسقان تەمىر-تەرسەكتەرىڭ ماعان اس بولا ما؟

- تۇرىڭە قاراماستان سىنىپ-مىنەپ، كەكەتىپ-مۇقاتۋدان استە جاڭىلار ەمەسسىڭ ءا، سۇمىراي! سول تەمىر شويىننىڭ كولحوز قۇرىلىسىنا اۋاداي قاجەت ەكەنىن بىلمەيتىن كورسوقىر ناقۇرىستىڭ ناق ءوزى ەكەنسىڭ عوي؟ كۇن-ءتۇن دەمەستەن ەرتەڭگى جارقىن بولاشاعىمىز ءۇشىن تىنىمسىز تىرىشتانا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن اش-جالاڭاش جۇمىسشىلاردى ءوز ىقتيارىڭمەن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدەن قاساقانا باس تارتقانىڭدى ەندىگى وتىرىك دەپ ايتا الماسسىڭ؟ تەك مايموڭكەلەمەي شىنىڭدى ايتشى، بارشا كەدەي-كەپشىك، جارلى-جاقىباي جاپا تارماعاي ولەرمەندەنە ۇمتىلىپ جاتقان كولحوزىمىزدىڭ قاتارداعى ءبىر مۇشەسى بولۋعا دەگەن ىقىلاس-نيەت تانىتپاۋىڭ قانداي اۋمەسەرلىگىڭ ەكەن؟

- جوق، جوق، يمانداي شىنىم، ءبىر مىسقىل وتىرىك ايتقان بولسام تاپ وسى جەردە قۇدايدىڭ قارعىسىنان تاباندا سەسپەي قاتايىن، سول قۇرعىرىڭ ءتۇسىم تۇگىل ويىما دا كەلمەپتى.

- سوندا نە، سەنىڭ سانالى تۇردە قوعام ىسىنەن بوي تاسالاپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ساياساتىنا قاساقانا سىنا قاققىڭ كەلگەنى مە، جاۋىز نەمە؟

- كىسىلىكتەن تازا جۇرداي كوكەزۋ شولاق ويلى بەلسەندىنىڭ تاپ ءوزى بولماساڭ نەتتى. بىلە بىلسەڭىز، جەر باسىپ جۇرگەن ءاربىر جۇمىر باستى پەندە اتاۋلى ءۇشىن جەكە باسىنىڭ ازاتتىعى، وتباسى باقىتى، اعايىن-تۋىسقان، ەل-جۇرت اماندىعىنان اسقان قانداي قۇدىرەت بار دەسەڭىزشى؟ اۋلەت اماندىعى جولىندا قۇدايدىڭ ءوزى بۇيىرتقان اق ادال داۋلەتتەن باس تارتىپ، ادامي قاسيەتتەرىمىزگە كىر جۇقتىرماستان قانداي دا بولماسىن قاۋىپ-قاتەر، زورلىق-زوبالاڭعا باس تىگۋگە ءازىر ەكەنىمىزدى ۇعىناتىن ۋاقىتىڭىز بولدى ەمەس پە؟

- اي، نايساپ، تاق-تاق ەتىپ تاقىلداماي تىزگىنىڭدى تارتا سويلەسەڭشى! ودان دا ماسەلەنىڭ ءمانىسى سونشالىقتى ەزەۋرەگەن باس ەركىندىگى مەن ازاتتىعىندا ەمەس، كوزدىڭ قۇرتىنداي بولعان جەكە مەنشىك مالىڭا، جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيە-مۇلكىڭە كەلىپ تىرەلىپ تۇرعانىن مويىنداساڭ نەتتى. قازىرگى جاسامپاز قوعامنىڭ بەل ومىرتقا ۇيىتقىسىنا اينالىپ وتىرعان ورتاقشىل كەدەي-كەپشىكتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ويلانباستان بۇتىندەي باس تارتىپ، قۇرباندىققا شالار مال-مۇلكىمدى ايادىم دەسەڭشى! ەتەكتەن تارتاتىن ەجەلگى جاۋلىعىما باستىم دەسەڭشى. بەينەتى مول ماڭداي تەرىممەن تاپقان بايلىعىمدى كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىنا تەگىننەن تەگىن بايلاي سالۋعا سانالى تۇردە قارسىلىق تانىتىپ وتىرمىن دەمەكسىڭ عوي. ءجا، جەتەر ەندى، جەكە مەنشىك مال-مۇلكىڭدى سوۆەت بيلىگىنەن ايايتىنىڭ ايدان انىق قوي، سولاي ەمەس پە؟

ءزارىن توگە ومىراۋلاعان ايار مىنەزدى تاس جۇرەك حاتشىمەن تاجىكەلەسۋدىڭ ماعىناسىزدىعىن كەش تە بولسا ۇعىنعان بەيباق ۇنجۇرعاسى تۇسكەن شاراسىز كۇيدە بارىنە دە لاجسىز كوندىككەندەي بولدى.

- سەندەرگە كەرەگى ءومىر بويى ادال ەڭبەگىممەن تاپقان مالىم، دۇنيە-مۇلكىم بولسا، الاتىندارىڭدى الىڭدار دا جانىما تانىشتىق بەرىڭدەرشى، ولسەك تە ءوز جونىمىزبەن ولەيىك تە – دەدى ول كىجىنەپ.

- تەك ءسوز بۇيداعا سالماستان اشىعىنا كوشەيىكشى. تاپ جاۋى رەتىندە بار جيعان-تەرگەنىڭنەن، مال-مۇلكىڭنەن جۇرداي ايىرىپ، تاز قالپىنا تۇسىرگەن مىنا ءبىزدىڭ بولشەۆيكتىك بيلىكتى كەشىرە الار ما ەدىڭ؟ كۇنى ەرتەڭ الدە قانداي زاۋالدى شاق تۋا قالسا، كەتكەن كەگىڭدى الۋعا ويلانباستان ورشەلەنە ۇمتىلاتىنىڭ انىق قوي؟ سولاي ما، سۇمىراي؟

- ونىڭ انىق-قانىعىن كىم بولجاعانداي، ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بولماسا، ءيتىم ءبىلىپ پە!

- مىنە، ءبىز دە كەسىپ ءپىشىپ توق ەتەر ءتۇيىنىن ايتا الماسپىز. مىنا ءبىزدىڭ ورنىمىزدا تاپ ءوزىڭ بولعاندا نە ايلا امال تابار ەدىڭ؟ قوينىڭا قاستىقپەن تىققان وتكىر ايبالتاڭدى الا جۇگىرەتىنىڭ ەش كۇمان تۋدىرمايدى؟ سولاي ما، قالاي ءوزى؟ نەگە ءۇن ءتۇنسىز قالدىڭ، ءا؟ بۇعان قارسى ايتار ءۋاجىڭ، بەرەر جاۋابىڭنىڭ بوماعانى ما؟ وندا قىمباتتىم، كەزدەسكەنشە ءدىن امان-ساۋ بولىڭىز، كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن!

دىباكوۆ ەڭسە باسار سۇستى سۇراقتارىمەن ابدەن ەسىن تاندىرعان بەيباقتىڭ قۇلاق شەكەسىنەن زىلدەنە ەزگىلەگەن اياعىن العان بەتىندە ءارى قاراي ويقاستاي جونەلدى. ونىڭ سوڭىن الا وزگە بەلسەندىلەر دە ۇدەرە ىلەستى.

باس سۇيەگى مىجعىلانىپ قان جوسا بولعان جانسەبىل ادامدىق قايسار مىنەزى مۇقالماعان كۇش-جىگەرىن تانىتقان قاز-قالپىندا وزىنە قىزىقتاي قاراعان قايىرىمى جوق بىزدەي قارا بورباي بالا-شاعانىڭ الدىندا ءمىز باقپاستان ۇزاقتان ۇزاق سۇلايىپ جاتتى. ال قىزىق قۋىپ شۋىلداعان قالىڭ ءنوپىر شيتىكتەر ولمەلى حالدەگى «تاپ جاۋىنا» اسا ءبىر جەككورىنىشتەگى وشپەندىلىك سەزىمدەرىمەن جيىركەنە قاراپ، قارعىس جاۋدىرعان بەزبۇيرەك قالىپتارىنان ءبىر تانعان ەمەس.

«ولىمسىرەگەن ءتۇرىڭدى ۇرايىن، قۇرىپ قالعىر سول. ءبىر ەمەس، باقانداي ەكى باس مالى بولعان ەكەن عوي كەدەي-كەپشىكتى سۇلىكتەي سورعان قانىشەردىڭ! سول سىرتى تۇك، ءىشى بوق مالىمەن مال بولىپ، بىزدەردى بىتىسپەس اتا جاۋىڭداي تانىپ، كورمەستەي بولىپ كەلگەنىن قاراساڭشى؟ «ەگەر جاۋ بەرىلمەسە...». دىباكوۆتىڭ الگى استامشىل انتۇرعىردى يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ، تاۋبەسىنە كەلتىرگەنى قانداي دۇرىس بولعان دەپ وزىمىزشە ءماز-ءمايرامبىز. دەگەنمەن «بىتىسپەس قاس دۇشپاندارىمىزعا» شەكتەن شىققان الەۋمەتتىك قيانات جاسالىپ، اسقان مەيىرىمسىزدىكپەن قوعامنان كۇشتەپ الاستاتىلىپ، سونشالىقتى يمانسىز قان قاقساتۋدىڭ ەرتەلى كەش وبال ساۋابى بارىن قۇدىرەتتى ءبىر كۇش ىشتەي تۇيسىندىرەتىن ءدى. ءبىر مەنىڭ عانا ەمەس، باسقالاردىڭ دا تاپ سونداي اياۋشىلىق سەزىم كۇيىنىڭ باس اساۋ جەتەگىندە جۇرگەنىنە زارەدەي ءشۇبام بولمايتىن. سودان دا بولار كەيبىر ەستى دەرلىك قارا سيراقتار ولاردى ءجون-جوسىقسىز كەلەمەجدەۋدەن، ءمان-ماعىناسىز كەكەتۋدەن بويلارىن اۋلاقتاۋ ۇستايتىن دى...

ۇيگە ەنتەلەي كىرگەن بەتىمدە ۇزىننان ۇزىن جايىلعان استا-توك داستارحانداعى نانعا قولىمدى وڭمەڭدەي سوزدىم. سول ساتتە كوز الدىم قاراۋىتىپ، شىر اينالعان شاراينا دۇنيە استان-كەستەن دوڭگەلەنىپ جۇرە بەردى: كوزى اقيىپ، ءتىسى اقسيىپ قايىڭ قابىعىن جانتالاسا كەمىرگەن شەرمەندەلەر، ازا بويىڭ قازا بولار ۇرەيلى داۋىسىمەن ىشقىنا ءجانتاسىلىم ەتكەن بەيكۇنا جاندار، قان قۇسىپ توپالاڭ تيگەندەي سۇلاپ جاتقان اش-جالاڭاش شۇبىرىندىلار... كەۋدەمدى زاپىران قىسىپ، كوزىمە ىستىق جاس ءۇيىرىلدى. تامىرداعى قانىم مۇزداپ قالعانداي بولدى.

ادەتتە اقجارقىن شەشەم ءبىر مىسقى ءزىل-باتپانى جوق بۇرتيعان كۇيىندە «اينالىپ قانا كەتەيىن، التىنىم اۋ، ساعان تاعار تيتتەي دە كىنام جوق، قانشا ايتسام دا شاقشاداي باسىڭا ءبىر مىسقىل اقىل كىرەر ەمەس، ءبىر قۇلاعىڭنان كىرىپ، ءبىر قۇلاعىڭنان شىعىپ جاتقانى سەندەي اقپاقۇلاقتىڭ» دەپ كەيتىن ءدى ماعان. تاپ قازىر دە سول ۇيرەنشىكتى ايقايىنا باسىپ، «تويىنايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر، «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى...» دەپ ادەپكى ماقامىنا كوشكەن ءدى.

انىعى، تويىنعان ءبىر مەن عانا ەمەس سياقتى ەدىم. قاشاندا اقىل پەن پاراساتقا، كىسىك پەن قايىرىمعا شاقىراتىن شەشەمنىڭ سول ءبىر قيقۋى كىشى باۋىرىما دا قاتىستى بولاتىن.

- اي، جۇگىرمەكتەر اي، تازا تويىنايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر! و زامان دا بۇ زامان، «كوجە ىشپەيمىز، كارتوپ جەمەيمىز» دەپ كەكىرەيەتىندى شىعارۋلارىڭا ءجون بولسىن! شەل باسقان كوزدەرىڭدى اشىپ جان-جاقتارىڭا دۇرىستاپ قاراساڭدارشى، كوشە كوشەنى كەزگەن اش-جالاڭاش شۇبىرىندى تىلەنشىلەر ءبىر ءتىلىم قارا نانعا زار بولىپ قان قۇسىپ جاتسا...

«اناناس جە، ءشىل ەتىن شاينا تامسانا، وپاسىز بۋرجۋي، تال قارماي الماي، كەتپەكسىڭ سەن دە قايرانعا» دەگەن تاقپاق وقىعانىم بار دى. دەسە دە مەن بىردەن اشتىق جاريالاپ، تاماقتان تۇبەگەيلى باس تارتۋ سىندى جۇرەك جۇتقان نار تاۋەكەلگە بەل بايلاپ بارا الامادى. كوز الدىمدا اشتىقتان بۇراتىلعان مۇسكىندەردىڭ سۇرىقسىز تۇرپاتتارى كەسە كولدەنەڭدەپ تۇرىپ العانىمەن، كۇندەلىكتى استا-توك اس-اۋقاتپەن تىڭقيا توياتىن قارا باسىمنىڭ ءدامدى دە شۇرايلى تاعامداردان بىردەن باس تارتا الماعانى شىندىق. وزىمشە تاماقتانۋدان بۇلدانا باس تارتقانداي سىڭاي تانىتپاق نيەتتە بولسام دا، شەشەمنىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋعا ءماجبۇرمىن. كىم بىلگەن، سودان دا بولار بۇدان كەيىنگى كۇندەلىكتى اۋقاتتانۋىم ادەپكى قالپىمەن دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرگەنى...

مىنە، مەنىڭ الماعايىپ داۋىرمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن بالالىق شاق ومىرىمدەگى جان الەمىمدى تەڭىزدەي تولقىتقان جويقىن تەبىرەنىس پەن عالامات تولعانىس سول ءبىر توسىن وقيعادان باستالعان-دى...

مەنىڭشە، ار-وجدان سىندى اسا قاسيەتتى اسىل سەزىم اش قۇرساق ادامدارعا قاراعاندا قارىنى توق، كويلەگى كوك قايعى-مۇڭسىز جانداردىڭ تۇلا بويىندا ەرەكشە بولمىستاعى جارىق نۇرىمەن بارىنشا اپ انىق ساۋلەلەنىپ تۇراتىن ءتارىزدى. اش وزەگىن جالعار ءبىر ءتىلىم قارا نان مەن قارا سۋ ءۇشىن بارىن سالىپ جانتالاسقان جانسەبىل عارىپتىڭ جەكە باسىنىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەپ، اقىلعا ىرىق بەرمەس وزىمشىلدىككە ۇرىنۋى تابيعي زاڭدىلىق تا بولار. قالاي دەگەنمەن دە توق ادامنىڭ جان-جاعىنا الاڭسىز كوز سالىپ، جوقشىلىق پەن تاپشىلىق قىسقان قايمانا مۇسكىندەردىڭ حال-جاعدايىنا قام كوڭىلمەن قاراۋ، قايىرىم-ىقسانمەن قول ۇشىن بەرۋ مۇمكىندىگى شەكسىز بولىپ كورىنەدى.

مولىنان جايىلعان استا-توك داستارحاننان تۇرار تۇرماس بەتىمدە سانامدى جويقىن ءبىر وي تىلگىلەپ وتكەندەي كورىندى. «ۆوكزال الاڭىنداعى ىڭىرشاعى شىققان شەرلى جانداردىڭ وسىنشاما قارعىس اتقىر زاۋالعا ۇشىراۋى... مىنا قايىرىمى جوق قامسىز قارا سيراقتىڭ... «بولە جەمەي، ولە جەگەن» استامشىل قاراۋلىعىنىڭ اۋىر سالدارى ەمەس پە ەكەن» دەگەن جانىمدى جەگىدەي جەگەن قالىڭ ويلار مازا بەرمەي اق قويعانى.

«قايىڭ قابىعىن كەمىرىپ، قان قۇسىپ جاتقان اش-جالاڭاش مۇسكىندەر سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءبىر كەزدەگى ۇزاق جىلدار بويى ولىسپەي بەرىسپەگەن اتا جاۋلارى ەكەنى امبەگە ايان! سەن بولساڭ وسىناۋ قىلداي راقىمى جوق قايىرىمسىز قاس دۇشپاندارىمىزعا اياۋشىلىق سەزىمىڭدى بىلدىرۋدەسىڭ...». «ەگەر جاۋ بەرىلمەسە... ونى تۇپ-تۇقيانىمەن تۇپكىلىكتى قۇرتىپ، ءزاۋزات-جۇراعاتىمەن ءبىرجولاتا جويماق بولار!». ال سول اسا قايىرىمسىز قاتالدىقپەن «قۇرتىپ-جويۋدىڭ» قۇيقا شىمىرلاتار ۇر دا جىق جويقىن ناۋقاندار بارىسى كوزى شاتىناعان باس سۇيەك، تىستەرى اقسيىپ اۋزىنان جىنى اققان جۇمىر باستى پەندەنىڭ جازىقسىز توگىلگەن قانى، ناقاقتان ناقاق اققان كوز جاسىمەن سۋارىلىپ جاتقان بولسا شە؟ ءيا، كوزدىڭ جاسى قان سورعالار وكسىكتى شىندىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ، شىمىركپەستەن تىكە قاراۋعا ءداتىڭ جەتپەستەن جۇرەگىڭ سىزدارى انىق.

ىشتەگى سىرىن اقتارا بەرمەيتىن توماعا تۇيىق مىنەزدى اكەم اسا ءبىر سابىرلى قالپىندا بىردە اشتىقتان بارشا تۇرعاندارى، تىپتەن بىلە بىلسەڭىز ەمشەكتەگى بالاسىنا دەيىن قىناداي قىرىلىپ قالعان تۇتاس ايماقتاردىڭ بار ەكەنىن كۇيىنە ايتقانى بار... ارينە ۇياتتان تازا بەزىنگەن يمانسىز تاس جۇرەك، ار-ۇجداننان ماقۇرىم ءدىنسىز حايۋاننىڭ ناق ءوزى بولماساڭ ولارعا قاراتا «ەگەر جاۋ بەرىلمەسە...» دەپ ءزارىڭدى توگىپ زىلدەنە عايباتتاپ، ءجون جوسىقسىز اكىرەڭدەپ سەس كورسەتە المايسىڭ عوي...

ءيا، مەن نە ءىشىپ، نە جەيمىن دەپ باس قاتىرىپ، بالتىر سىزدامايتىن استا-توك مولشىلىققا مالىنعان مامىراجاي كۇيدەگى قام-قاراكەتسىز ومىرىنە شۇكىرشىلىكپەن قارايتىن قايعىسىز جاننىڭ ءبىرى ەدىم. اسىلى، توقشىلىقتىڭ بۋىنا ماستانعان مىنا مەنىڭ الاڭسىز ءىشىپ-جەپ، اياقتاي قارىنىمدى تىڭقيتا تويدىرۋىم...ءيا، ءيا... بىلە بىلسەڭىز كەم دەگەندە اش-جالاڭاش جۇمىر باستى بەس بەيباقتى ءولىم تىرناعىنان الىپ قالۋعا جارار ەدى اۋ!!!. اس ءىشىپ، اياق بوساتقانعا ءماز بولعان مىنا پاقىرىڭىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ارىستاي بەس ادامدى اجال ارانىنان اراشالاپ قالۋعا ەش ارەكەت پەن پارمەن جاساماي، ولاردىڭ ەسىل ومىرلەرىن وشىرۋمەن بولىپتى عوي... قىلداي جازىعى جوق نەبىر اياۋلى دا اسىل جانداردىڭ قانشا باسىن جۇتتىم ەكەن دەسەڭىزشى؟ تەك شەشىلمەگەن جۇمباق ءتۇيىنى مىناعان ساياتىنداي. اجال قۇشىپ جەر جاستانىپ جاتقاندار – بىتىسپەس قاس دۇشپانىمىز قاتارىنان با الدە ماڭگىلىككە بەيمالىم بولىپ قالعان جانىما جاقىن تۇتار جاناشىر جورا-جولداس پەن سەرتكە ادال دوستار ساناتىنان با ەكەن؟...

«ولار ءبىزدىڭ بىتىسپەس اتا جاۋىمىز، قاس دۇشپانىمىز. سوندىقتان ولارعا ەشقانداي دا اياۋشىلىق، كەشىرىم بولماۋعا ءتيىس» دەپ وڭەشىمىز ۇزىلە جەر مەن كوكتى دابىرلاتا ايقايلاپ ولەرمەندەنە ۇرانداپ جۇرگەنىمىز مىناۋ. ولاردىڭ بىزدەرگە سونشالىقتى جەككورىنىشپەن ورشىلەنە كەكتەنەتىن كۇيدەن كەتكەندەرى قاشان!؟ «قاس دۇشپانىمىزدىڭ ناق ءوزى» دەپ تايلى تۇياعىمىز قالماستان ورەكپىپ جۇرگەندەرىمىز قايىڭ قابىعىن كەمىرىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ جۇرگەن اناۋ ءبىر اش وزەك مۇسكىندەر مە؟ ءيا، كەزىندە اناۋ ايتقانداي ولىسپەي بەرىسپەگەن كۇمانسىز جاۋىمىز بولعان دا شىعار. الايدا تاپ قازىر اشتىقتان ابدەن تيتىقتاعان، تىپتەن ولەۋسىرەگەن داۋىسىن شىعارۋعا دارمەنسىز حالدە قان جۇتقان بەيشارالاردىڭ قاستىق پەن دۇشپاندىق تۋرالى ويلاۋعا مۇرشالارى كەلە قويار ما ەكەن دەسەڭىزشى...

شاقشاداي باسىمدى جان جابىرقاتار تۇماندى ويلار قانشالىقتى تۇمشالاسا دا تۇسكى اسىمدى ەشكىممەن بولىسپەستەن ءبىر ءوزىم سونشالىقتى قۇنىعا ءىشىپ-جەپ تاۋىسقانىم اي... ول از دەسەڭىز كۇنىنە ءۇش مەزگىل تىڭقيا تويىپ تاماقتاناتىنىم تاعى بار...

قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا قامسىز جاتقان مەن بىردە تاڭعا جاقىن وقىستان ويانىپ كەتتىم. دەسە دە قورقىنىشتى دا ۇرەيلى تۇستەن شوشىپ ويانباعانىم ايقىن.

سونادايدان ستانتسيا ماڭىنداعى شويىن جولداردى وراعىتا وتكەن پاراۆوز ءۇنى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. كوكتەم شىعا ەرتە كەلگەن سارى شىمشىقتار جوكە اعاشتارىنا قوناقتاۋدا. بۇلبۇل قۇستاي قۇيقىلجىتا توگىلتۋگە قارىمى جەتپەسە دە سوڭعى كۇشىن سالىپ وزىنشە تىرىشتانىپ جاتقان قاراتورعايدىڭ تولاسسىز تىرشىلىگى دە تابيعاتقا ءسان بەرگەندەي. قالىڭ اعاشى كوز تۇندىرار ورمان جاقتان كوكەك قۇس ءوز اتىن شاقىرادى. «كوكەك، كوكەك، اۋ كوكەك! مىنا الدىڭىزداعى قارا سيراق پاقىرىڭىزدىڭ پەشەنەسىنە قانشا جىل ءومىر ءسۇرۋ جازىلعانىن بىلسە بولار ما ەكەن؟». كوكەك داۋىسى دا بارىنشا سيرەي تۇسكەندەي مە...

مۇنىڭ ءبارى بەيداۋا ءومىردىڭ قاتىگەز شىرماۋىنا ماتالعان بەيۋاق مەكەننەن ءسال عانا جىراقتاۋ جەردە بولىپ جاتقان جانعا جايلى تولاسسىز تابيعات تىرشىلىگىنىڭ اسەم ۇيلەسىمدەگى قايتالانباس توعىسى ىسپەتتەس ەدى. ءتاتتى ۇيقىمنىڭ كەنەتتەن شىرت ۇزىلگەن سول ءبىر عاجايىپ ساتتەرىندە مىناۋ جارىق دۇنيەدە ۆولودكا تەنكوۆ سياقتى جۇمىر باستى پەندەنىڭ جەر باسىپ جۇرگەنىنە تۋرا ون جىل بولعانىنا شاتتانا قۋانعانىم-اي سوندا. بىلە بىلسەڭىز، كۇن شۋاعىن توككەن نۇرلى ومىرىڭدە جەر باسىپ جۇرگەنىڭنىڭ ءوزى كەرەمەت باقىت ەمەس پە!

«كوكەك! اۋ، كوكەك، مەن قانشا جىل عۇمىر سۇرمەكپىن؟... كۋ-كۋ! كۋ-كۋ! كۋ-كۋ!..». اتى جوق قۇس تا سونشالىقتى ءبىر شۇلەن تاراتقانداي شەكسىز جومارت ەدى-اۋ...

وسى مەزەتتە كوشەمىزدىڭ سوناۋ ءبىر قيانداعى شەتىنەن ادام جانى شوشىرلىق جويقىن دىبىس دالانى جاڭعىرتىپ جاتتى. قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا قام-قارەكەتسىز مۇلگىگەن اۋىل تىنىشتىعىن بۇزا-جارا توزىعى جەتكەن اربا ءۇنىنىڭ ۇرەيلى دىبىسى جەر جارار سۇستى ۇرەيىن توككەن قالپىندا جاقىنداپ تا قالدى. تاڭ اتار اتپاستان جاۋ شاپقانداي سۋىت جۇرىسىمەن اتتانداپ جورتا اسىققان كىم بولدى ەكەن؟ ارىق-تۇراق اتىن جانۇشىرا قامشىنىڭ استىنا الىپ توپەلەتكەن قالپىندا ەزەۋرەي قايدا اسىقتى دەسەڭىزشى؟

كەنەتتەن سۇراپىل دا جويقىن ويدان ەسىمدى بىردەن جيناپ العانداي بولدىم. ءيا، ەندىگى بەيمالىم جۇمباق ىسپەتتەس ءىستىڭ بارىسى ايقىن ءارى تۇسىنىكتى بولعانداي! ءيا، تاڭ اتار اتپاستان ستانتسياعا اتويلاپ كەلەتىن جانالعىش پوەزد تۋرالى بارشا تۇرعىندار تولىعىمەن قۇلاعدار بولاتىن-دى. ول از دەسەڭىز سول پوەزبەن جاعالاسا جارماسا توزىعى شىققان ارباسىمەن كولحوز ارباكەشى ابرام اقساقال دا «ولەكسەلەردى جيناۋعا» اسىعا-اپتىعا شال قۇيرىعىنا قامشىسىن باسۋدا.

ۆوكزال ماڭىنداعى قايىڭدى الاڭقايعا ات تىزگىنىن تارتقان ابرام ءار جەردە قاز قاتار ۇزىن-ىرعا سۇلاپ جاتقان بەيباقتاردىڭ ءتىرى نە ءولى ەكەنىنە كوزىن تولىعىمەن جەتكىزۋ ءۇشىن قولىنداعى قامشىسىمەن بولار بولماس نۇقىپ- نۇقىپ قوياتىن دى. جانى شىعار شىقپاس جاتقان جانسەبىلدەرىنە ءجون-جوسىقسىز شۇيلىگە تيىسپەيتىن، ال باقيلىق بولعاندارىن ەش اسىقپاستان ارباسىنا تازا ءبىر وتقا جاعار بورەنەدەي قاز قاتار قالاپ ارتاتىن دى.

شايقالاقتاعان اربا دوڭعالاقتارىنىڭ ۇرەيلى شيقىلى ۇيقىداعى اۋىلدىڭ ەسىن جيعىزعانداي. جان العىش اربا داۋسى جىم-جىرت تىرشىلىكتىڭ شىرقىن بۇزىپ، ءومىر تىنىسىن تارىلتىپ جىبەرگەنى سونشالىقتى – كوكتە ۇشقان قۇستىڭ داۋسىن ەستۋدىڭ وزىنە زار بولعاندايسىڭ. تاپ سول مەزەتتە قالىپتى تىنىشتىق ۇيلەسىمىنەن دە مازا كەتكەندەي... «كوكەك! اۋ، كوكەك، ايتساڭشى ەندى! مىنا الدىڭىزداعى پاقىرىڭىزدىڭ پەشەنەسىنە جاراتۋشىمىز قانشا جىل جەر باسىپ ءجۇرۋدى ءناسىپ ەتكەن ەكەن...». تازا پەندەشىلىك مەنمەندىككە سالىنىپ، سونىڭ انىق-قانىعىن بىلمەككە سونشالىقتى ىنتا-شىنتاممەن دەگبىرسىزدەنۋىمنىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار ەكەن دەسەڭىزشى؟ مىناۋ جاۋار بۇلتتاي تۇنەرگەن قارا تۇنەك مەيىرىمسىز الەمدە ۇزاق جىل عۇمىر كەشۋىڭنىڭ اناۋ ايتقانداي ءراۋىشتى ءمان-ماعىناسى بولا قويار ەكەن؟ تىپتەن ەڭسەڭ ەزىلەر مۇنارتقان كۇندەرى ۇزاق ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇلشىنىسىم شەكسىز ءارى بەك عاجايىپ بولاتىن دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن با دەسەڭىزشى؟!

وقىستان جاۋعان الا قۇيىن نوسەرلەتكەن جاۋىنداي شاتىر ىشىنەن توسىننان ۇشىپ شىققان تورعايلارىڭ ال كەپ توپەپ بەرسىن. قاتىن-قالاشتىڭ ويبايلاعان داۋىسى جەر كوكتى باسىپ، قۇلاعىڭدى كەرنەگەندەي بولدى.

- ۇي شاتىرلارىن جوندەيمىز! اعاش كەسىپ، وتىن دايىندايمىز! قورا-قوپسىنى كۇل-قوقىستان تازالايمىز! كەز كەلگەن جۇمىس تۇرلەرىن اتقارامىز! – دەپ گۇرىلدەگەن جۋان داۋىس جاپاندى جاڭعىرتتى.

بۇلار ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتىن بورشا بولىپ كۇندەلىكتى ناپاقالارىن تىرىشتانا تاۋىپ جۇرگەن اكەلى بالالى جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جاندار بولاتىن. ءبىزدىڭ ءار كۇنگى اتار تاڭىمىزدىڭ مازاسىز تىنىس-تىرشىلىگى ولاردىڭ «كۇل-قوقىس تازارتامىز» دەگەن ولەرمەندەنە شىققان جان ايقايلارىنان باستالاتىن-دى.

ءيا، وسىنداي جان قۇلازىتار سۇرىقسىز كۇندەردىڭ بىرىندە «تۇسكى اسىمدى ءبىر ءتىلىم قارا نان مەن قارا سۋعا مۇقتاج بەيباقتارمەن مىندەتتى تۇردە ءبولىسۋىم كەرەك» دەگەن ءتاستۇيىن شەشىمگە كەلدىم. وعان ءوز ءوزىمدى كۇشتەپ مىندەتتەگەندەي بويىمداعى بار جىگەرىمدى جانىپ، نامىسىمدى قايراي ءتۇستىم. «ناعىز ازاماتقا ءتان وتە ورىندى باتىل شەشىم دەلىك. الايدا ءبىر ءۇزىم ناندى كىممەن، قانداي اداممەن بولىسپەكپىن» دەگەن قالىڭ وي مازامدى الۋمەن بولدى... «اشتىقتان جۇدەپ-جاداعان ەڭ، ەڭ دەگەن اش قۇرساق مۇسكىنىڭىز ناعىز قاس جاۋىمىزدىڭ ناق ءوزى بولعان كۇننىڭ وزىندە... ولاردى بولە-جارماستان ىشكەن-جەگەن تاعامدارىممەن مىندەتتى تۇردە شاما شارقىمشا ءبولىسۋىم كەرەك» دەگەن كۇرمەۋلى وي سانامنان شىقپاي قويعانى... ال سول ءولىم حالىندەگى ەڭ اشىققان مۇسكىندى قاپتاعان جۇدەۋ جاداۋ، اش ارىق قالىڭ ءنوپىر ىشىنەن قالاي اجىراتىپ الماقپىن؟ اشتىق ارانىنا جۇتىلۋعا شاق قالعان قايمانا پەندەنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن قالاي تۇستەمەكپىن؟ ءبىر قاراعاندا بۇنىڭ ءوزى جان قينالارلىقتاي اسا قيىن شارۋا ەمەستەي بولىپ كورىنەتىن ءدى.

«اناۋ ءبىر ۇرەي تۋدىرار قايىڭدى الاڭعا تەزىرەك جەتىپ، العاش كەزدەسكەن بەيباققا ويلانباستان اق وزەك جالعار ازىن اۋلاق ازىقپەن دەر كەزىندە جاردەمدەسكەنىم ءجون بولار اۋ». وسىنداي تالماۋىت ماسەلەدە قاتەلەسۋىم ياكي تىپتەن جازا باسۋىما بولمايتىنىن بارىنشا پىسىقتاپ، ونىڭ مىندەتتى تۇردە قالتقىسىز ورىندالۋ قاجەتتىلىگىن  ىشتەي كەسىمدى ۇكىمدەي قابىلدادىم. ويتكەنى ونداعىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك باسى ءبۇتىن ەڭ، ەڭ.. اش ارىق ءولىم اۋزىنداعى قورعانسىز قايمانا جاندار عوي. ءيا، ءيا، باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ءتىن؟!. سولاردىڭ ءبىرى بولماسا بىرىنە شاما-شارقىمشا كومەك قولىن سوزعانىممەن، قايىر-ىقسانعا ءزارۋ وزگە دە مۇساپىرلەردى تازا ەسكەرۋسىز قالدىرعانىما جول بولسىن! سوندا ءبىر بەيباقتى بارماقتاي باققا بولەگەنىممەن، قالعان ون مۇسكىنگە ءبىر مىسقىل قايىر-شاپاعىتىم تيمەسە نە بولعانى؟ كىسىلىگىم قايدا؟ ونسىز دا وسىناۋ بەيداۋا ومىردە قاسىرەت تورلاعان كوڭىلدەرىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ المايمىن با؟ «اقىل التاۋ، وي جەتەۋ» بولعان سانا سورابىم جانىمدى جەگىدەي جەۋمەن بولدى. اسىلى بۇل جەردە پەندەلىك وكپە-رەنىش تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستىگىن، تىپتەن وكتەم دە ۇستەم قياناتپەن ءجون جوسىقسىز جابىرلەنۋدىڭ قۇنى ەشنارسەمەن ولشەنبەيتىنىن ءسىز بىلسەڭىز عوي؟! ونىڭ قۇنى... اشتىق پەن جوقشىلىقتىڭ قاندى اۋزى اياۋسىز جالماعان يت ءولىم بولماق!!! بىلە بىلسەڭىز اجال القىمنان العان اش-جالاڭاش مۇسكىندەردى...ءيا، ءيا، تاپ سول جانالعىش ازىرەيىلدەي بولعان اتقوسشى ابرام شال ارباسىنا ارام قاتقان مالشا قاز قاتار تيەپ اكەتپەكشى عوي.

قاجەتتى كومەككە اسا ءزارۋ اش ارىق شۇبىرىندىلار سەنىڭ تەك قانا مەيىر شۋاعىن توككەن كوڭىل قوشىڭنىڭ قالاۋىمەن باسى ءبۇتىن كەلىسە قويار ما ەكەن دەسەڭىزشى؟

ارينە ول كەزدەگى مەنىڭ بالاۋسا بالعىن ويلاۋ ماشىعىم باقانداي 36 جىل ءاپ ساتتە زۋلاپ وتە شىققان قازىرگى اقىل توقتاتقان كەزىمدەگىدەي وتكەن كۇندەردىڭ بۇلىڭعىر ەلەسىن بەينەلى سوزبەن كەلىستىرە وتىرىپ اق قاعازدىڭ بەتىنە شاشاۋىن كەتىرمەستەن مولدىرەتە تۇسىرەردەي ورەدە ەمەس ءتىن. تاس باۋىر قوعامنان زورلىق-زومبىلىقپەن كۇشتەپ الاستالعان جاندارعا كومەك قولىن سوزۋدا سول كەزدەرى ماعان ساليقالى ويلانۋ، پاراساتپەن تولعانۋ قاسيەتتەرى ءتان ەدى دەسەم شىندىققا قيانات جاساعان بولار ەدىم. دۇرىسى ءوزىم كوزىممەن  كورىپ، جان تانىممەن سەزىنگەن جۇمىر باستى اش جالاڭاش پەندەلەرگە تونگەن قاۋىپ-قاتەردى تەك ءتورت اياقتى حايۋاندارشا تابيعي تۇيسىكپەن ۇعىنۋ عانا ءتان ەدى. سودان دا بولار ءبىر ءۇزىم قارا نانعا اسا مۇقتاج مۇسكىندەرگە قال قادىرىمشە جاردەمدەسۋىم جۇمباق كۇيدە جۇزەگە اسۋى كەرەكتىگىن ىشتەي تۇيسىنگەندەي بولدىم. ولارعا قولىمنان كەلگەنشە ۇسىناتىن ازىن اۋلاق ازىق تۇلىكتى شام شارقىمشا جيناستىرۋ بارىسىن قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن اككى ۇرى-قارالارداي ءجۇز رەت ءپىشىپ، ءبىر رەت كەسەتىندەي تەرەڭنەن ويلاستىرۋ كەرەكتىگىن  ۇعىنعانداي ەدىم. ءسويتىپ كومەككە مۇقتاج جاندارعا ۇسىنار وزەك جالعار تاماقتى بارىنشا قۇپيا تۇردە جيناستىرىپ، كۇن ىلگەرى قامدانىپ وتىرۋىم ساۋاپتى ءىس بولماق دەگەن شەشىمگە كەلدىم.

ادەتتە داستارحانعا جايىلعان تاڭەرتەڭگىلىك استى جاۋ قۋعانداي اپىل-عۇپىل اسىعا جاۋكەمدەۋگە بەيىمدەۋ بولاتىنمىن. بۇل جولى سول قالپىمنان باس تارتىپ، بۇيىرعان ءدامدى اسىقپاستان «سىڭىرۋگە» كىرىستىم. ول ءوز «ناتيجەسىن» بەردى دە. سودان ۇنەمدەلگەن ءۇش ءتىلىم نان، قاعازعا بۇكتەلگەن تارى بوتقاسىن جانە شاقپا قانت كەسەگىن جالما جان قالتاما سۇڭگىتىپ ۇلگەردىم. تاپا تال تۇستە ۇرلىققا اتتانعان اڭعال جانداي نار تاۋەكەل ىسكە بەلىمدى بەكەم بۋىپ، اسىعا-اپتىعا قۇنجىڭ قاعىپ ۇيدەن اتىپ شىقتىم. باستى ماقساتىم كوشە كوشەنى كەزىپ جۇرگەن اق تابان ششۇبىرىندى اش-جالاڭاش بەيباقتاردى قۇتقارۋ ەدى.

ءا دەگەندە اق قاڭعالاقتاپ جۇرگەن سىنىپتاسىم پاشكا بىكوۆتى جولىقتىرماسىم بار ما؟! ءبىر كوشە تۇرعىندارى بولا تۇرا ءبىر بىرىمىزگە كەرەمەتتەي اقجارقىن دوستىق پەيىل تانىتا قويمايتىنبىز. سودان دا بولار وقىستان شەكىسىپ قالۋدان قاشقاقتايتىنبىز. جۇدەۋ-جاداۋ پاشكانىڭ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ۇنەمى اش قۇرساق جۇرەتىنەن جاقسى بىلەتىنمىن. جوقشىلىق تۇرالاتقان بىكوۆتار وتباسىندا ۇلارداي شۋلاعان باقانداي جەتى جان بار. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك تەمىر جولدا تىركەۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن اكەلەرىنە اۋىزدارىن اشىپ، جۇمىس كارتوچكاسىنا بەرىلەتىن ازىن-اۋلاق تاماقپەن ولمەستىڭ كۇنىن كورەتىن-ءدى. الايدا مەنىڭ تاپ سول پاشكامەن ءبىر ءتىلىم نانىمدى بولىسۋگە زاۋقىم ەش سوقپادى. ويتكەنى ول مەنىڭ تۇنىق تۇما كوڭىل پايىمىمداعى ەڭ، ەڭ... اش قۇرساق مۇسكىننىڭ ناقى ءوزى ەمەستەي بولىپ كورىندى.

جولشىباي ورمان جيەگىندەگى ءشوپ-شالام، قابىق-جاڭقالاردى تەرىپ، ولاردى كەپتىرىپ تە قاقتىرىپ، قايناتىپ تا بۇقتىرىپ تالعاجاۋ ەتىپ جانكەشتىلىك تانىتىپ جۇرگەن كەزبە كەمپىر وبنوسكوۆانى كەزىكتىردىم. وسىنداي جالعىز باستى ولمەلى كەمپىرلەردىڭ ءبارى باياعىدا اق تىراپاي اسقان... وعان ەش قارايلاماستان ءارى ءبىر ءتىلىم نان تاتىرماستان ءارى قاراي جۇرە بەردىم.

قاسىمنان كۇس-كۇس سيراعىنا كىر-كىر جىپپەن شيمايلاي بايلانعان گالوشىن ىلگەن بوريس يسااكوۆيچ زيلبەربرۋنەر ىلميگەن قالپىندا سۇيرەتىلە ءوتتى. بۇل ءمۇساپىردى ءسال دە بولسا ەرتەرەك ۇشىراستىرعانىمدا مۇمكىن مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى ەڭ، ەڭ... اش ادام وسى بولار دەگەن بايلامعا كەلەر مە ەدىم، كىم بىلگەن؟ كۇنى كەشە عانا قۋ سۇيەگىن ازەر سۇيرەپ، اسحانا الدىندا وتكەن-كەتكەننەن قايىر-ساداقا سۇراپ جالبىرىنىپ جۇرگەن ول جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا جاعدايىن ازداپ جاقسارتىپ الدى. سىمنان بالىق اۋلايتىن ىلگەك جاساپ ولمەلى تىرشىلىگىنە قان جۇگىرتىپ جانتالاسۋدا. ءتاۋبا، ىلگەك وتەۋىنە تاۋىق جۇمىرتقاسىن ۇسىنعاندار دا بارشىلىق ەكەن.

جۇيكەم تازا سىر بەرە باستاعان كەزدە ايتەۋىر كوزىنەن جاسى سورعالاپ، وڭدى-سولدى سەندەلىپ جۇرگەن ءبىر بەيباقتى جولىقتىردىم اۋ، ايتەۋىر. باسىنا زاپوروجەلىك كازاك مالاقايىن ىلگەن كەڭ جاۋىرىندى ول جۇرگەن سايىن ەنتىگە تالتىرەكتەپ، شاتقاياقتاعان اياعىن ازەر باسادى. مۇمكىن ول مەنىڭ الا قۇيىن كوڭىلىممەن ۇزدىكسىز الاسۇرا ىزدەپ، جەدەل كومەك قولىن ۇسىنسام دەگەن ەڭ، ەڭ اش-جالاڭاش قان قۇسقان ادامىم ەمەس تە شىعار...كىم بىلگەن كۇن ۇزاق سونار سەندەلە ءجۇرىپ ساندالۋىم وسىلاي جالعاسا بەرەر مە ەدى... مىنە، جويقىن اشتىقتان ابدەن تيتىقتاپ تازا جۇدەپ-جاداعان جۇلىم-جۇلىم ولمەلى ءبىر مۇسكىندى جولىقتىردىم – اۋ اقىرى.

- اعاتاي...

ول اۋىر كۇرسىنگەن كۇيىندە وڭمەنىڭنەن وتەر وتكىر كوزىن سۇقتانا قاداي شاتقاياقتانا توقتادى. ىسىنگەن سۇپ-سۇر بەتتەردىڭ ۇسقىنسىز سيقى ادام بالاسىن شوشىتىپ، قۇيقاسىن شىمىرلاتادى. ونىڭ قان-ءسولسىز ءتىلىم ءتىلىمى شىققان بەتىنەن قورقىنىشتىڭ، ءۇمىتتىڭ، كۇدىكتىڭ ەشقانداي نىشانىن اڭعارا المايسىز...

بەينە ءبىر جار استىنان جاۋ قۋعانداي جالما جان قالتاما قولىمدى سۇڭگىتىپ جىبەردىم دە ءبىر ءتىلىم ناندى الىپ شىقتىم. كوكتەن شۇعا جاۋعانداي توسىن جارىلقاۋدىڭ تىلسىم قۇدىرەتتى كۇشىنەن تازا ەسەڭگىرەگەندەي بولعان ول جانسىزدانا باستاعان كۇس-كۇس تارامىس قولىمەن ۇسىنىلعان ناندى اسىپ-ساسپاستان الدى.

- راحمەت، قاراعىم، وركەنىڭ ءوسسىن، قۇدايدان قايتسىن – دەدى ول اسا ءبىر سابىرلى ۇستامدىلىق تانىتىپ.

ونىڭ سىر الدىرماس سىرباز مىنەزى مەنى وزىنە ەرىكسىز ماتاپ العانى سونشالىق، جان دارمەن اسىعا اپتىعا بارلىق تاماقتى ونىڭ الدىنا جايىپ سالعانىم.

- ەرتەڭ...قايىڭدى الاڭقايعا...تالعاجاۋ ەتەر ازىن-اۋلاق تاماق بولسا مىندەتتى تۇردە الا كەلەرمىن... دەپ مىڭگىرلەگەن داۋىسىممەن تاۋداي ۋادەمدى ءۇيىپ توكتىم دە الدى-ارتىما قاراماستان بەزە جونەلدىم. تاپ سول ساتتە قارىستاي بويىم قالتاما تىعىندالعان از كەم تاعامداردى اش ارىق بەيباققا بەرگەن ساتتە قالاي جەڭىلدەگەندەي بولسا، جان دۇنيەم الاپات كۇشتەي كەرنەگەن ار-ۇجداننىڭ ءزىل باتپان جۇگىنەن ارىلعانداي ەرەكشە كۇيگە بولەنىپ سالا بەرگەنى...

سول ءبىر ەستەن كەتپەس شۋاقتى كۇنى ءوزىمدى باقىت بەسىگىندە تەربەلگەن ەرەكشە كوڭىل-كۇيدەگى جان رەتىندە سەزىندىم. ار ازابى سەرگەلدەڭىنەن بۇلقىنعان بەيمازا جان الەمىمنىڭ اساۋ تولقىنى تىنشىققانداي بولدى...

...بۇل جولعى جورىعىما الا شىققان ازىق-تۇلىك «قورىم» بارىنشا قوماقتىلاۋ ەدى. سەگىز ءتىلىم نان، ەكى كەسەك ەت، بۇقتىرىلعان كارتوپ دەگەندەي. راس، ولاردى ماشاقاتى كوپ ءتۇرلى-ءتۇرلى جولدارمەن، ءادىس ايلامەنەن «ولجالاعانىم» دا بار. ءبىرىن شەشەمنىڭ كوزىن الا مول داستارحاننىڭ شەتىنەن بايقاتپاي جىمقىرسام، ەندى ءبىرىن اۋزىمنان جىرىپ سارى مايداي ساقتاعان بولاتىنمىن.

قوينى قونىشىما اسا مۇقيات كۇيدە تىعىندالعان تاعامداردى زور مەدەۋ تۇتىپ، ۇيرەنشىكتى بولعان الاڭقايعا جۇرەگىم الابۇرتا ەنتىگە جەتتىم. توقتاپ ۇلگەرگەنىم سول ەدى، وزىمە ءجۇزى بەيتانىس ۇزىن تۇرا جاننىڭ تەسىرەيە قاراعانىن سەزگەندەي ەدىم.

- اينالايىن، قۇلىنىم، قۇلىنشاعىم سول! الدىڭداعى قۇلاق كەستى قۇلىڭا التىن ۋاقىتىڭدى از دا بولسا ءبولۋىڭدى قيىلىپ سۇرايمىن!

وسىناۋ جانعا جايلى بولعانىمەن، قۇلاققا تۇرپىدەي تيەر وعاشتاۋ سوزدەر ماعان قاراتا ايتىلىپ جاتتى...

جول بويىن كەسە-كولدەنەڭدەي ءبۇيىم جۇرتقا وترىجكا اتىمەن ءمالىم تىلەنشى ايەل اسا ءبىر جالىنىشتى ۇنىمەن قايىر-ساداقا سۇراپ تۇر. ول اشتىق تيتىعىنا جەتىپ ارسا-ارساسى شىقان قۋ سۇيەك، اۋرۋدان جۇدەپ-جاداعان شور اياقتار قاتارىنان ەمەس-ءتىن. انىعى داۋاسىز بەيمالىم دەرتكە شالدىعىپ، جارىمجان بولىپ قالعان كوپ عارىپتىڭ ءبىرى دەرسىڭ. ونىڭ شاقشاداي باسى قۇنىسقان ۇلكەندەۋ دەنەسىمەن ەش ۇيلەسپەيتىندەي بولىپ كورىنەدى.

-  قاراعىم، التىنىم مەنىڭ، مىنا مەندەي مىجىرايعان مۇساپىرگە كوز قيىعىڭدى دۇرىستاپ سالشى. بۇرىن-سوڭدى تاپ وسىنداي بەيشارا كۇيگە تۇسكەن جارىمجان عارىپتى كورىپ پە ەدىڭىز؟ – دەدى اسا ءبىر جالىنىشتى داۋسىمەن.

ول ماعان قاراي وڭمەڭدەي تۇسكەندە شوق باسقانداي ىرشىپ ءتۇستىم.

- مەن اۋرۋ-سىرقاۋ قاجىتقان، تورىنەن كورى جاقىن قورعانسىز جاننىڭ ءبىرىمىن، ۇيىمدە جان دەگەندە جالعىز ۇلىم بار... تار قۇرساعىمدى جارىپ شىققان اياۋلى پەرزەنتىمە دەگەن شەكسىز انالىق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بۇلقىنعان سەزىم كۇشى كەز كەلگەن قۇرباندىققا بارۋعا يتەرمەلەيدى ەكەن. «شىقپا جانىم شىقپا» دەپ كوزىنەن جاس ەمەس، قان اعىپ جۇرگەن مىنا بىزدەردىڭ ناننىڭ ءدامىن سەزىنۋدەن قالعانى قاشان! ولەردەگى جان ءسوزىمدى ايتىپ، سونشالىقتى قيىلىپ سۇرايتىنىمىز دا سول ءبىر ءتىلىم نان عانا عوي، قاراعىم! ونى ءوزىڭ دە ەش ايتقىزباي اق سەزىپ تۇرعان بولارسىڭ...

انا ءبىر «قۋ سۇيەك» پەن «شور اياقتارعا» دەپ تىققان-تايانعان ازىن اۋلاق ناننىڭ بارىن مىنا عارىپ قايدان ءبىلىپ قويدى دەگەن كۇماندى ويىمدى سان ساققا جۇگىرتىپ، ەسەڭگىرەپ قالعانىم اي. «ايتسە دە بۇل ءجايتتىڭ شەت جاعاسىن بىلەتىن ءارى مەنى تاعاتسىزدانا كۇتىپ جاتقان جانسەبىل بەيباقتىڭ بەيمالىم وترىجكاعا ىشكى سىرىن جايىپ سالماسى انىق قوي» دەپ ءوز ءوزىمدى جۇباتقانداي بولدىم.

-  بەت جۇزىڭنەن ار-ۇياتى توگىلگەن اق جارقىن مىنەزدى مەيىربان بالا ەكەنسىڭ، اينالدىم! ءومىر بويى باسىمدى ءيىپ، قۇلاق كەستى قۇلىڭ بولىپ وتۋگە ءازىرمىن! تەك ءبىر ءتىلىم نان بولسا جەتىپ جاتىر... باسقا ەشنارسەنىڭ دە قاجەتى جوق...

مىنا جەل ايداعان قاڭباقتاي قاڭعىعان اش-ارىق كەيۋاناڭىز مەندە وزەك جالعار ناننىڭ بارىن قايدان عانا بىلە قويدى ەكەن دەگەن وي مازا بەرمەي-اق قويعانى... مۇمكىن ناننىڭ اۋدەم جەردىڭ وزىنەن-اق مۇرىن جارار ەرەكشە قوش يىسىنەن بە؟ الدە اشتىق القىمىنان العان بەيباقتىڭ قايتسەم امان قالامىن دەگەن جانكەشتىلىگىنەن تۋعان ولەرمەندىگى مە؟

تاپ سول مەزەتتە ءبىر مەن ەمەس، جۇرەگىندە مەيىرىم وتى وشپەگەن وزگە دە قايىرىمدى جانداردىڭ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جازىقسىز بەيباقتاردىڭ اۋزىنا قال قادىرىنشە سۋ تامىزىپ، ءبىر ءتىلىم قارا ناندى رياسىز كوڭىلمەن ۇسىنسام دەگەن يگى دە ىزگى نيەتتەرى بولعانىن تولىق تۇسىنبەگەن بولاتىنمىن...

وترىجكانىڭ سول ءبىر جۇرەك سىزداتار جالىنىشتى ءوتىنىشىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋ تازا ادامگەرشىلىككە جاتپاس تا ەدى. تەك بۇقتىرىلعان كارتوپ پەن ءبىر ءۇزىم ناندى قالدىرىپ، قالعان تاماقتىڭ ءبارىن ونىڭ قولىنا باسى ءبۇتىن ۇستاتا سالدىم.

- مەن باسقالارعا دا ۋادە بەرىپ قويىپ ەدىم دەدىم مىڭگىرلەپ ....

الايدا ەبىل دەبىل ەڭىرەگەن وترىجكا بولسا كارتوپ سالىنعان ىدىستان وتكىر كوزىن ەش الماستان:

- سەن بىلسەڭ عوي...ءبىز ءتۇپ تۇقيىنىمىزبەن تۇزداي قۇرىپ بارامىز! تىگەرگە تۇياعىمىز قالماستان تازا جويىلىپ بىتۋگە تاياندىق! جان دەگەندە جالعىز ۇلىممەن ادام ايتقىسىز اۋىر كۇيگە ءتۇسىپ، توز-توزىمىز شىققالى قاشان!

ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتار سۇراپىل سوزدەردەن سوڭ وعان بۇقتىرىلعان كارتوپتى دا ەش ويلانباستان ۇسىندىم. ونى توز توزى شىققان ەسكى-قۇسقى كيىمىنە جالما جان سۇعا سالىسىمەن قولىمدا قالعان سوڭعى ءبىر ءۇزىم ناننان كوزىن الماستان سۇقتانا قاراعانى. – شىركىن-اي، «ۇرىستا تۇرىس جوق» دەي مە، قالاي ءوزى، ولسەم دە ءبىر بيلەپ ولەيىنشى! – دەپ تالتىرەكتەگەن قالپىندا اياعىن سۇيرەلەپ الىستاي بەردى...

قولىمدا قالعان جارىم ناننان كوزىمدى الار الماستان قازىقتاي قاتقان قالپىمدا ۇزاقتان ۇزاق تۇردىم. نان ءتىلىمى دە اسا ماردىمسىز بولاتىن... كۇنى كەشە ۋادەمە يلانعان اش-جالاڭاش بەيباقتىڭ كۇن ۇزاق مەنى تاعاتسىزدانا توساتىنىن ويلاعاندا قارا تەرگە مالىنىپ كەتتىم. ەندى مىنە وعان بار بولعانى ءبىر ءتىلىم نان عانا ۇسىنىپ، تازا ماسقارا بولماقپىن با؟ ودان دا ۇياتقا قالماعانىم ءجون بولار!...

وزەك ورتەر كۇيىنىشتەن تە بە الدە تاپ سول ساتتە ارانىمنىڭ الابوتەن اشىلعانىنان با قولىمداعى ناندى اشقاراقتانا قاربىتا اساعانىم... كەنەتتەن ناننىڭ سونداي ءبىر ءتىل ۇيىرەرلىك اسا عاجايىپ ءدامى جانە دە...ۋ قوسىلعان اششى كەرمەكتەي ۋىتتى اسەرى تۇلا بويىمدى شىمىرلاتىپ جىبەرگەنى. بۇدان سوڭ كۇن ۇزاققا سەڭ سوققانداي جايسىز كۇيدە دەل-سال بولىپ تۇنجىراپ ءجۇردىم. «تەك قانا اش-جالاڭاش ادامعا تيەسىلى التىنعا بەرگىسىز ناپاقاسىن قالاي عانا اۋزىنان جىرىپ الۋعا ءداتتىم جەتتى؟ سونشالىقتى قاراۋلىقپەن وڭەشىمنەن وتكىزۋگە ءداتىم باردى ەكەن دەگەن» دەگەن قالىڭ وي سانامدى تىلگىلەي جونەلدى...

تاڭەرتەڭگىلىك ۇيقىدان تۇرار تۇرماستان تەرەزەگە تەلمىرە كوز سالعانىمدا... دەنەمنىڭ سۋىق سۋ قۇيعانداي مۇزداپ سالا بەرگەنى. ءۇي الدىندا وزىمە ەتەنە تانىس ابدەن اشىققان انە ءبىر ولەرمەن تىلەنشى قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان دى...

ءبىر جۇتىم اسقا ءزارۋ اش-جالاڭاش مۇسكىن تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى، كەرەك دەسەڭىز بىرنەشە كۇن قاتارىنان اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا قاققان قازىقتاي ەش تاپجىلماستان تۇرا بەرمەك. ول ەش كۇمان تۋدىرماسا كەرەك ءتى. بارار جەرى، باسار تاۋى قالماعان مۇسكىندەر اسىققانىمەن قايدا بارماق؟ بىلە بىلسەڭىز، سابىر ساقتاپ ءمىز باقپاستان ۇزاق سونار شىدامدىلىق تانىتۋدىڭ وتەۋى ساف التىنعا بەرگىسىز ءبىر ءتىلىم قارا نان بولماق قوي!!!

انامنىڭ ۇيدەن سىرتقا شىعۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ، كەزەكتى ءبىر قولايلى ساتتە جالما جان اس ۇيگە تۇرا ۇمتىلدىم. تابا ناننان بارىنشا مولىراق كەرتىپ الىپ، بىرنەشە كارتوپتى قالتاما اسىعىس-ۇسىگىس توعىتا سالا سىرتقا جۇگىرە جونەلدىم...

ۇستىمە جەلبەگەي جامىلعان كەڭ قولتىق شەكپەننىڭ قالتاسى دا سونشالىقتى سىيىمدى بولاتىن. وعان ءبىزىڭ بەرەكەلى وتباسىمىزدىڭ بار جيعان-تەرگەن نە ءبىر ءتاتتى تاعامدارى، ازىق-تۇلىگى تۇتاسىمەن سيىپ كەتەردەي ەدى.

- اي، بالام اۋ، سايقال ايەلدىڭ اۋزىنان شىققان ءمان-ماعىناسىز سوزدەرىنە رياسىز كوڭىلمەن استە سەنە بەرمەۋ كەرەك سياقتى، بىلە بىلسەڭ ول تىگەرگە تۇياعى جوق، تىلىمەن وراق ورعان ناعىز ەكىجۇزدى نايساپتىڭ ناق ءوزى عوي.

ونىڭ بۇكپەسىز ايتىلعان اق ادال سوزدەرىنە ونسىز دا يلانعانداي ەدىم. – وترىجكانىڭ قالاي دەگەنمەن مەنى الداپ تۇسىرگەنى ايان، الايدا جانىڭدى تۇرشىكتىرەر تازا مۇساپىرلىك كەيىپتەگى وعان قول ۇشىن سوزباي تۇرۋىڭ استە مۇمكىن ەمەس ءتى.

- بۇل دوسىڭ تۇگىل قاس دۇشپانىڭا تىلەمەيتىن الاساپىران زامان بولدى عوي، ۇلىم. و زامان دا بۇ زامان جاراتقاننىڭ اق ولىمىنە دە تىلەنەتىن بولدىق قوي...ءاي، قيلى كەزەڭ-اي، بەيۋاق ۋاقىت-اي... – دەگەن ول قارلىعا دەمىن الىپ، جول جيەگىمەن اياعىن سۇيرەتە جىلىستاي بەردى...

- ءاي، قيلى كەزەڭ-اي، قيلى ءداۋىر-اي...

جان الەمىمدى ايازداي قارىعان استان-كەستەن ويدان ارىلا الماعان دەل-سال كۇيىمدە ۇيگە بەت بۇرعانىم سول ەدى، وقىستان شوشىنا ىرشىپ تۇسكەنىم. شاشىن تازا تاقىرلاتىپ العان بەت ءجۇزى جاداۋ اكەمنىڭ الدىمنان كوسە كولدەنەڭ شىعا كەلگەنى.

ماعان قاراي بىرەر قادام ادىمداپ، الىستان كوزىن الماستان باياۋ عانا ءۇن قاتتى:

- ۇلىم اۋ، وعان قولىڭداعى نانىڭنان ءبىر ءۇزىم بولسا دا بەرە الدىڭ با، قايتتىڭ ءوزى؟

- يا، ءيا، قولىمداعى بارىن بەرگەنىم راس.

اكەم كوزىن تاعى دا الىسقا قادادى...

مەنىڭ اسقار تاۋداي اكەمە دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىپەنشىلىگىم الابوتتەن بولاتىن. سوندىقتان اكەمدى اركەز جانە ارقاشان ەرەكشە سەزىمدە ماقتان تۇتاتىنمىن!

بۇگىندەرى ۇلى رەۆوليۋتسيا، ازامات سوعىسى جايىندا نە ءبىر اسەم دە اسەرلى ولەڭدەر ايتىلىپ، عاجايىپ تا سيقىرلى ەرتەگىلەر شىعارىلۋدا. اسىلى، سول ولەڭدەردىڭ ءبارى دەرلىك مەنىڭ اسىل اكەمە ارنالىپ شىعارىلسا كەرەك!

ول قاندى قول پاتشا بيلىگى ءۇشىن ءمان ماعىناسىز سوعىسۋدان باس تارتقان العاشقى سولداتتاردىڭ قاتارىنان، حالقىن ساتىپ پاتشاعا جاعىنعان شەنقۇمار سودىر وفيتسەرلەردى تۇتقىنعا العان سولداتتاردىڭ بىرىنەن.

اكەمە فين ۆوكزالىندا لەنيننىڭ وت جالىندى قۇرىش سوزدەرىن تىڭداپ، ونىڭ تاس ءمۇسىن جانسىز ەسكەرتكىشىن ەمەس، برونەۆيك ۇستىندە قاسقايىپ تۇرىپ سويلەگەن ءور تۇلعاسىن كورۋ جازىپتى.

ازامات سوعىسى جىلدارىندا 416 رەۆپولكتا كوميسسار بولعان اكەمنىڭ موينىندا كولچاك اسكەرىمەن بولعان ۇرىستان قالعان وق جارىقشاسىنىڭ تىرتىعى بار. ەرەن ەرلىگى باعالانىپ، باعالى سىيلىق رەتىندە اتاۋلى كۇمىس ساعات تا بەرىلىپتى. سول التىنعا بەرگىسىز ساعات كەيىننەن قولدى بولدى، الايدا ونى ءوز قولىممەن ۇستاۋ باقىتىنا يە بولعانىم بار. كۇمىسپەن كومكەرىلگەن قاقپاعانداعى «رەۆوليۋتسيا جاۋلارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن قاجىرلى كۇرەستە قايسارلىق كورسەتكەن باتىرلىق ەرەن ەرلىگى ءۇشىن» دەگەن جازۋدى ماقتانىش سەزىممەن ماعمۇرلانا وقىعان بولاتىنمىن.

مەنىڭ بولمىسى بۇتىندەي بولەك جاراتىلعان اكەمە دەگەن پەرزەنتتىك قۇرمەتىم الابوتەن شەكسىز ءدى. ونىڭ تاس ءتۇيىن قالىپتاعى كەيپىنەن كەي-كەيدە ءوز وزىمنەن ۇرەيلەنە سەسكەنەتىنىم دە بار. مىنە، قازىر دە ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ «بارشا سانالى عۇمىرىمدى رەۆوليۋتسيا جاۋلارىمەن اياۋسىز كۇرەسۋگە ارناۋمەن كەلەم، ال سەن بولساڭ جارلى-جاقىباي، كەدەي-كەپشىكتى قۇلشا جانشىپ كەلگەن ولارعا اق ادال اسىڭدى اۋزىڭنان جىرىپ بەرىپ، تايلى تاياعىن قالدىرماستان جارىلقاماقسىڭ عوي. ءاي، ۆولودكا ۇلىم-اي، وسى سەن تازا ساتقىندىق جاساپ، بىرىڭعاي وپاسىز وسپادارلىققا سالىنىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟» دەپ كەسىپ ايتار دەگەن كۇدىك تە كەسە كولدەنەڭدەپ تۇرىپ العانى. الايدا اكەم وزىنە عانا ءتان اسقان ۇستامدىلىقپەن:

- تاپ سول ءبىر اش ارىقتى كوزدەگەنىڭ قالاي بولعانى؟

- ءاي، بايقايمىسىڭ مىناۋىڭ بەرى بۇرىلدى عوي...

- باسقالارى دا جاپا تارماعاي قولدارىن سوزىپ، تايلى تۇياعى قالماستان ولەرمەندەنە قايىر ىقسان سۇراسا، نە ىستەمەكسىڭ؟

- تىعىرىقتان شىعار جولىڭ قانداي بولماق، سونى ويلاستىردىڭ با، باتىرىم؟

- ب-ب-بىلمەدىم، مۇمكىن بارىمەن بازار دەگەن، وزىمدە بارىن بەرەرمىن، بارىنشا بولىسۋگە تىرىسارمىن...

- ۇلىم-اۋ، بارلىعىن جاپپاي جارىلقاۋعا، تەگىس اس-سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءبىزدىڭ شاما-شارقىمىز كەلەر قويا ما ەكەن؟

مەن شاراسىز كۇيىمدى تانىتقانىمداي ەش ۇندەمەستەن جەرگە قارادىم...

- ولاردىڭ بارىنە دەرلىك كومەكتەسۋگە تاپ قازىر ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى كەلە قويماس. شاي قاسىعىمەن ءتۇپسىز تەرەڭ تەڭىز سۋىن تۇگەسە الماسىڭ انىق قوي، ۇلىم. – اكەم يىعىمنان ۇستاعان قالپىندا «بارا عوي، بالام، بار، ويىنىڭنان قالما» دەدى باياۋ عانا قوڭىر داۋىسىمەن.

ءيا، جۇدەۋ-جاداۋ كۇرەڭىتكەن ءجۇزى از كەم تانىس سول ءبىر اشىققان بەيباقتىڭ ءۇيىمىزدىڭ الدىندا ەش تاپجىلماستان ۇزاق سونار تۇرىپ العانى. ۇنجىرعاسى تۇسكەن ۇسقىنسىز كەيىپتەگى ول قازعان قازىقتاي تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى ءمىز باقپاستان تۇرۋدان استە جالىققان ەمەس. ونىڭ ادام ۇرەيىن الار قان ءسولسىز سىنىق جۇزىنە قاراماۋعا تىرىسىپ اق باقتىم. الايدا مۇنداي ۇزاق سونار ارباسۋلاردا ۇنەمى سول ءبىر جانكەشتى جاننىڭ مىسى باسىپ، مەرەيى ۇستەم ءتۇسىپ جاتاتىن دى. سودان دا بولار وعان ۇنەمى بۇيرەگىم بۇرىپ، قول ۇشىن سوزۋعا پەيىل تانىتىپ جۇرگەنىم...ونىڭ قاناعاتشىل كىسىلىك بولمىسى دا جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەندەي بولاتىن.

بىردە ءبىر ءتىلىم نانىم مەن ىستالعان بالىعىمدى الا ونىڭ الدىنان ەنتىگە جۇگىرىپ شىقتىم. ول ادەپكىدەي تەك وزىنە عانا تيەسىلى ۇلەسىن العان قالپىندا باياۋ جىلىستاپ كوزدەن تاسالاندى. بىردە وعان داستارحاننان جاسىرا جىمقىرعان كەزەكتى ازىن-اۋلاق تاعامداردى الا شىققانىمدا، ءۇي شارباعى جانىنداعى شاڭداۋىت جەردە تەمىر جولشى شينەلىن جامىلعان تاعى ءبىر اش قۇرساق مۇسكىننىڭ سىرەسىپ جاتقانىن بايقادىم. ول قوتىر باسقان كۇس-كۇس باسىن كوتەرەر-كوتەرمەستەن ىڭىرسىنىپ، ايانىشتى داۋسىمەن:

- ۇل-ىم، ۇلىم اۋ، ءول-ءىپ با-را-مىن! – دەدى.

ونىڭ بىرنەشە كۇن ءنار تاتپاستان اشىققان جان شوشىرلىق مۇشكىل حالىنە قاراۋعا ءداتىم شىداماستان ىستالعان بالىقتى ويلانباستان باسى ءبۇتىن قولىنا ۇستاتتىم.

ەرتەڭىندە تاڭ اتار اتپاستان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شارباعى تۇبىندە... اشتىقتان ابدەن تيتىقتاعان باقانداي بەس بەيباقتىڭ ۇزىننان ۇزىن سۇلاپ جاتقانىن بايقادىم. ولاردىڭ جان شوشىتارلىق سىقپىتتارىنان ۇرەيلەنگەنىم سونشالىقتى، ۇيدەن اسىعىس-ۇسىگىس قۇر قول شىققانىما قالاي اقتالارىمدى بىلمەي دەل سال كۇيگە تۇسكەنىم...

اۋزى ارانداي اشىلعان بەس بىردەي اش-جالاڭاش مۇسكىندى وزىمە تيەسىلى تاڭەرتەڭگىلىك اسپەن، تىپتەن تۇستىكپەن دە تولىقتاي جارىلقاي الماسىڭ انىق. مىنا بىزدەردى اسقار تاۋداي پانا تۇتىپ كەلگەن ولارعا اياۋلى انامنىڭ جيعان-تەرگەن اق ادال ازىق-تۇلىك قورى دا تەگىس جەتپەسى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ۇيدەن مەنىمەن جاعالاسا جارماسا شىققان تەتەلەس باۋىرىم شارباق تۇبىنە وشارلانا جينالعان «شاقىرىلماعان» بەيمەزگىل قوناقتاردى كورۋگە جەدەل جۇگىرە جونەلدى دە كوتەرىڭكى داۋىسىمەن ايقايلاپ:

- ال كەرەك بولسا، تاعى ءبىر جۇدەۋ-جاداۋ ولمەلى اش-ارىق ءبىزدىڭ ۆولودكانى پانا تۇتىپ كەلىپ قالىپتى عوي، قاراڭىزدارشى تەزىرەك، قاراساڭدارشى! – دەدى.

شەشەي بولسا كۇيىپ-پىسكەن قالپىندا «تاپقان ەكەن تەگىننەن تەگىن جاتقان باتپان قۇيرىقتى، تاپ ءبىزدى الابوتەن باي-باعىلان كورەدى-اۋ، تەگى. اۋىزدارىنا جىلى-جۇمساقتىڭ ءبارىن توسىپ، داندەتكەن ەكەنسىڭ ارامتاماقتاردى!» دەپ دۇرسە قويا بەردى.

قانشالىقتى جەردەن الىپ جەرگە سالىپ جەكىرگەنىمەن دە قورعانسىز بەيباقتاردى تىرقىراتا قۋىپ جىبەرۋگە جانى جىبەك اياۋلى انامنىڭ ءداتى بارماسى انىق تى. كارىپ كۇيدەگى قالىڭ ءنوپىر جانىنان اكەم دە تۇنجىراي ءوتتى. ماعان ءجون-جوسىقسىز كىنا تاعاتىنداي قىڭىر مىنەز كورسەتكەنى جوق...

- ءاي، ءتۇبىڭ تۇسكىر جۇگىرمەك، مىنە، قۇمىرا، تەزىرەك بار دا اسحانادان كۆاس الىپ كەلشى – دەدى انام ماعان بۇيىرا سويلەپ.

شىنى قۇمىرانى قولىما ۇستاي سالىسىمەن اسحاناعا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. كوزدەرىن سۇقتانا قاداعان اش-جالاڭاش ولەرمەن بەيباقتارعا كورىنەر-كورىنبەستەن شارباق اراسىمەن جىلىستاعان قالپىمدا ەش قيىندىقسىز وتە شىقتىم.

اسا ءدامدى ناننان جاسالعان ناعىز بابىنداعى كۆاسقا سۇرانىس جوعارى بولعاندىقتان، ارنايى تىزىممەن عانا بەرىلەتىن ءدى. اسحانادا ونى-مۇنى قىزىقتاپ، ۇزاعىراق اينالشىقتاپ ءجۇرىپ العاندىقتان، ۇيگە قايتاتىن ۋاقىتىمنىڭ بولعانىن سەزبەي قالىپپىن.

سىرتقا اسا ءبىر ساقتىقپەن ۇرلانا قاراعانىمدا، اش-جالاڭاش بەيباقتاردىڭ مەنى اسا تاعاتسىزدانا كۇتىپ، وزەك جالعار از-ماز ازىق بۇيىرىپ قالار دەگەن زور ۇمىتپەن كوزدەرىن سۇزە قاراپ تۇرعاندارىن بايقادىم. جەر جەردە سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان جانسەبىلدەردىڭ ءبارى دەرلىك مەنى كورگەن بەتتە-اق جانۇشىرا اياقتارىنان تىك تۇرا باستاعانى. ءبىر كۇندىك جارىق ساۋلەدەن ءۇمىت وتى وشپەگەن مۇڭدى جۇزدەرىمەن، جاس شىلاعان جانارلارىمەن تارامىس قولدارىن ولەرمەندەنە سوزعانى...

- بالام-اۋ، ءبىر ءتىلىم نان بولسا...

- بىر ءۇزىم عانا...

- ۇلىم-اۋ، ولەتىن بولدىق قوي، ارانىن اشقان اشتىق ازابىنان قۇتقارا كورشى، اقتىق دەمىم ۇزىلەر وسى ءبىر زاۋالدى شاقتا نان ءدامىن الىپ ءجانتاسىلىم ەتەر بولسام ارمانىم جوق قوي...

- قارعىس اتقىر جوقتىق تازا دىڭكەلەتىپ، اشتىق ابدەن تۇرالاتتى عوي، ادامدىق كەيىپتەن بۇتىندەي ارىلىپ بىتتىك، قاراعىم...

جانكەشتى قايمانا جانداردىڭ الدىندا نە ىستەرىمدى بىلمەگەن شاراسىزدىقتان بولار ءمىز باقپاستان قازعان قازىقشا قاتتىم دا قالدىم.

- بىر ءتىلىم نان...

- بىر-اق قانا ءۇزىمى بولسا عوي...

- ارانىن اشقان سۇم اجالدان قۇتقارا كورىڭىزشى...

كەنەتتەن تۋ سىرتىمنان عايىپتان تايىپ قولىنداعى باس كيىمىن ەبەدەيسىز سىلكىلەگەن البا-جۇلبا اش ارىق وترىجكانىڭ شىعا كەلمەسى بار ما؟!

- اياعىڭا باس ۇرايىن، قۇلاق كەستى قۇلىڭ بولىپ وتەيىن، التىنىم!

ول شىنىمەن دە اياعىمدى قۇشىپ تىزەرلەي قۇلادى، قۇلاعان بەتىندە جانتالاسا ەربەڭدەپ، حاق جاراتۋشىعا جالبىرانا ءمىناجات ايتۋمەن بولدى...

مۇنىڭ ءبارى جۇيكەگە الا-بوتەن سالماق سالار قيامەت-قايىم كۇيگە ءتۇسىرىپ، ەسىمدى ودان ءارى تاندىردى. كوز الدىم قاراۋىتىپ، باسىم زەڭىپ كەتتى. ءوز ءوزىمدى ۇستاي الماعان قيقار دا دولى مىنەزىمبەن جىلاپ-سىقتاپ، جەر تەپكىلەي:

- قۇرىپ قالعىرلار سول! قارالارىڭدى ءوشىرىپ، تەگىس قۇرىڭدار، دەرەۋ كوزدەرىڭدى جوعالتىڭدار! وڭشەڭ وڭباعان، جەكسۇرىندار! قانىشەرلەر! – دەپ جان بالاسىن شوشىتارلىق الابوتەن ىشقىنعان مەيلىنشە جات ءارى جابايى دەرلىك الاپات داۋىسىممەن جانۇشىرا ايقايلاي بەرۋگە عانا شامامنىڭ كەلگەنى.

تاپ مەنەن مۇنداي توسىن مىنەزدى كۇتپەگەن وترىجكا ورنىنان تۇرار تۇرماستان بەلدەمشەسىندەگى قىل-قىبىردى جالماجان ءجون جوسىقسىز سىلكىلەي بەردى. باسقالاردىڭ دا بىردەن ۇندەرى ءوشىپ، جان-جاققا جاپا تارماعاي جىلىستادى. بىرەر ساتتە تۇگەل دەرلىك قارالارىن باتىرىپ ۇلگەردى.

وكسىگىمدى باسا الماي ەبىل-دەبىل كوز جاسىمدى سورعالاتقان پۇشايمان كۇيىمدە «شەتتەرىڭنەن قۇرىڭدار! كوزىمنەن جوعالىڭدار!» دەپ جان دارمەنمەن ايقايلاي بەردىم.

سول ساتتە بەل قايىستىرار قارا جۇمىسپەن كۇندەلىكتى ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن جالدامالى كوپ جاتاقتىڭ ءبىرى ىلميگەن ارىق-تۇرىق ۇلىمەن جانىما كەلىپ كىدىردى. جان-جاققا پىشىراي باستاعان اش-جالاڭاش بەيباقتارعا جۇدىرىعىن تۇيگەن سارى ۇرپەك بالا ءجون-جوسىقسىز «قورقاۋلار» دەپ ءتىسىن قايراي كىجىنەدى. ءىستىڭ اق پەن قاراسىن اجىراتۋعا قۇلىقسىز اكەسى دە كەلىسكەندەي باسىن يزەدى.

ولار بوداۋ-بوداۋى شىعىپ جىلاعان ۇسقىنسىز سىقپىتىما جاقتىرماستان تىجىرىنا ءارى تىمىسكىلەنە قاراپ ۇزاقتان ۇزاق تۇردى. كۇن ۇزاق تىنىمسىز جۇمىس قاجىتقان كوزدەرىنە كوڭىلى قۇلازىعان جانى جارا قارا سيراق بالا بەينەسىندە ەمەس، قۇتتى ءبىر شيبورىلەر تالاپايىنا قاتىسقان جامان جاۋتىكتەي بولىپ كورىنسەم كەرەك. ءباتۋاسىز ءىستىڭ بەرەكە اكەلمەسىن تۇيسىنگەندەي سالدەن سوڭ ولار ءوز شارۋالارىمەن كەتە بەردى. ال اناۋ ءبىر اۋدەم جەردە يىعىندا قول اراسى يەرەلەڭدەگەن اكەم كەلە جاتقانىن كوزىم شالدى.

مەنىڭ ەس تاندىرارلىق اسا ۇرەيلى جان ايقايىم ىسپەتتەس قارلىعىڭقى ايانىشتى داۋىسىم اشتىق ابدەن جانشىعان بەيباقتار تاراپىنان بەيكۇنا بالانىڭ قولدان كەلەر قايرانى جوق شاراسىزدىق ءىس-ارەكەتى دەپ قابىلدانسا كەرەك. سودان دا بولار بۇدان كەيىن سول بايعۇستاردىڭ ءبىزدىڭ قارا شاڭىراق قاقپاسى الدىنا قاز-قاتار ءتىزىلىپ، قايىر ساداقا سۇراۋعا جۇرەكتەرى داۋالاماعانداي كورىنگەنى بار...

سول ءبىر توسىن جايتتەن سوڭ بويىما قۇدىرەتى شەكسىز ۇلى جاراتۋشى اسقان مەيىرىمىمەن دارىتقان ادامگەرشىلىك سەزىمنەن جۇرداي، تىپتەن كىسىلىك قاسيەتتەردەن تازا ايىرىلعان تاس جۇرەك بوگدە ءبىر جات باۋىر قانپەزەردىڭ كۇيىنە تۇسە باستاعاندايمىن با؟... تاپ سولاي بولۋى دا بەك عاجاپ ەمەس-اۋ، ءسىرا... «قاپ بالەم، قاقاعان قىستىڭ ۇسكىرىك ايازى مەن اق تۇتەك بورانىنا قاراماستان كۇنى-ءتۇنى قاقيىپ تۇرۋدان ەش تايىنبايتىن اتىڭ وشكىر تىلەنشىلەر اشتىقتان تيتىقتاماق تۇگىل ومىرەم قاپسا دا ءبىر ءۇزىم نان تاتىرماسپىن ەندىگىدە» دەگەن ءوزىمشىل جات پەيىلدەن تۋعان وكتەمشىل قارا نيەتتىڭ جان الەمىمدى الا قۇيىنداي توڭكەرگەنى اي...

كوڭىل-كۇي اۋانىن قاس قاباعىمنان ۇعاتىن شەشەي كۇرسىنە ءجۇرىپ كۇندىككە بىرنەشە رەت قاتارىنان قويىلاتىن ۇيرەنشىكتى سۇراقتارىمەن توپەلەپ، قۇددى ءبىر تەرگەۋشىدەي قىسپاققا الۋمەن بولاتىن دى:

-  ۇلىم اۋ، كوزىڭ شۇڭىرەيىپ، بەت اۋزىڭ ۇڭىرەيىپ الدىڭداعى ىدىس- اياعىڭا سونشالىقتى تەلمىرگەنىڭە جول بولسىن؟ كوڭىلىڭدى قالاي تاپسام بولادى، ايتساڭشى ەندى؟ از دا بولسا الدىڭداعى استان اۋىز ءتيىپ، اش وزەگىڭدى جالعاساڭشى! ءجا، جەتەر ەندى، قويساڭشى دەيمىن ەندىگى! سۇتپەن بۇقتىرىپ، سارى مايدان مولىراق سالدىم. ەندى باس تارتىپ كورشى، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتپەسەم بە سەنىڭ!

شەكسىز انالىق اسىل نيەتىن سالا ءجۇرىپ ايتۋلى مەرەكە كۇندەرىنە ورايلاستىرا سارى مايداي ساقتاپ كەلگەن ۇننان وتە ءدامدى سامسا ءپىسىرىپ تە بەردى. ءتىل ۇيىرەر سامسادان باس تارتۋ استە مۇمكىن ەمەس ءتى. ءيا، سول سامسانى قاربىتا اساعانىممەن دە، سول ءبىر قوڭىر مۇڭعا تولى قام كوڭىل وي ورامىنان شىعا السامشى...

ەندى مىنە، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، تاڭ اتار اتپاستان ەپ-ەرتە ويانىپ الۋدى قالىپتى ادەتكە اينالدىرعاندايمىن. سودان بەرى اتشى ابرام شالدىڭ ۆوكزال ماڭىنداعى الاڭعا بەت العان جانالعىش سىقىرلاق ارباسىنىڭ ۇرەيلى دىبىسىن قالت جىبەرگەن ەمەسپىن.

تاعى دا سول ۇرەي تۋدىرار اربانىڭ جەر جارعان ءدوڭ ايبات داۋىسى سونادايدان ەمىس-ەمىس قۇلاققا كەلەدى...

ءيا، ءيا، ايبىندى رەۆوليۋتسيانىڭ قىزىل الاۋ وت جالىنىنا ورانعان ايبارلى وتانىمىزدىڭ ەشقاشان دا مىزعىمايتىن داڭق تۇعىرىن شايقالتقىسى كەلگەن قايىرىمسىز اتا جاۋلارىنىڭ ءمايىتىن جيناۋعا اسىققان جانالعىش جەندەت اربا... ءدۇبىرلى داۋىس جاڭعىرىعى بىتىسپەس مايدانداعى قاس دۇشپاندارىمىزدى قاقىراتا كۇيرەتكەن كەزەڭنىڭ ايقىن ءارى ءبىتىمسىز جەڭىسىن تۇبەگەيلى ايگىلەگەندەي-اق كەڭ دالانى ايرىقشا تەربەلتىپ جاتتى.

سول ءبىر ەلەڭ-الاڭ ساتتە تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتار اربا دىبىسىنان اقىل-ەسىنەن ايىرىلۋعا شاق قالعان ۇشقالاق ءارى تارپاڭ مىنەزدى ءوزىمنىڭ قاس جاۋلارىما اياۋشىلىق سەزىمىمدى ءبىلدىرىپ، دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىرعان پۇشايمان كۇيدەگى السىزدىگىمدى لاجسىز مويىنداعانداي بولدىم.

بىردە كەش قۇرىم ءۇي الدىنداعى ساكىدە اكەممەن قاتارلاسا وتىرعان بولاتىنمىن. ىزعارىن توككەن سۇستى ۋاقىتتىڭ سۋىق تابى اكەيدىڭ جابىراڭقى تارتقان بەت-الپەتىنەن ايقىن اڭعارىلاتىن. ۇنجىرعاسى تۇسكەن شارشاڭقى كەسكىن كەلبەتى ۆوكزال ماڭىن وڭدى-سولدى شيىرلاپ جۇرگەن ستانتسيا باستىعىنىڭ مۇڭدى بەينەسىن ەسكە سالعانداي ەدى...

كەنەتتەن بەينە ءبىر جەتى قات قارا جەردى جارىپ شىققانداي قۇيرىعىن بۇلعاقتاتقان بۇرالقى ءيتتىڭ جىلتىڭ ەتە قالماسى بار ما؟

عايىپتان تايىپ پايدا بولعان الگى ماقۇلىقتىڭ قاس-قاعىم ساتتە قايتادان كوز ىلەستىرمەس ەكپىندەگى جىلدامدىقپەن بىردەن تاسالانىپ ۇلگەرگەنى.

- ونىڭ ۇرەي مەن قورقىنىش تۋدىرارلىق ەش سۇيكىمى جوق سابالاق ءجۇنى تاپ وسىنداي ۇسقىنسىز كۇيدە وسكەنى قالاي؟ – دەپ سۇرادىم اكەمنەن.

وعان سونشالىقتى ىنتا-ىقىلاسىن تانىتا قويماعان اكەم اسا ءبىر ىقتيارسىزدىقپەن سۇلەسوق تۇسىندىرۋگە كىرىستى.

- الاباجاق ءجۇنىنىڭ وسىنشالىقتى تۇلەپ ءتۇسۋى... يتاياعىنا كۇندەلىكتى قۇيىلاتىن جۋىندى، تاستالاتىن سۇيەك-ساياقتىڭ ازدىعىنان، كەرەك دەسەڭ جوقتىعىنان عوي. بىلە بىلسەڭ، ونىڭ يەسىن دە اشتىق زاردابى ابدەن تيتىقتاتقان بولار...

جان ءتانىمدى توسىننان كەرنەگەن الا قۇيىن الاپات كۇش تىلسىمىنان قارا تەرگە مالشىنىپ سالا بەردىم. تاپ سول ساتتە ءوزىمدى ۇزاق سونار اۋىر ازاپ پەن مەحناتقا سالىپ، ەڭسەمدى اياۋسىز جانشىپ كەلگەن سۇراپىل سۇراق جاۋابىنىڭ ءتۇيىندى شەشىمىن تاپقانداي دا ەدىم... ءيا، ءيا مەن ۇزىن-ۇرعا ستانتسيا بويىنان ۇنەمى الاڭ كوڭىلىممەن وڭدى-سولدى سارىلا ىزدەپ كەلگەن ەڭ، ەڭ... اش-ارىق تۇرالاعان سورى بەس ەلى تالايسىز تىرشىلىك يەسىن تاپقانداي بولدىم.

اش-جالاڭاش تەنتىرەگەن سورلى عارىپتەرگە ار ازابىن شەككەن يمانى بار اق جۇرەك جانداردىڭ، اقىل ەسى تولىعىمەن تولىسىپ ۇلگەرمەگەن مەندەي قارا سيراقتاردىڭ جاسىرىن تۇردە بۇقپانتايلاپ بولسا دا تىققان-تايانعان ءبىر ءتىلىم ناندارىن ۇسىنعانى، قال-قادىرىنشە قول ۇشتارىن سوزعانى ايقىن. ال قۇدايدىڭ قۋ ماقۇلىعى اناۋ ءبىر ءتورت اياقتىعا قارايلاسقان قاي پەندەنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەر ەدىڭىز... تىپتەن ءجون بىلەدى دەگەن اكەمنىڭ ءوزى ارىق-تۇرىق سابالاق ءجۇندى ءيتتى ەمەس، جۇمىر باستى يەسىنە اياۋشىلىق تانىتىپ مۇسىركەي قالعانىن قايتەرسىڭ تەگى؟! ءتىرى جانعا تيتتەي دە زيانى جوق سول يەسىز قالعان قاڭعىباس ءيتىڭىز اشتىقتان اڭداۋسىزدا قارا تاستاي قاتا قالسا، تاپ سول ساتتە ولەكسەسىن تيەپ اكەتەتىن ارباكەش ابرام شال دا تابىلا قويمايدى-اۋ، ءسىرا.

ەرتەڭىندە ءۇي الدىنداعى ساكىدە قالتامدى نانعا تولتىرعان الاڭ كوڭىل كۇيىمدە الگى ءبىر ماقۇلىق ساۋ ەتە قالماس پا دەگەن الدامشى ۇمىتپەن اسا تاعاتسىزدانا كۇتۋمەن وتىردىم...

ءيا، كەنەتتەن ۋ-شۋسىز پايدا بولعان الگى سابالاق تاپ كەشەگى كەيپىن وزگەرتپەستەن يمەنگەن ءمۇلايىم كوزىن جاسقانشاقتاي تىكتەۋمەن بولدى. ناندى جالما-جان ۇسىنۋعا ىڭعايلانعانىم سول ەدى، ۇرەي بيلەگەن كوزىن الماستان ءمىز باقپاستان قادالا قاتىپ قالعانى.

- «كا، كا، كەلسەڭشى بەرى، كەل دەدىم عوي، سونشالىقتى قورىققانىڭا ءجون بولسىن، ءجا، جەتەر ەندى، بەرى جاقىنداساڭشى» دەيمىن وزىمشە جان دارمەن الاسۇرا.

كەز كەلگەن وڭتايلى ساتتە قاراسىن باتىرۋعا دايىن تۇرعان ساققۇلاق بولسا سول ءبىر سۇقتانا قاراۋ ادەتىنەن استە جاڭىلعانى جوق. اسا ءبىر مەيىرىم شۋاعىن توككەن ءزىلسىز داۋىسقا، رياسىز كۇلكىگە، تىپتەن قولداعى نانعا ءمان بەرمەگەن سەكەمشىل قالپىن ەش وزگەرپەستەن تاپجىلماستان ۇزاقتان ۇزاق تۇرعانى. قانشا داۋىستاپ شاقىرسام دا وزىنە ءتان اسا ءبىر ءيىسشىل ساقتىعىمەن جۋىق ماڭدا جانىما جۋي قويمادى. دەسە دە تازا سىرت اينالىپ، سونشالىقتى اۋدەم جەرگە الىستاپ كەتكەنى دە جوق.

جارتى ساعاتقا دەرلىك سوزىلعان ءوزارا ۇزاق ارباسۋدان سوڭ شاراسىزدىقتان قولىمداعى ناندى جەرگە تاستادىم اۋ اقىرى. ول مەنەن كوزىن الار الماستان بارىنشا جەدەل قارقىنىمەن جاقىنداي ءتۇستى. ادام ايتسا نانعىسىز ۇشقىر دا ۇتقىر جويقىن سەكىرىسىمەن جەردەگى ناندى ولجالاعان قالپىندا كوزدەن ءاپ ساتتە عايىپ بولعانى. ەرتەڭگىلىك تاڭعى توسىن كەزدەسۋدە دە سابالاقتىڭ ادام اتاۋلىعا دەگەن سول ءبىر سەنىمسىزدىگى، نان ۇسىنعان ماعان دەگەن سەكەمدىگى ءباز باياعى ەش وزگەرمەگەن قالپىندا ەدى... تەك ناندى بىردەن جانتالاسا قاقشىپ العان ساتتە دەنەم ءبىرتۇرلى تىتىركەنىپ، الابوتەن جۇرەكسىنىپ قالعانىم بار. سودان دا بولار الدىن الا دايىنداپ قويعان ناننىڭ ەكىنشى جارتى بولىگىن بەرىپ ۇلگەرمەدىم دە... وسىنداي سۇرىقسىز كورىنىستەر ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كۇندەرى دە قاز-قالپىندا قايتالانىپ جاتتى...

راس، بىزدەر بىردە-ءبىر كۇنىمىزدى كەزدەسۋسىز قالدىرعانىمىز جوق. دەسە دە ءوزارا سەكەمشىل كۇيدەگى سەنىمسىزدىكتەن ورىستەپ جاتقان ءوزارا الشاقتىعىمىز ءباز باياعى وزگەرمەگەن قالپىندا بولاتىن. بويىمداعى كۇش قايراتىمدى سارقا جۇمساپ، بار ىنتا شىنتامدى سالا تىرىسقانىممەن، ءبارىبىر دە سول پالەكەتتى قولىما ۇيرەتە الماي-اق قويعانىم. ايبات شەككەن سۇستى ىرىلى ونىڭ جەر باسىپ جۇرگەن ەكى اياقتىلارعا دەگەن تابيعي تۇيسىكتەگى ىرىقسىز جاقىندىعىنان بۇتىندەي اجىراعانىن اڭداتقانىمەن، كۇجىرەيگەن كەيپىنەن ومىرىمە سونشالىقتى قاۋىپ توندىرەرلىكتەي جىرتقىشتىق قاۋىپتى بايقاي المادىم.

يا، تاپ سول مەزەتتە سوناۋ ءبىر قايىرىمسىز قارا تۇنەك ۋاقىتتىڭ ايار بولمىسىن جان-تانىممەن بارىنشا جەتە ۇعىنا تۇسكەندەي بولدىم. زورلىق-زومبىلىقپەن كۇشتەپ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن بوسقىنداردىڭ جانتالاسا ءجۇرىپ كۇل قوقىسقا تاستالعان ولەكسەلەردى تالعاجاۋ ەتكەنىنىنەن، تىپتەن يت پەن مىسىق اۋلاۋدى كۇندەلىكتى اككى ادەتكە اينالدىرىپ العاندارىنان تولىقتاي حاباردار ەدىم. جار جاعالاي ءجۇرىپ، شىقپا جانىم شىقپا دەپ ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ جۇرگەندەردىڭ تالايىمەن سوناۋ ءبىر قان قاساپ قايىڭدى الاڭدا بەتپە بەت ۇشىراسقانىم تاعى بار. جۇمىر باستى ادام بالاسىن اتاماعاندا ماعان بەتتەۋگە تايساقتاپ جۇرگەن اسا سەكەمشىل اناۋ ءبىر يت سونداي قاۋىپ-قاتەرگە تولى نە ءبىر سۇراپىل كۇندەر مەن سۇرىقسىز تۇندەردىڭ تالايىن باسىنان كەشكەنى دە حاق. ارينە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن عايىپتان تايىپ امان قالعان سول ساق قۇلاقتىڭ كەز كەلگەن جۇمىر باستى پەندە اتاۋلىعا دەگەن تابيعي تۇيسىكتەگى جاقىندىعى تۇبىرىمەن جويىلۋعا شاق قالعان دا بولار... ماعان اسا ۇيىرسەكتەنىپ جۇرگەن سول ءبىر ءيىسشىل نەنەمنىڭ ەكى اياقتىلارعا دەگەن سەنىمسىزدىگى الابوتەن ەرەكشە بولاتىن.

ءىلىپ الار سۇيەك ساياق ەمگە تابىلمايتىن جۇت جايلاعان قايىرسىز كوشەدە قاڭعالاقتاعان بۇرالقى ءيتتىڭ ويىنا مىناۋ قاتىباستانعان جەر بەتىندە ەشنارسەنى بۇلداماي-اق اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرەتىن، سول ءۇشىن جانعا شۋاق شاشاتىن جىلى ءسوز، تىپتەن تيتىمدەي ريزاشىلىقتى تالاپ ەتپەيتىن سارى ۇرپەك اشىق اۋىز اقىماقتىڭ بارى كىرىپ تە شىقپاعان بولار-اۋ ءسىرا. ءيا، ءيا، جانعا مايداي جاعار ىستىق ىقىلاس تا، كوك دونەندەي جۇيرىك كوڭىلدى مارقايتار مەيىرىم شۋاعىن دا تالاپ ەتپەيتىن مەندەي بوقمۇرىننىڭ... كىم بىلگەن مۇمكىن بۇنىڭ دا ءوز يگىلىگى مەن قايىر ىقسانى بار بولار؟! يمانداي شىنىم، مەن ءۇشىن بار بولعانى قان جۇتقان اش ارىق بەيباقتارعا ەش بۇلدانباستان قول ۇشىن سوزۋ، تامۇق ومىرىنە قادىري قالىنشە ساۋلە دارىتا وتىرىپ سول ءبىر قارا تۇنەك تۇمشالاعان وپاسىز جالعاندى نۇرعا بولەۋگە از كەم شاپاعاتىمدى تيگىزۋىم جەتىپ جاتقان دى... اقيقاتىندا ونىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، ەت پەن سۇيەكتەن جارىتىلعان جۇمىر باستى پەندە رەتىندە مەنىڭ دە كۇندەلىكتى تولاسسىز اق زەر تىرشىلىك اعىمىندا بۇيىرعان اق ادال نەسىبەمدى ەش ۇيالىپ قىزارماستان بويىما ءسىڭىرىپ، ار-ۇجدان ولشەمىنىڭ ۇيلەسىمىندە ءومىر سۇرۋىمە تولىق قۇقىقىعىم بار دەگەن ءسوز ەدى...

اسىلى، سول ءبىر كوڭىل قۇلازىتارلىق الاقۇيىن جىلدارى اشتىقتان ءجۇنى تازا سيرەۋگە اينالعان بۇرالقى يتكە شاما شارقىمشا اق ادال نيەتتەگى قايىرىم ىقسان تانىتۋىم تۇلا بويىمداعى ار-ۇجدانىمنىڭ تازا سارقىلىپ قالماۋىنا قۋاتتى كۇش دارىتىپ، كىسىلىك كوزىنىڭ مول ارناسىن ۇستەي تۇسكەندەي ءتىن...

كوپ ۇزاماستان سول ءبىر قاراشا ايدا ۆوكزال الاڭىن قىزمەتتىك بابىمەن كۇن ۇزاق تىنىمسىز وي قۇشاعىندا شيىرلاۋمەن جۇرەتىن ستانتسيا باستىعى وقىستان اتىلىپ ءولدى. شاقشاداي باسى شاراداي بولعان ونىڭ ويىنا كوشە بويىن كەزىپ جۇرگەن اش-ارىق قاڭعىباس كوپ ءيتتىڭ كەم دەگەندە ءبىرىن اسىراپ الۋ ءارى كۇن سايىنعى ناپاقاسىمەن شاما-شارقىنشا ءبولىسىپ وتىرۋ قاجەتتىلىگىنىڭ سونشالىقتى ومىرلىك ءمان-ماعىناسى بار ەكەنى استە كىرمەگەن بولار...

قالامگەردىڭ قۇجاتتارمەن قاعىتپاسى.

اشتىق الاپاتى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن 1933 جىلدىڭ اقپان ايىندا ماسكەۋدە بۇكىلوداقتىق كولحوزشى ەڭبەك وزاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى شاقىرىلدى. سول سەزدە ستالين كەيىننەن ۇزاق جىلدار بويى ناۋقانشىل ۇرانعا اينالعان «بارلىق كولحوزداردى بولشەۆيكتەرشە قۇرايىق»، «كولحوزشىلاردىڭ اۋقاتتى دا داۋلەتتى ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىكتەر جاسايىق» دەگەن سوزدەرىن ورتاعا سالدى.

باتىس زەرتتەۋشى ماماندارىنىڭ ءبىرى تەك قانا ۋكراينادا سول جىلدارى التى ميلليون ادام اشتىقتان ولگەنىن جازادى. بارىنشا ساقتىق ساقتايتىن روي مەدۆەدەۆ «تۇتاس كسرو بويىنشا... 3-4 ميلليون ارالىعىندا بولۋى مۇمكىن» دەگەن دەرەكتەردى نەگىزگە الادى. الايدا مەدۆەدەۆتىڭ ءوزى ماڭىزدى دەگەن مالىمەتتەردى 1935 جىلعى «سەلسكوە حوزيايستۆو سسسر» (م.، 1936. 222-بەت) باسىلىمنان الىپ وتىر ەمەس پە؟! سول دەرەكتەرگە اسا ۇقىپتىلىقپەن تاعى دا زەر سالا ۇڭىلگەنىمىز ارتىق بولماس: «1928 جىلى شەت ەلگە 1 ميلليون، 1929 جىلى – 13, 1930 جىلى – 48,3, 1931 جىلى – 51,8, 1932 جىلى – 18,1 ميلليون تسەنتر استىق جونەلتىلگەن. تىپتەن جويقىن اشتىق الاپاتى جايلاعان 1933 جىلى ەۋروپاعا 10 ميلليونعا جۋىق استىق شىعارىلعان!».

«بارشا كولحوزشىلاردىڭ تۇرمىسىن اۋقاتتى دا داۋلەتتى قىلايىق!»...

1967-1970.

ۆلاديمير تەندرياكوۆ

اۋدارعان ساعىمباي جۇماعۇل

Abai.kz