وتكەندە قحر-دىڭ ەلىمىزدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياو «بەيجىڭ سارايى» قوناقۇيىندە قىتايدا ءبىلىم العان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرگە ارنالعان جيىندا: «پرەزيدەنت (نۇرسۇلتان نازارباەۆ – اۆتور) قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەزدەيسوق شاقىرعان جوق» (ەلشىنىڭ بۇل اقپاراتتى قايدان العانى تۇسىنىكسىز. ەلباسى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە ەشكىمدى دە شاقىرعان جوق. تەك ستراتەگيالىق تۇرعىدا بۇل ءتىلدىڭ ماڭىزى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى) دەگەنىن جازىپ، ەلشىنىڭ ءبىردى ەكى دەپ قوسا سويلەگەنىنە نارازىلىق بىلدىرگەن ەدىك. سويتسەك، ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز بەر جاعى عانا ەكەن. ەلشى مىرزا ءوز ەلىندە كولدەي ماقالا جازىپ، بۇكىل قازاقستاننىڭ قىتاي ءتىلىن قۇلشىنا ۇيرەنىپ جاتقانىن ايتىپ، سۇيىنشىلەپ تاستاپتى.

الدىمەن چجان سياو مىرزانىڭ قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋدە ايتقان سوزدەرىن ەسكە الا كەتەيىك. ديپلومات ول كەزدە «پرەزيدەنت (نۇرسۇلتان نازارباەۆ - اۆتور) قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەزدەيسوق شاقىرعان جوق. ەندى پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا ءبىز قازاقستاندا التىنشى كونفۋتسي ينستيتۋتىن اشۋ جاعىن ويلاۋىمىز كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا بەس ينستيتۋت جۇمىس ىستەپ جاتىر. قىزىعۋشىلىق جوعارى جانە بەس ينستيتۋت ءالى شەگى ەمەس. ينستيتۋتتار قازاقستاندىق جاستار اراسىندا سۇرانىسقا يە جانە تانىمال»، - دەپ سوققان بولاتىن.

ەندى قىتايداعى «حالىق تورابى» اتتى ءىرى اقپارات اگەنتىگىندە چجان سياۋ ەلشىنىڭ كۇندەلىگى رەتىندە جاريالانعان «قازاقستاندا قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ جالپىلىق اۋقىمعا اينالدى» دەگەن ماقالاعا نازار اۋدارايىق. ەلشى-اۆتور ماقالاسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆ جەرگىلىكتى مەكتەپتەردىڭ بىرىندە "بارلىق وقۋشىلاردى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىردى" دەپ جازادى. ءارى ماقالادا پرەزيدەنت ءسوزىن "قىتاي ءتىلى قازاقستان جونىنەن وتە ماڭىزدى. قازاقستاننىڭ قحر-مەن ساۋدا-ساتتىق كولەمى — 20%. قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ ارقىلى 1,5 ميلليارد اداممەن سويلەسۋگە بولادى" دەپ كەلتىرەدى.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ەلباسىنىڭ قىتاي ءتىلى جايلى قايدا، كىمدەرگە، نە ايتقانىن جازايىق. وتكەن جىل جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە «ۇلى دالا مۇراگەرلەرى» اتتى وقۋشىلار مەن پەداگوگتاردىڭ فورۋمى وتكەن. وسى فورۋمعا قاتىسقان ەلباسى «نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنىڭ» وقۋشىلارىنا قازىرگى تاڭدا الەمدەگى ەڭ ماڭىزدى حالىقارالىق ءتىل اعىلشىن مەن يسپان ءتىلى ەكەنىن ايتا كەلىپ، ستراتەگيالىق تۇرعىدا ەلىمىز ءۇشىن يسپان تىلىنە قاراعاندا قىتاي ءتىلى ماڭىزدىراق ەكەنىن ايتقان. بۇل جەردە ەلباسى "بارلىق وقۋشىلاردى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرىپ" وتىرعان جوق.  ەلشى جازعانداي قىتاي سىرتقى ساۋداداعى باستى سەرىگىمىز. قىتايمەن ساۋدا-ساتتىق كولەمىمىز شىنىمەن 20%-عا جەتىپ وتىر. ەكى ەلدىڭ ساۋدا-ساتتىعى وتكەن جىلى العاشقى ون ايدىڭ وزىندە 16 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. دەسە دە، بۇل جالپى قازاقتىڭ جاپپاي قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقانىن بىلدىرمەيدى.

«حالىق جۇرەگىنىڭ توعىسۋى – ەكى ەل قاتىناسىنىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى نەگىز. ءتىلدىڭ توعىسۋى – حالىق جۇرەگىن توعىستىرۋداعى ماڭىزدى العى شارت» دەپ دارىپتەگەن چجان سياۋ ەلشى قازاقستان حالقىنىڭ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە قىزىعۋى اسا جوعارى ەكەنىنە ءوز ەلىن بارىنشا سەندىرىپتى. ءتىپتى «قازاقستاننىڭ ەل ىشىندەگى ارقايسى سالادا قىتاي تىلىنە سۇرانىس ارتىپ كەلەدى» دەيدى. «قازاقستاندا قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ جالپىلىق اۋقىمعا اينالدى» دەگەن ەلشى ءوز سەزىنە دالەل دە كەلتىرگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە 5 كونفۋتسي ينستيتۋتى اشىلىپ، وندا 14 مىڭ ستۋدەنت ءبىلىم الىپ جاتىر ەكەن. اۆتور ماقالاسىن «ادامدار اراسىن جالعايتىن ءتىل كوپىرىن جاقسى سالىپ، قازاقستان مەن قىتاي حالقىنىڭ جۇرەكتەرىن توعىستىرايىق» دەگەن ۇرانمەن اياقتاعان.

قىتايدىڭ ەلىمىزگە ىقپالى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي شىرعاسىنا شىم-شىمداپ باتىپ بارا جاتقانىمىز شىندىق. رەسمي جانە بەيرەسمي دەرەكتەردە قىتايدان العان قارىزىمىزدىڭ از ەمەس ەكەنى ايتىلادى. بۇعان قوسا قازبا بايلىقتارىمىزدىڭ دا قىزىعىن قىسىق كوزدەر كورىپ ءجۇر دەگەن سوزدەر بار. قىسقاسى، قۇدايى كورشىمىزدىڭ قازاق دالاسى دەگەندە قۇلقىنى كەڭىپ، ارانى اشىلىپ كەلەدى. بۇعان دالەل ەلىمىزدەگى باس ەلشىسىنىڭ قازاق پەن قىتاي حالقىنىڭ جۇرەگىن توعىستىرۋ كەرەك دەگەن ءسوزى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قىتاي بولسىن رەسەي بولسىن كەز-كەلگەن كورشىمىز قازاقستاندى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ءتىپتى كورشىلەرىمىز عانا ەمەس، الىس-جۋىق شەتەل اقپارات قۇرالدارى ەلىمىزدى الاقانىنداعىداي اڭدىپ وتىر. ەل نە دەيدى، ەلباسى نە دەيدى ءبارىن كوزبەن كورگەندەي جازىپ-سىزادى. ال ەلىمىز اقپارات قۇرالدارى الىس شەتەلدى ايتپاعاندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار كورشىلەرىمىزدىڭ كۇي-جايىنا كوز سالمايدى. باسقاشا ايتساق، «پۋتين ايۋ ءمىنىپ، اڭ اۋلايدى» نەمەسە «قىتايدا ۇرلىق جاساعان ادامنىڭ ساۋساعىن كەسەدى» دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەردەن اسا العان جوقپىز...

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz