سوتتالىپ، باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان  ادام ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىنە تۇسكەن سوڭ، تۇزەلۋ ءۇشىن جازاسىن قالاي وتەيدى؟ ال تۇزەۋ مەكەمەلەرى دەگەن جالپى اتاۋ ەكەنى انىق. ويتكەنى وعان تۇرمە دە، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كولونيالار دا كىرەدى.  الدىن الا تەرگەۋ وقشاۋلاعىشتاردىڭ دا بۇلاردان ارتىق، كەمى جوق. قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە وسىنداي 86 مەكەمە بار ەكەن، ونىڭ 17-ءسى تەرگەۋ وقشاۋلاعىشتارى بولىپ تابىلادى. جالپى ماقسات – قىلمىس جاساپ مۇنداي مەكەمەلەرگە تۇسكەن ادام، ەكىنشى قايتارا ونىڭ تابالدىرىعىن اتتاماۋى ءتيىس. الايدا تۇزەلىپ جاتقاندار قاتارى از. تۇرمە ەسىگىن قايتا اشاتىندار كوپ. نەلىكتەن؟

ونىڭ سەبەبى كوپ. سونىڭ ءبىرى رەتىندە، قىلمىستىق قۇقىق ساراپشىلار  تۇرمەلەردىڭ تۇزەۋ ءرولى بولماعاندىعىن العا تارتادى. نەگە دەسەڭىز، سوتتالعانداردىڭ 70% جۋىعى اباقتىعا قايتا ورالىپ، ناعىز رەتسيديۆيست، ياعني كانىگى قىلمىسكەرگە اينالادى ەكەن. سوندىقتان تۇرمە ەسىگىن ءبىر اشقان ادام، ونى بىرنەشە رەت اشادى دەگەن ءسوز دە بار. ارينە، مۇنىڭ ءبارى تۇرمە تۇيتكىلى دەپ جاۋىپ قويا سالۋعا بولماس. تۇرمە جاقسى بولىپ، جاندارىنا جاققاندىقتان وعان ورالا بەرمەيتىنى تاعى دا بەلگىلى. اينالاسى سۇرعىلت دۋالدارمەن قورشالىپ، ءتىرى جان وتە الماس تىكەن سىمدارمەن ورالعان، الىستان كوزگە ۇرەيلى شالىناتىن باقىلاۋ مۇنارالارى مەن  قوڭىر ءتۇستى عيماراتتار، تورلى تار تەرەزە كوزدەرى كەز كەلگەن جاننىڭ تۇلا بويىن مۇزداتانى بەلگىلى. ال ونىڭ ىشىندەگى تىرشىلىك جاعدايى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سويتە تۇرا قامشىدان دا قىسقا عۇمىردا، وسى قاپاستى نەگە قايتا-قايتا باسپانا ەتەر جانداردىڭ جاعدايىن جەتە كىم بىلگەن دەيسىز. سان وزگەرگەنمەن، ناقتى ساپا قاشان وزگەرمەك؟

ولاي دەيتىنىمىز، ياعني 2019 جىلعى 1 اقپانداعى ەسەپ بويىنشا، قازىر قاج مەكەمەلەرىندە 30 مىڭداي سوتتالعان جازاسىن وتەۋدە. ال ءبىر سوتتالعاندى اسىراۋ ءۇشىن جىلىنا ميلليونعا جۋىق تەڭگە جۇمسالادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ جازاسىن وتەۋ جاعدايى وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي جاقسارا ءتۇسۋى ءۇشىن، قىلمىستىق جازانى اتقارۋدى الەمدىك تانىلعان ستاندارتتارعا جەتكىزۋ كوزدەلىپ وتىر. ماسەلەن، وتكەن جىلى قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىن 2019-2023 جىلدارعا ارنالعان دامىتۋ جونىندەگى دايىندالعان جول كارتاسىنا نازار اۋدارساق، وعان 16,5 ميلليارد تەڭگە جوسپارلانىپتى. ءيا، قىرۋار قارجى ەكەنى بەلگىلى. بىراق ونىڭ قايرىمى بولاتىندىعىنا كىم كەپىل بەرە الادى؟ جول كارتاسى بويىنشا كانىگى سوتتالعانداردىڭ سانىن ازايتۋ شەشىمىن تابا ما؟ ارينە، كوبىنە قايتا سوتتى بولاتىندار نەمەسە العاش رەت قىلمىس جاسايتىندار قوعامداعى اۋىر تۇرمىس قيىندىعىنا شىداي الماي، اياعىن شالىس باسىپ، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاعاندار دەيدى. الايدا ءبىزدىڭ ەلدە مۇندايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالاردىڭ ءبارى جۇرگىزىلىپ جاتقاندى تۋرالى ۇنەمى ەسەپ بەرىلەدى عوي. ءتىپتى سوتتالعانداردى الەۋمەتتەندىرۋ، قوعامنان الشاقتاتپاۋ جۇمىستارى ولاردىڭ باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنا تۇسكەن كۇنىنەن باستاپ جۇرگىزىلەدى ەمەس پە. ولاردىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە زەردەلەنىپ، سول جۇمىستىڭ بارىسىندا  ءاربىر ادامنىڭ ەرەكشەلىگى، نەگە بەيىم ەكەنى، پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك احۋالى، ەڭبەككە قابىلەتتىلىگى ەسكەرىلىپ، سول بويىنشا قاجەتتى شارالار قابىلداناتىنى ۇنەمى ايتىلادى. ءتىپتى قىلمىس جاساپ، تۇزەۋ مەكەمەسىنە تۇسكەننەن كەيىن ونىڭ كوپشىلىگى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الىپ، جۇمىسشى ماماندىقتارىن يگەرەدى ەكەن. سودان بوستاندىققا شىققاننان كەيىن ولارعا ءارى قاراي وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن نەمەسە قوعامعا ارالاسۋ وپ-وڭاي بولىپ، كاسىبىنە سايكەس جۇمىس تابۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋاتىن كورىنەدى. ال شىندىعىندا سولاي ما؟ ولاي ەمەس. ول ءۇشىن اداسقاننىڭ قايتىپ ءۇيىرىن تابۋىنا جول قالانبايدى. مۇنىڭ سىرى تەرەڭدە جاتقاندىعىن كەزىندە وسى تۇرمەلەردە ناعىز باسشىلىق جۇمىستار اتقارعان، بۇل كۇندە زاڭگەرلىك قىزمەتپەن اينالىساتىن، ساراپشى جاسۇلان يسانىڭ پىكىرىنەن ايقىن اڭعارا الامىز.

ول ەڭ الدىمەن، سوتتالعانداردى اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك دەيدى. «ولار ەكى ساناتقا بولىنەدى. بىرىنشىلەرى، ءبىرىنشى رەت سوتتالعان، نەمەسە قىلمىستى بايقاۋسىزدا (بىلمەگەندىكتەرىنەن بولسىن) جاساعاندار بولسا، ەكىنشىلەرى بىرنەشە رەت (رەتسيديۆتى) سوتتالىپ وتىرعاندار.  ءبىرىنشى ساناتتاعىلار، جازالارىن وتەپ (مەرزىمىنەن بۇرىن بولسىن) شىققاننان سوڭ، قالايدا جۇمىسقا ورنالاسۋدى اڭسايدى. ەگەر ولاردىڭ وسى تالابى ورىندالسا، ءارى قارايعى ومىرلەرى دۇرىستالىپ كەتەدى. ال جۇمىسقا كىرە الماي («سوتتالعان» دەگەندەردى كوپ «جۇمىس ورىندارى» ماڭايلارىنا دا جولاتپايتىندارى بەلگىلى) قينالىپ قالاتىنداردىڭ تالابى تاسقا سوعىلادى. سوسىن ءارى-بەرى ءجۇرىپ، جۇمىس تاپپاي، قايتا قىلمىسقا ۇرىناتىنى بەلگىلى. بۇل رەتسيديۆيستەر سانىن كوبەيتە تۇسەدى. ال سوسىن وسى ەكىنشى ساناتتاعى، ياعني رەتسيديۆيستەردى قوعام ىشىنەن ءوز ورىندارىن تاۋىپ كەتەدى دەۋ ەكىتالاي. ولاردىڭ كوبىسى، تەمىر توردىڭ «تارتىبىنە» ەتتەرى ۇيرەنىپ العانى سونشالىق، ءوز ومىرلەرىن باسقاشا ەلەستەتە الماۋلارى دا مۇمكىن. ۇلكەن ومىرگە دەمالىسقا كەلگەندەي، ءبىر-ەكى اي عانا بوستاندىقتا ءجۇرىپ، سوسىن جاڭا قىلمىس جاساپ، ۇيرەنگەن جەرلەرىنە قايتا بارا سالادى. دەگەنمەن، ولاردىڭ ىشتەرىنەن دە تۇزەلىپ كەتەتىندەرى تابىلىپ قالاتىندارىن جوققا شىعارۋعا بولماس. ويتكەنى سوتتالعانداردىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن بوساۋلارى مەن جازالارىن وتەۋ جاعدايىنا ساي مىنەز-قۇلقىن جاقسارتۋدى قاعادالاپ وتىرۋ جانە ورتاشا قاۋىپسىز مەكەمەدەن، قاۋىپسىزدىگى بارىنشا تومەن مەكەمەگە اۋىستىرۋ – تىكەلەي قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بايلانىستى ماڭىزدى ءىس. سوتتالعاننىڭ ايىبىن ءتۇسىنىپ، تۇزەلۋگە بەت الۋى – ولاردى كوتەرمەلەۋ شارالارىن دۇرىس جانە ۋاقىتىلى قولدانۋعا بايلانىستى اتقارىلاتىن ەڭ ءتيىمدى دە ۇزدىكسىز جۇمىستار. بۇل جەردە، وزدەرىن «بەلسەندى» قىلىپ كورسەتكەندەر عانا، العىس، ماراپات، تاعى باسقا دا كوتەرمەلەۋ شارالارىنا يە بولىپ جاتادى. ال وزدەرىن كورسەتە الماعاندار، كەز كەلگەن كوتەرمەلەۋ شارالارىنان تىس قالادى.  مىنە، سوندىقتان وترياد باستىعى بولسىن، باسقا قىزمەتكەر بولسىن سول بىرتوعا مىنەزدى، ءبىر ىزبەن عانا جۇرەتىن سوتتالۋشىنىڭ ىشكى كوزقاراسى ءتۇزۋ ەكەنىن بايقاي الىپ، جانە سوعان ساي كوتەرمەلەۋ جولدارىن قولدانعاندارى كەرەك-اق».

يا، ج. يسانىڭ پىكىرىنىڭ ءجونى بار. تۇرمە قىزمەتكەرلەرىنە جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ جاعدايىن ۇنەمى ىزگىلىكتى باقىلاۋدا ۇستاعاندارى ءتيىمدى. ايتپەسە ولار سوتتالعانداردىڭ قايتا قىلمىسقا بارۋىنا باسپاناسىنىڭ بولماۋى، جۇمىستىڭ جوقتىعى، كريمينالدى ىستەن قول ۇزبەۋى، الەۋمەتتىك-وتباسىلىق بايلانىستىڭ السىرەۋى سياقتى بىرنەشە فاكتورلاردى اسەر ەتەدى دەپ العا تارتادى. دەمەك، ولاردىڭ سوزىنە سەنسەك، جازاسىن وتەپ ۇلكەن ومىرگە شىققان سوڭ، ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت قىلمىس جاساۋى، ءسويتىپ ۇيرەنشىكتى جەرلەرىنە قايتا ورالۋىنا تۇرتكى – تۇرمىستىق سەبەپتەر عانا بولىپ وتىر: ىشكىلىككە، ەسىرتكىگە سالىنۋ، قارجىنىڭ جانە تۇراقتى جۇمىستىڭ بولماۋى، وعان قوسا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا ۇزاق مەرزىم وتىرۋىنا بايلانىستى تەرىس پسيحولوگيالىق اسەرلەر. ال بايقاساڭىز، تۇرمەدەن بوساپ شىققان، ياعني ەندى بۇرىنعى سوتتالعاندار دەپ اتالاتىنداردىڭ كريمينالدى ىستەن قول ۇزبەۋى دەگەن ءسوز، ولاردىڭ تولىق تۇزەلمەگەنىن ايعاقتاي تۇسپەي مە؟ ەندەشە وسى جاعدايلاردى بولدىرماس ءۇشىن 2016 جىلدىڭ سوڭىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن قول قويىلعان «پروباتسيا تۋرالى» زاڭى ازىرلەنگەن ەدى. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنتتىڭ 2016 جىلعى 8 جەلتوقسانداعى جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنان بوساتىلعان جانە پروباتسيا قىزمەتىندە ەسەپتە تۇرعان ازاماتتاردى الەۋمەتتىك وڭالتۋدىڭ 2017 - 2019 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلگەن بولاتىن. ويتكەنى پەنيتەنتسيارلىق جۇيەدە ءبىز ايتىپ وتىرعان تاربيە پروتسەسىنە كوپ ءمان بەرىلۋگە ءتيىس. سول تاربيە جان-جاقتى جەتىك بولسا، اباي اتامىز: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» ايتپاس ەدى-اۋ.

ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ زاڭدى تالاپتارعا ساي ەكەنىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس مۇشەسى ءۇنزيلا شاپاق تا قۋاتتايدى. ول: «كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە، سوتتالعانداردىڭ تۇرمەدەن بوساعاننان كەيىنگى ءومىرى. حالىقارالىق قۇقىقتىق قۇجاتتاردىڭ ەرەجەلەرى مەن شەتەل پراكتيكاسىنىڭ وڭ تاجىريبەسى الەۋمەتكە قوسۋ پروتسەسىنىڭ تيىمدىلىگىن سوتتالعانداردى بوساتۋعا دايىنداۋ بويىنشا جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ بارىسىنان جانە بوساتىلعاننان كەيىن وڭالتۋ كەزەڭىندە كورسەتىلگەن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق كومەككە جانە الەۋمەتتىك قولداۋعا بايلانىستى بولاتىندىعىن كورسەتىپ وتىر. جازانى وتەۋ ۋاقىتپەن ولشەنەدى. سوتتالعاندار جازاسىن وتەۋ كەزىندە تۇزەۋ مەكەمەسىندە بولادى. ال بوستاندىققا شىققاندا ءارتۇرلى ومىرلىك جاعدايلاردا ورىندى شەشىم قابىلداۋ داعدىسى وزگەرەدى، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق بايلانىستا قولداناتىن مىنەز-قۇلقىن كورسەتۋ نىسانى دا وزگەرەدى. سوندىقتان قايتا قۇقىق بۇزۋشىلىققا باراتىن ادامداردىڭ جەكە تۇلعاسىنا پسيحولوگيالىق سيپاتتاما بەرگەن كەزدە، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بوساڭ، تولىق قالىپتاسپاعانىنا، باسقا ادامداردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنان وزگەشە سيپاتتارىنا توقتالۋ قاجەت. ويتكەنى سوتتالۋشىلاردىڭ مۇنداي مىنەز-قۇلىقتى تۇزەۋ مەكەمەسىندە بولعان باسقا دا سوتتالعانداردىڭ ءارتۇرلى وعاش قىلىقتارىنان ۇلگى ەتىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ الۋى ىقتيمال. بۇل جاعداي دا سوتتالۋشىلاردىڭ قايتا قۇقىق بۇزۋشى ارەكەتتەرگە بارۋىنىڭ العىشارتى. ەندەشە تۇزەۋ مەكەمەسىنىڭ سىرتىندا قوعامدىق ومىردە بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە يدەولوگيالىق قۇبىلىستارعا دۇرىس باعا بەرۋ، سوعان لايىق سوتتالعاننىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن سايكەستەندىرۋ ماسەلەسى بەيىمدەلۋ كەزەڭىندە تىس قالماۋى قاجەت. مىنە وسى ماسەلەلەردى دۇرىس شەشپەسە ءبىر سوتتالعاننىڭ بىرنەشە مارتە قايتادان تۇزەۋ مەكەمەسىنە تۇسۋىنە سەبەپ بولادى».

ورىندى پىكىر. ويتكەنى، قاندىبالاق ۇرى-قارى اتانعان كانىگى سوتتالعاندار تۇگەل، تەمىر تورعا العاش تۇسكەن جاسوسپىرىمدەر دە،  ۇلكەن ومىرگە ورالعاندا قايتادان الا ءجىپتى اتتاپ، قايىرا قامالادى ەكەن. وتكەن جىلدارى جيىرما شاقتى ءجاسوسپىرىم قايتادان اياقتارىن شالىس باسسا، وننان اسا ءجاسوسپىرىم ءۇشىنشى رەت، ءتىپتى قايسىبىرى ءتورت رەت زاڭدى بۇزعان. مۇنىڭ تاعى دا نەگىزگى سەبەبى، تۇرمەدەن ورالعان جاستاردىڭ كوبى ۇلكەن ومىردەن قول ءۇزىپ قالعاندىقتان تۋىسقاندارىمەن قارىم-قاتىناستى جوعالتىپ، ءتۇرلى تۇرمىس اۋىرتپالىقتارىمەن بەتپە-بەت جالعىز قالادى دەيدى. ءسويتىپ مۇنداي قيىنشىلىقتارعا قايسىبىرى شىداي المايدى. پەنيتەنتسيارلىق مەكەمەلەر پسيحولوگتارى سوتتالعاندار جازاسىن وتەپ شىقسىمەن ولارعا كومەك قولىن سوزعانىمەن، العاشقى ءبىر جىل ومىرگە قايتا داعدىلانۋعا اسا قيىن سوعاتىندىعىن جاسىرمايدى. دەگەنمەن، سوتتالعانداردى ۇلكەن ومىرگە قايتادان تولىق بەيىمدەۋ بارىسى جولعا جەتە قويىلماسا دا، ولاردى ۇستاۋ قانشالىقتى قىمبات بولسا دا، جازاسىن قالىپتى وتەۋى ءۇشىن  جاعداي جاسالىنباي جاتقان جوق. ماسەلەن، 2015 جىلدان بەرى تيىسىنشە بiر سوتتالعان ەر ادامعا شاققانداعى تۇرعىن الاڭ نورماسى 2,5-نان 3,5 شارشى مەترگە دەيىن، ال ايەلدەر ءۇشىن 4-كە دەيىن، ەمحانالار مەن بالالار كولونياسىنداعى تۇرعىن الاڭى 5-تەن 6,5 شارشى مەترگە دەيىن كەڭەيتىلگەن. بىلە بىلسەڭىز، بۇل نورمالاردىڭ ءوزى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قاراستىرىلماي، ەندى تەك، بۇگىنگى ۋاقىتتا عانا مۇمكىن بولىپ وتىرعانىن اتاپ ايتۋ قاجەت.  بۇل قالاي مۇمكىن بولدى دەسەك، 2014 جىلدان بەرى قاج 8 مەكەمەسى جابىلعان ەكەن. سول سياقتى تاعى دا 4 مەكەمەنى جابۋ جوسپارلانعان. ال بۇلاردىڭ ورنىنا جاڭا ۇلگىدەگى مەكەمەگە كوشۋدىڭ بالاما جولدارى قاراستىرىلۋدا دەيدى. بۇل قاج مەكەمەلەرىن جەكەگە بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. راس، وسىعان دەيىن كولونيالاردى مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىك اياسىندا سالۋ جوسپاردا بولعان كورىنەدى. بىراق ول شەشىمىن تاپپاعان. سوندىقتان مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىك جوباسى حالىق اراسىندا جەتە ۇعىنىلماي، «تۇرمەلەردى جەكەگە بەرەدى ەكەن» دەگەن اقپاراتپەن الماسقان. ال ەگەر بۇل ماسەلە وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي وڭدى شەشىمىن تاپقاندا، قىلمىسكەرلەر دە ازايىپ، سوتتالعانداردى ۇستاۋ دا جەڭىل تيەر مە ەدى.

يا، قالاي دەسەك تە، كونستيتۋتسيادا ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى دەپ تانۋ مەملەكەتتىڭ ادامعا قامقورلىق جاساۋدان ماڭىزدىراق مىندەتى جوق ەكەنىن جانە ادامنىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قولدان كەلگەن جاعدايلاردىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىستى ەكەنىن بىلدىرەدى. دەمەك، ەندىگى جەردە قالايدا پەنيتەنتسيارلىق جۇيەنىڭ پروبلەمالارىنا، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا جازاسىن وتەپ جاتقان ادامدارمەن جانە جازاسىن وتەپ شىققان ازاماتتارمەن جۇمىس ىستەۋ ماسەلەسىنە ءجىتى نازار اۋدارۋ قاجەت. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ ءبىر مىندەتى تۇرمەدەگى ادامدار سانىن ازايتۋ بولسا، قوعامنان وقشاۋلاۋمەن بايلانىستى ەمەس جازالاردى ورىنداۋ ينستيتۋتىن دامىتىپ، جازاسىن وتەپ شىققان ادامداردى الەۋمەتكە تۇپكىلىكتى كىرىكتىرۋ، ءسويتىپ قوعامعا بەيىمدەۋ بويىنشا جۇرگىزىلەتىن شارالاردى مىندەتتى تۇردە ىسكە اسىرا الۋ تۇرمە تۇيتكىلدەرىنەن ارىلۋدىڭ جالعىز جولى بولماق.

الەكساندر تاسبولات

Abai.kz