(ەستەلىك – ەسسە)

الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعى مەن جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا، قازاق پوەزياسىنا قىرانداي سامعاپ، ەكپىندەي ەنگەن، ەرەكشە بولمىسى بار ءبىر اقىن بولسا – ول تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەدى. ايبەرگەنوۆتىڭ سول كەزدەگى قالام سىلتەسىنە قىزىقپاعان اقىن كەم دە كەم شىعار. ءتىپتى سول ءبىر تۇستاردا تولەگەنشە تەبىرەنىپ، تولەگەنشە تولعاعان اقىنداردىڭ لەگى قالىپتاسا باستاپ ەدى. ارينە، سولاردىڭ ءبارى ءبىر ساپتان، ءبىر قاپتان شىققان ءبىر-بىرىمەن تىم ۇقساس بولىپ جاتسا، وندا اقىننىڭ دارالىعى تانىلماس ەدى.

ايتسە دە، سىعالاي قاراپ،ساراپتاي بىلگەن سىنشى بولسا، سول جىلدار ولەڭ ولكەسىندە تولەگەنگە ءتان ۇقساس ىزدەردى باعامداۋعا بولار ەدى. بۇل دا اقىننىڭ ەرەكشەلىگى، ايرىقشا ورنى دەپ باعالار ەدىك. سەبەبى، سول جىلداردا قوسىلعان تىڭ تولقىن تولەگەن جىرلارى قاي وقۋشىنى دا بەي-جاي قالدىرماعانى اقيقات.

ءوزىمنىڭ باعامداۋىمشا، سول جىلداردا جاڭا شىعىپ، قانات قاعا باستاعان وسى كۇنگى ەڭ تانىمال اقىندار مۇحتار شاحانوۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا، ومىردەن ەرتە وتكەن مەڭدەكەش ساتىبالديەۆ،ومىرزاق قوجامۇراتوۆ سىندى اقىندارعا تولەگەن پوەزياسى اسەر ەتپەدى دەپ ايتا المايمىن. سول تۇستا، ءتىپتى، مارات وتاراليەۆ دەگەن تالانتتى جاس اقىننىڭ جىر جۇپتاعان شابىسى دا، دابىسى دا ايبەرگەنوۆتەن اۋماي قالعان ساتتەرىنە كۋا بولىپ قالۋشى ەدىك. كەيىن، وسى اقىنداردىڭ ءبارى دە، ەلىكتەۋ، سولىقتاۋدان ارىلىپ، ءوز ارناسىمەن اعىپ كەتتى...

ول ولەڭ وقىعاندا ەرەكشە ءبىر كۇيگە ءتۇسىپ، قىرانداي سامعاپ، قاناتتانىپ كەتۋشى ەدى. ونىڭ ەرەكشەلىگى سول، ولەڭ وقىعان ساتىندە ءوزىن دە، وزگەنى دە، اينالاسىنداعى دۇنيەنى ۇمىتتىرىپ، باسقا ءبىر بولەك الەمگە ەنگىزىپ جىبەرۋشى ەدى.

مەنى وسى تولەگەننىڭ ولەڭ وقۋى قاتتى ەلىكتىردى. قوس قولىن سەرمەگەن، بەينە ءبىر قاناتتى قۇستاي ەركىن سامعاپ، داۋىس ىرعاعى دا سان قۇبىلىپ، تىڭدارمانىن بىردەن باۋراپ الىپ، ەرىكسىز ءتانتى ەتۋشى ەدى – اۋ.

مەن تولەگەندى العاش رەت الماتىدا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىندە كوردىم. قاسىندا ءشامشى قالداياقوۆ بار. تولەگەندى ءاپ-ساتتە سول كەزدەگى جاس اقىنداردىڭ ءبىر توبى قورشاپ الىپ، ولەڭ وقۋىن قولقالادى. ىشىندە مەن دە بارمىن. كوپ سوزگە كەلتىرگەن جوق، العاشىندا ءسال كىبىرتىكتەگەندەي بولىپ ەدى، كەلە-كەلە كەڭ جايىلىپ، قۇيقىلجىپ، اققان قىرانداي سامعاپ كەتتى دەرسىڭ. ءبىز – جاس اقىندار – اڭتارىلىپ قاراپ قالعانىمىزدى اڭعارماپپىز. ءبىراز ولەڭدەر وقىدى.

ماعان اسەر ەتكەنى سونشالىق، سول ولەڭدەردىڭ ءبىراز شۋماقتارى مەنىڭ سانامدا سول كەزدەن ساقتالىپ قالىپتى. «سەن مەنىڭ ءوزىمدى كورسەڭ، تۇرىسىم وسى مەنىڭ، ال، مەندەگى عالامات سەزىمدى كورسەڭ، شوشىر ەدىڭ!» -دەگەن كەزدە، اقىن ءجۇزىن ونان سايىن بارلاپ، جىر الەمىنە ەنىپ، جۇرەگىنە بويلاي تۇسكەنىمىزدى بايقاماي دا قالدىق. نە دەگەن قۇدىرەت، نە دەگەن عاجايىپ جىر! – دەگەن ۇلان اسىر ويدىڭ قۇشاعىندا قالىپ، ءوزىمىزدى بۇل دۇنيە ەمەس، باسقا ءبىر الەمگە ەنىپ كەتكەندەي سەزىندىك. قوشتاسار ساتتە، ءبارىمىز قول بەرىپ، ات-ءجونىمىزدى ايتىپ جاتتىق. كەزەك ماعان كەلگەن كەزدە، بىردەن باياعى تانىسىنشا: - وي، سەرىك سەنىڭ 1964 جىلعى ءساۋىر ايىندا، «جۇلدىزدىڭ» ءتورتىنشى سانىندا «كۇزەتتەگى انا» دەگەن ولەڭىڭ بار ەدى عوي، - دەپ ءبىر شۋماعىن جاتقا سوقتى. تاڭعالىپ قالدىم. سويتسەم، توكەڭ، تەك قانا ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن عانا جاتقا ايتپايدى ەكەن، ۇناعانى ەسىندە ساقتالىپ قالادى ەكەن. وعان كەيىن ارالاسا كەلە ابدەن كوزىم جەتتى. بۇل – 1966 جىلدىڭ جاز ايى ەدى. سودان نە كەرەك، كەلەر جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن تولەگەندى ءجيى كورىپ ءجۇردىم. كوبىنەسە قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ ۇيىندە جولىعىپ جۇردىك. قاينەكەي جارماعامبەتوۆ مەنىڭ اۋىلداس اعام، ۇلكەن عالىم، ءبىلىمدى، زەرەك ادام ەدى. ءارى اقىن، ءارى اۋدارماشى. كوپ جىلدار كازپيدە پروفەسسور بولعان، ۇستاز. قازاق ادەبيەتىندە باللادا جانرىن دامىتقان بىرەگەي تۇلعا.

چيلي اقىنى پابلو نەرۋدانىڭ باللادالارىن اۋدارىپ، ونى قازاق اۋەنىنە سالىپ جاتقا ايتاتىن. ءبىر كۇنى قاقاڭنىڭ جاقىن ءىنىسى جاقسىلىق ەكەۋمىز قاينەكەيدىڭ ۇيىنە بارساق. قاقاڭ توسەك تارتىپ جاتىر ەكەن. قاسىندا – تولەگەن ايبەرگەنوۆ. بىراق، قاتتى اۋىرىپ جاتقان ادامنىڭ قالپى كورىنبەيدى. شاراپتان شارشاعانى سەزىلىپ تۇر. قاقاڭنىڭ اۋزىندا دامىل جوق، ءبىر اۋەنگە سالىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتادى: - ...ەي، سولدات ساعان دەگەن ءۇزىم نان دا، بويالعان كوز جاسى مەن قىزىل قانعا... تولەگەن تەبىرەنە سويلەپ كەتتى: - پابلو نەرۋدا! قاقاڭنىڭ اۋدارماسى... مۇنى مەن دە جاتقا بىلەم - دەپ اعىتا جونەلدى. قاينەكەي قاتتى تولقىپ كوزىنە جاس الدى. سول كۇنى ءبىز قاينەكەيدىڭ ۇيىندە كۇن باتىپ، قاس قارايعانشا بولدىق. تولەگەننىڭ ولەڭدەرىنەن كەيىن، قاقاڭ باسىن كوتەرىپ، تاماققا قارادى. ءشاي ءىشىپ، ماڭدايى تەرشىپ، كوڭىلى جايلاندى. تىسقا شىقساق، كوشەنى قويۋ قاراڭعىلىق قىمتاپ العان ەكەن. وندا قازىرگىدەي ەمەس، كوشە شامدارى جارقىراپ جانبايدى.

تەك ءار ۇيدەن تۇسكەن تەرەزەلەردىڭ جارىق نۇرى كوشەلەرگە مەيىرىم شۋاعىن توگىپ، تىرشىلىك تىنىسىن اڭعارتىپ تۇرعانداي. اباي داڭعىلىمەن كەلە جاتىپ، وسى كۇنگى فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا جاقىنداعان تۇستا تولەگەن توقتاي قالدى. بەس قاباتتى ءداۋ ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن وتە بەرگەندە ءسال ىركىلىپ، شامى جارقىراپ كورىنگەن تەرەزەنى نۇسقاپ: - كەشە مەن مىناۋ ۇيدە بولدىم، بۇل ءۇيدىڭ جارىعى ەشقاشان سونبەيدى!- دەدى. كەيىن ءبىلدىم، بۇل ءۇي، سول كەزدەگى بەلگىلى جۋرناليست، شىمكەنتتىك بالتا يساەۆتىڭ پاتەرى ەكەن. ول دا قاينەكەيدىڭ ۇيىنە ءجيى كەلەتىن. كەيىن، مەنى سول ءوز ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ تولەگەن تۋرالى ء(شامشى ەكەۋىنىڭ) تالاي حيكاياتتارىن ايتىپ ەدى-اۋ. تولەگەن سول ارادا مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا تاعى ءبىر ولەڭ وقىپ بەردى. جاڭا عانا قاينەكەيدىڭ ۇيىندە وقىعان ولەڭىنەن ۇزاپ كەتە الماي، قايتا تىڭداعىم كەلدى.

كوشە قيىلىسىنا كەلگەسىن تولەگەن ءبىراز تاۋعا قاراپ، تولعانىپ تۇردى. ءبىز جاقسىلىق ەكەۋمىز تومەنگە تۇسكەلى تۇر ەدىك.

توكەڭ بىزگە جاتتى دا جارماستى: - جۇرىڭدەر ۇيگە، مەن مىنا ارادا جاپ-جاقىن جەردە، الاتاۋ – 60-تا تۇرامىن!- دەدى. مەنىڭ ەرە كەتكىم كەلىپ ەدى، جاقسىلىق تارتىنشاقتاي بەردى.سەبەبى، بىلتىر عانا ۇيلەنگەن، جاقىندا عانا جاس ءسابيلى بولعانى بار، ۇيىنە اسىعىپ تۇر. مەنىڭ جاقسىلىقتى جالعىز تاستاپ كەتۋگە ءداتىم بارماي، دەگبىرىم قاشىپ تۇرعان. سول ساتتە، تاس توبەدەن تونگەن اي ساۋلەسىمەن ارالاسىپ، الىستا الاتاۋدىڭ قارلى شوقىلارى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان.

توكەڭ  سول تاۋلارعا تەلمىرە قاراپ بىرەر شۋماقتى توگىپ تاستادى:

قايعى دا، مۇڭ دا مەنەن كوپ تابىلار،

ءبارى دە جالعىز سەن دەپ اقتارىلار.

باۋرايى ماڭگى كوكتەم زاڭعارلاردىڭ،

باسىندا ماڭگى جاتقان اق قارى بار.

توكەڭ بىزبەن قيماي قوشتاستى. بىراق بۇل سوڭعى قوشتاسۋ ەمەس ەدى.

***

اراعا اپتا تۇسپەسە دە، اي ارالاتىپ تولەگەن اعامەن كەزدەسىپ قالۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ءجۇردى. سوڭعى كەزدەسۋىمىز ەسىمدە قالىپتى.

كازمۋدىڭ ارت جاعىنداعى قالتارىستا – «گۇلدەر» دەگەن «كافە» بولاتىن. ءبىز جاس اقىندار كوبىنەسە سوندا باس قوساتىنبىز. بىردە بارساق، اينالاسىن ادەتتەگىدەي جاستار قورشاپ العان، ورتاسىندا، – تولەگەن ايبەرگەنوۆ تۇر. شەت جاعىنا بارىپ تۇرا قالدىم.

تەنتەك مۇحيت تەپسىنگەن داۋىلىندا،

بالىقشىنىڭ وتتارىن وشىرەدى.

كۇز بەن قىستىڭ تۇماندى جاۋىنىندا،

ۇشقىشتاردىڭ تاعدىرى شەشىلەدى.

ءجونى بولەك ءولۋدىڭ ۇرىستاردان:

شوفەردىڭ بۇرىلىسسىز جان تىلەگى.

ميليتسيونەر ولەدى ۇرى ۇستاۋدان،

اقىنداردى ماحاببات ولتىرەدى.

ولەڭ جالعاسا بەردى. ءبارى دە ءۇنسىز تىڭداپ قالعان.شەت جاققا دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، مەن دە تۇرمىن تىرپ ەتپەي... ءبىر كەزدە ارتىنا جالت قارادى. مەنى كوردى. قاسىنا شىقىرىپ الدى. قۇشاقتاسا كەتتىك. سوسىن، مەنىڭ قۇلاعىما قاراي مويىن بۇرىپ، ءجاي عانا:

-مەن ەكى كۇننەن كەيىن نوكىسكە جۇرەم. شىعارىپ سالىپ ،اۋرە بولماي-اق قويىڭدار. قاتتى قوشتاسپايىق. مەن تەزدەتىپ قايتىپ كەلەمىن. سوسىن، ءوزىم تاۋىپ الام سەنى،- دەگەن.

سول ساتتە: - ءاي، تولەگەن!- دەگەن داۋىسقا ءبارىمىز جالت قارادىق. ەڭسەمىزگە تونگەن شىڭداي مۇقاعالي تۇر تۋ سىرتتا. – ءجۇر كەتتىك،- دەدى. تولەگەن بىزدەن سىتىلىپ شىعا بەردى.

ارتىنان قاراپ قالىپپىز. ەكەۋى قوسىلىپ، الدەنەگە اسىعىس ادىمداپ  بارا جاتتى. مەنىڭ قۇلاعىمدا جاڭا عانا وقىعان ولەڭ ءۇنى بەلبەۋلەپ تۇرىپ الدى:

سەندەلىپ ورتتەي سەزىممەن،

لاپىلداپ كەتىپ بارامىن.

ۇزۋگە مونشاق كوزىمنەن،

جاقىنداپ كەتىپ بارامىن.

قۇدىرەتىڭە، تۋعان جەر،

مەن سەنىپ كەتىپ بارامىن.

قيماستىق سەنىڭ وتىڭنان،

تەڭسەلىپ كەتىپ بارامىن.

الىستى بارام ارمان عىپ،

اۋىرىڭ بولسا، ارت، ءومىر!

جولىنا جىردىڭ قۇربان قىپ،

باسىمدى تىكتىم، ايتەۋىر...

تولەگەن اعا سول كەتكەننەن  اقىرى ورالمادى. سول جىلى كۇزدە الماتىداعى اق قايىڭداردىڭ جاپىراعى ساعىنىشتان ەرتە سارعايىپ، قارا جەرگە ساۋدىرلاپ ءجيى ءتۇسىپ جاتتى...

PS. وسى ءبىر شاعىن ەستەلىك – ەسسەمدە تولەگەن اعانىڭ اياۋلى جارى، التىنداي بالالارىنىڭ اسىل اناسى – ءۇرنيسا جەڭگەي تۋرالى بىرەر اۋىز لەبىز بىلدىرە كەتكەندى ءجون كوردىم.

ءۇرنيسا جەڭگەيمەن تولەگەن اعا تاشكەنتتەگى ساگۋ-دە بىرگە وقىعان ەكەن. قۇداي قوسقان ەكى جار – ءبىر-بىرىنە سۇيەنىپ، كيەلى شاڭىراقتىڭ استىندا از بولسا دا باقىتتى عۇمىر كەشتى. ءتاڭىردىڭ تولەگەنگە ءۇرنيساداي اياۋلى جار بەرۋى – توكەڭنىڭ اقىندىق عۇمارىنا تارتقان تاعدىر سىيى دەپ تۇسىنەمىن.

ءۇرنيسا جەڭگەيدىڭ جىبەكتەي مىنەزى، (توكەڭنىڭ اناسىنىڭ اتى دا – جىبەك ەدى) جايساڭ جان-دۇنيەسى، اسىرەسە، كۇلە قاراعان كەزدە كوز شاراسىنان نۇر تولىپ، اسا مەيىرىمدى شاپاعات شاشىپ تۇرۋى – ناعىز اناعا، ارۋعا ءتان عاجايىپ ەرەكشەلىك ەدى. تولەگەننىڭ وسىنداي عاشىق كوڭىلمەن، قۇشتار سەزىممەن جىر جازۋى، ءۇرنيسانىڭ يگى قاسيەتى ەكەندىگىندە داۋ جوق. توكەڭنىڭ ارتىندا قالعان شيەتتەي بالالارىن «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتپاي»، امان-ەسەن تاربيەلەپ، ءتالىم-تاربيە، ءبىلىم بەرگەن ەرەسەن ەڭبەگى بۇل كۇندە بارشاعا ءمالىم. تولەگەننىڭ قولجازبالارىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، وقىرمان جۇرەگىنە جەتۋگە جول اشقان، اياۋلى جار – ءۇرنيسا ەمەس پە؟

تولەگەن ءۇشىن قيىن – قىستاۋ كەزەڭدەردىڭ بارىنە دە وتقا-سۋعا تۇسۋگە دايىن بولىپ، تىرشىلىكتىڭ ازابىن دا، قىزىعىن دا قارا نارداي كوتەرە بىلگەن ءۇرنيسا جەڭگەي ءسوز جوق، قازاق قىزىنىڭ قايسار مىنەزىن بويىنا تاراتقان تاعىلىمدى تۇلعا، اسىل جار، اياۋلى انا.

تولەگەن ءبىر ولەڭىندە: – «قارا ورمان كەرەك، قاپ-قارا ورمان،قارا ورمان، كوزىندەگى مەنىڭ جارىمنىڭ» دەيتىن جەرى بار. ايتسا، ايتقانداي، كوز قاراشىعىنا بۇكىل الەمنىڭ جاقسىلىعىن جيىپ، جانارىنان نۇر شاشىراپ تۇراتىن جارقىن بەينەسى – تولەگەن ولەڭدەرىنىڭ ءبۇتىن بولمىسىنا اينالعانداي. ومىرگە گۇل سىيلاعان، جۇرەگىنە جىر جيناعان ءۇرنيسا جەڭگەي ماعان ءاردايىم اقىندىقتىڭ اق-تىلەگىنەن جارالعان جانداي اسەر ەتەدى.  ارتىندا ءتورت قىز، ءبىر ۇل قالدىرعان تولەگەن مەن ءۇرنيسا ۇرپاقتارى اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي ءبۇتىن ءبىر ۇلكەن قارا ورمانعا اينالدى. وسىناۋ قارا ورماننىڭ تامىرى تەرەڭگە تارتىپ، جاپىراعى جايقالا بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.

قازاق ادەبيەتى الەمىندە – قۇشاعىنا اققۋ-قازدارىن قوندىرىپ، قياسىنان قىران ۇشىرعان ۇشى-قيىرسىز جارقىراپ جاتقان – ايبەرگەنوۆ ايدىنى بار. كوز تارتاتىن اسپانمەن استاسقان ايدىننىڭ تۇنىعى تۇڭعيىق، سۋى ءمولدىر. اينالاسىن قالىڭ قاراعايلار مەن اق قايىڭدار كومكەرگەن كوگىلدىر ولكە. وسى ولكەدەن ايبەرگەنوۆ ايدىنىنا الەمنىڭ ءار قيىرىنان سانسىز بۇلاقتار سارقىراپ اعىپ كەلىپ، قۇيىلىپ جاتىر. سارقىلمايتىن، تارتىلمايتىن كەمەل دە تەرەڭ ايدىن.

سەرىك تۇرعىنبەكۇلى

Abai.kz