«وتانىڭ سەنى جوعالتىپ الۋى مۇمكىن،

بىراق سەن ەشقاشان وتانىڭدى جۇرەگىڭنەن جوعالتپا».

ب. شينكۋبا اتتى ابحازدىق جازۋشىنىڭ «ۇبىقتان قالعان ءبىر جالعىز»  اتتى كىتابىنان تۇگەل ءبىر حالىقتىڭ قالاي جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەنىن ءۇنسىز وقىدىم. اۆتور كاۆكازدى مەكەندەيتىن مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان تاريحى بار ۇبىق دەگەن حالىقتىڭ سوڭعى وكىلىنەن سۇحبات الىپ وتىر.

رەسەيدىڭ قاندى قىلىشىنا ءىلىنىپ، اياۋسىز كۇرەسكەن ۇبىقتار تۇگەل دەرلىك قىرىلادى. كەمپىر-شالدار مەن ازعانتاي توبى وسمان سۇلتانىنىڭ جارىلقاۋىنا سەنىپ انادولىنىڭ قۇمىندا ازاپتالىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز تەنتىرەيدى. ءوز وتاندارى، قايسار كاۆكازدى تاستاپ تۇركياعا كەلگەن ۇبىقتاردى ەشكىم باسىنان سيپامادى.  اشتىققا شىداماعاندارى سول جەردە جان ءتاسىلىم ەتەدى. زاۋرحان زولاك سونداي قىرعىننان، ءوز حالقىنىڭ قالاي جويىلعانىن كوزىمەن كورگەن، جەر بەتىندەگى سوڭعى ۇبىق.

امان قالعان ازعانتاي بولىگى تۇرىك پەن ورىستىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوعالدى. ەندى جەر بەتىندە «ۇبىق» دەگەن حالىق جوق. ءسىز ول حالىقتى ەندى كورمەيسىز. تەك كىتاپتان عانا وقيسىز. ابدەن قارتايىپ قالجىراعان قارتتىڭ، جۋرناليستكە بەرگەن سۇحباتىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىن. قالاي دەسەك تە جويىلعان ۇلتتىڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋى عوي:

«... ءتىلدىڭ ءجايدان-جاي جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس،  سەبەبى ول ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندە ەمەس-اۋ، سۋدىڭ، جەردىڭ، تاستىڭ ىشكى دۇنيەسىندە دە ءومىر سۇرەدى. قازىر دە سول ۇبىقتار ەلىندە بۇتاق پەن بۇتاق، تاس پەن تاس، بۇلاق پەن بۇلاق ءالى دە سول تىلدە، ياعني مەنىڭ تىلىمدە سويلەسىپ جاتقانىنا كامىل سەنەمىن.

... مەن ابحاز ءتىلىن ەستىگىم كەلەدى. وتانىڭنان الىستا جۇرگەندە انا تىلىڭنەن باسقا ەشتەڭە ەم بولا المايدى ەكەن.

 وزەن – تەڭىزگە، تەمىر – ماگنيتكە، ادام – تۋعان جەرىنە ۇمتىلادى.

 مەن – زاۋرحان زولاك – وسى كەمەلىنە جەتپەگەن دۇنيەدەگى سوڭعى ۇبىقپىن!

كىتاپ جانىڭدى اۋىرتاتىن وسىنداي سوزدەرمەن اياقتالادى.

قازىر الەمدە 6500-دەن استام ءتىل بار. عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ءار 15 كۇن سايىن ءبىر ءتىل جويىلادى ەكەن. 15 كۇن سايىن ءبىر ءتىل جوعالادى. سەبەبى سول تىلدە سويلەيتىن حالىق جويىلىپ نەمەسە وزگە حالىقتىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ، «ءوز تىلىنەن تىرىدەي ايىرىلىپ» جاتىر. ءبىزدىڭ سولتۇستىگىمىزدە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان 47 ءتىلدىڭ تەك 6-ى عانا امان قالعان ەكەن.

ارالارىڭىزدا 1995 جىلى 5 قاراشا كۇنى دۇنيەگە كەلگەندەر بار ما؟

ءدال وسى كۇنى كاسابا اتتى ءتىل رەسمي تۇردە جويىلدى دەپ جاريالاندى. سەبەبى 4-ءشى قاراشا  كۇنى كامەرۋن ەلىندە وسى تىلدە سويلەيتىن بوگون ەسىمدى سوڭعى ادام قايتىس بولدى.

ويلاپ قاراڭىزشى، ءبىر حالىق جەر بەتىنەن جوعالادى. ەندى ونىڭ سالت-ءداستۇرى، مىڭداعان جىلدار بويى سويلەپ كەلگەن انا ءتىلى، سول ۇلتقا عانا ءتان مىنەز بەن ەرەكشەلىكتى ەندى ءسىز ەشقاشان كورمەيسىز. قازىر ءبىز جويىلىپ كەتكەن اڭ-قۇستار تۋرالى قالاي اڭگىمەلەسەك، ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز كەزىندە جەر پلانەتاسىندا وسىنداي حالىق ءومىر سۇرگەن، ولاردىڭ ەرەكشە سالت-داستۇرلەرى بولعان ەكەن دەپ اڭگىمەلەيتىن بولادى. ول حالىق قۋانعان كەزىندە وسىلاي سەكىرىپ قيمىلداعان، ال مۇڭايىپ، كوڭىل-كۇيى تۇسكەندە وسىنداي سۋدىڭ جاعاسىندا تۇرىپ كوزدەرىنە جاس العان. ول حالىقتىڭ ەر جىگىتتەرى ۇناتقان قىزعىنا وسىنداي زات سىيلاپ، ۇسىنىس جاساعان. ەندى ول حالىق ەشقاشان قۋانبايدى. باقىتسىز بولسا دا مۇڭايمايدى. تومەندە باياۋ وزەن-اناسى اعىپ جاتىر. بىراق ونىڭ جاعاسىندا تۇرىپ مۇڭىن اقتاراتىن پەرزەنتى ەندى جوق. جاس جىگىتتەردىڭ سۇيگەندەرىنە سىيلايتىن دۇنيەسى ەندى مۋزەيدە ەكسپونات بولىپ تۇر. سەبەبى ونى تاعار ارۋلار ەندى جوق. ەندى ونى تەك عالىمدار مەن تۋريستەر قىزىقتايدى. ەندى ونىڭ ۇرپاقتارى ءبىزدىڭ اتا-بابامىز كەزىندە وسىنداي بولعان، وسىنداي جەر ءۇشىن، ەل ءۇشىن سوعىسقان دەپ ەشقاشان ماقتانا المايدى. ولاردىڭ تاريحى ەندى تەك اينالدىرعان بىرنەشە عالىمعا عانا قىزىق. ەگەر ول عالىم سول حالىقتىڭ تاريحىن بۇرمالاپ، قارالاپ جازسا، ەشكىم ونى قورعاپ شىرىلدامايدى. سەبەبى ول حالىقتىڭ وتكەنىن قورعايتىن ەشقانداي ءتول پەرزەنتى جوق!

قازاقستان – الەمگە بەيبىتشىلىگىمەن، تولەرانتتىلىعىمەن، يادروسىز ەل رەتىندە بەلگىلى بولدى دەدىك. استانا – الەمدىك قالاعا اينالۋى ءتيىس. مىنە، وسىنداي الەمدىك بەيبىتشىلىك پەن باۋىرلاستىقتى ۋاعىزدايتىن ەلىمىزدە، باسقا قالادا ەمەس مىندەتتى تۇردە ەلوردامىز استانادا وسىنداي جەر بەتىنەن جويىلىپ، مۇلدە قۇرىپ كەتكەن جۇزدەگەن حالىقتاردىڭ، ءبىز ايتقان جوقتاۋشىسى جوعالعان تىلدەردىڭ ۇلكەن اللەياسى نەمەسە اشىق اسپان استىنداعى ۇلكەن مۇراجايىن اشسا دەگەن ۇسىنىس بار. ءاربىر قازاق ءوزى سەكىلدى ەكى اياقتى پەندەنىڭ قالاي جەر بەتىنەن جوعالعانىن كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزىنەر ەدى. سەبەبى پسيحولوگيانىڭ وزىندە كوزبەن كورۋ قۇلاقپەن ەستىگەننەن ون ەسە اسەر بەرەدى.

ءباز بىرەۋلەر ءبىر نارسە ايتىپ قالعىسى كەلىپ «بوكەيحانوۆ نەمەسە وزگە ارىستاردىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزباي جاتقاندا مۇنىڭ نە كەرەگى بار» - دەپ بالاققا جارماسقان كۇشىكتەي شابالاڭدايتىن بولار. الەكەڭدەردىڭ ارمانى وزىنە ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ ماڭگى جاساۋى. «ويباي، قازاق ءتىلى قۇرىپ جاتىر» - دەپ گازەت-جۋرنالداردا كەڭىردەگىمىزدى جىرتىپ ايعايلاي بەرگەنشە كوزبەن كورىپ، جۇرەكتى قوزعايتىن دۇنيە جاساساق تاۋدا ويناپ جۇرگەن كەيبىر «شالا قازاقتارىمىزدىڭ» ءوزى ويلانارى ءسوزسىز!

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz