كەشە، 9 ءساۋىر مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتەتىنىن مالىمدەدى. ءسويتىپ، 2020 جىلى ءوتۋى ءتيىس سايلاۋ بيىل 9 ماۋسىمعا بەلگىلەندى. جالپى كەزەكتەن تىس سايلاۋ قازاقستان قوعامى ءۇشىن تاڭسىق دۇنيە ەمەس. بۇعان دەيىن دە بىرنەشە مارتە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاپ كورگەن. ونىڭ ۇستىنە وسى جولعىسى ءتىپتى اي جارىق تۇندە ۇرلىق ىستەگەندەي بولدى. كوپشىلىك كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتەتىنىن سەزىپ وتىردى. تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وكىلەتتىلىگىن توقتاتاتىنىن جاريالاعاننان باتساپ، ەندىگى قادام سايلاۋ وتكىزۋ ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى ايتىپ ءجۇردى.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، وسى جولعى سايلاۋ دا قازاقستاندا قالىپتاسقان ىشكى-سىرتقى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدى ناقتى شەشۋگە ىقپال ەتۋدىڭ ورنىنا، انشەيىن شاڭ شىعارۋ عانا بولاتىن ويىن سىڭايلى. سەبەبى، وسىعان دەيىن دە بولعان بىرنەشە كەزەكتەن تىس سايلاۋ ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسارتىپ، ساياسي احۋالعا وزگەرىس اكەلدى دەپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، بۇل سايلاۋدىڭ بۇرىنعىلاردان ءبىر وزگەشەلىگى بار. وسى جولى سايلاۋدا ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭىسكە جەتەتىن ءفاۆوريتتىڭ اتى-ءجونى بەلگىسىز. «نۇر وتان» پارتياسى ۇسىنعان كانديداتتىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىن ىشتەي بىلسەك تە، سول باس پارتيانىڭ كىمدى ۇسىناتىنى ءسال بۇلىڭعىر بولىپ تۇر.

جالپى، «كەزەكتەن تىس سايلاۋ» دەگەنىمىز نە؟ ول قانداي جاعدايدا ءوتۋى مۇمكىن؟

حالىقارالىق تۇسىنىكتەر بويىنشا، رەسمي بيلىك ورگانىنىڭ نەمەسە بيلىك وكىلىنىڭ وكىلەتتىلىگى بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن بۇرىن توقتاۋى سالدارىنان وتەتىن سايلاۋ «مەرزىمىنەن تىس» بولىپ تابىلادى.

ءبىرىنشى جاعدايدا – وكىلەتتى ورگانداردىڭ تاراتىلۋى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋگە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ال جەكە ادامنىڭ وكىلەتتىلىگىنە كەلسەك، سايلانعان ادام وتستاۆكاعا كەتۋى مۇمكىن. وسىنداي كەزدە جانە وكىلەتتى ادام قىزمەتىنەن ەرىكتى تۇردە باس تارتقان كەزدە وكىلەتتى تۇلعانىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا بايلانىستى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ورىن الادى.

كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ءتارتىبى ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا باعىنادى. مىسالى، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالاردا كەزەكتەن تىس سايلاۋ – ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتكەن سوڭ وتەدى. كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋى دەگەن ءسوز – پالاتانى تۇتاسىمەن قايتادان سايلاۋ دەگەن ءسوز.

ەگەر سايلاۋ بىرنەشە دەپۋتاتقا قاتىستى بولسا، ول قوسىمشا سايلاۋ دەپ اتالادى. سونداي-اق كەزەكتەن تىس سايلاۋ – ساياسي شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ عانا ەمەس، ۇكىمەتتەگى داعدارىستى شەشۋدەگى كۇرەس ءادىسى دە بولا الادى. مەملەكەت باسشىسى نەمەسە ۇكىمەت پارلامەنتتى تاراتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ زاڭدىق وكىلەتتىلىگىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن، كەزەكتەن تىس سايلاۋ جاريالايدى.

بىرقاتار دەموكراتيالىق ەلدەردە «كەزەكتەن تىس سايلاۋ» دەگەن تۇسىنىك ساياسي تەرمينولوگيادا مۇلدەم قولدانىلمايدى. ماسەلەن، اقش-تا پرەزيدەنت ءوز وكىلەتتىلىگىنەن مەرزىمىنەن بۇرىن باس تارتاتىن بولسا نەمەسە الدەبىر ساياسي تارتىستار سالدارىنان وكىلەتتى قىزمەتىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولسا، بەلگىلەنگەن پرەزيدەنتتىك مەرزىم اياقتالعانعا دەيىن، بارلىق مەملەكەتتىك قۇزىرلى جاۋاپكەرشىلىك ۆيتسە-پرەزيدەنتكە جۇكتەلەدى.

پارلامەنتتىك-دەموكراتيالى جاپونيادا ۇكىمەتتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋى – كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋگە سەبەپ بولا المايدى. كەرىسىنشە، پارلامەنت سايلاعان جاڭا پرەمەر-مينيستر جاڭا كابينەتتى جاساقتايدى.

ال بىزدەگى كەزەكتەن تىس سايلاۋلاردىڭ وزىندىك «ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى» قانداي؟ بىزدە 2010 جىلى قر پرەزيدەنتىنە ەلباسى – «ليدەر ناتسي» دەگەن اتاق بەرىلدى. ال مۇنان بۇرىن، ياعني 2007 جىلى پارلامەنت ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە سايلاۋعا شەكسىز تۇسۋگە كەلىسىم بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سوعان قاراماستان، كونستيتۋتسيانىڭ 42-بابى بويىنشا، ءبىر ادام ەكى مەرزىمنەن ارتىق پرەزيدەنت بولا المايدى. بۇل ەندى تۇڭعىش پرەزيدەنت ەمەس، ودان كەيىنگىلەرگە قاتىستى زاڭ تالابى بولماق.

1990–1991 جىلدارداعى سايلاۋ

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە دەپۋتاتتاردىڭ داۋىس بەرۋىمەن وتكىزىلگەن تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋى مۇنان تۋرا شيرەك عاسىر بۇرىن – 1990 جىلى بولعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بۇل سايلاۋدا نازارباەۆقا بالاما ۇمىتكەر بولماعان. ءالى پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت قۇرىلماعان قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءارى كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ءارى پرەزيدەنت بولىپ، وتپەلى بيلىك ءبىراز ۋاقىتتى باستان كەشكەن.

دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق، اسىرەسە باتىس بۇل سايلاۋدى تەك 1991 جىلى مويىنداعان بولاتىن. بۇل تۇستا قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، باتىستىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ تۇرعان كەزتۇعىن.

ال 1991 جىلدىڭ قازان ايىندا جاريالانىپ، 1 جەلتوقسان كۇنى جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋمەن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا نازارباەۆ تاعى دا بالاماسىز ۇمىتكەر بولدى. دۇرىسىندا، سايلاۋعا و باستا ءۇش كانديدات ءتۇسىپ، بالامالى سايلاۋ وتەتىن بولعان: پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردىڭ ءبىرى – بۇگىنگى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ەكىنشىسى – «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ ليدەرى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءۇشىنشىسى – ديسسيدەنت، جەلتوقسانشى قوعام قايراتكەرى حاسەن قوجاحمەت.

بىراق ولجاس سۇلەيمەنوۆ سايلاۋعا قاتىسۋدان باس تارتتى، ال حاسەن قوجاحمەت «حالىقتان ءتيىستى مولشەردە قول جيناي الماعاندىقتان»، ورتالىق سايلاۋ كوميتەتى ونى ۇمىتكەرلەر تىزىمىنەن الىپ تاستادى.

ءسويتىپ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 98,8% داۋىس جيناپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى رەتىندە بيلىك باسىنا كەلدى.

1995 جىلعى رەفەرەندۋم

1991 جىلدان سوڭ، قازاقستانداعى كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى كونستيتۋتسيالىق تالاپ بويىنشا 1996 جىلى ءوتۋى ءتيىس ەدى. بىراق ول 1999 جىلى ءبىر-اق وتكىزىلدى.

قازاقستان ءۇشىن بۇل كەزەڭ جاپپاي پارتيا قۇرۋ كەزەڭىمەن ەستە ساقتالادى. بىراق، اينالىپ كەلگەندە، بيلىكتەگى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋدىڭ جولى پارتيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك بويىنشا ەمەس، رەفەرەندۋم ارقىلى ىسكە اسىرىلدى.

1994 جىلى قازاقستاندا جوعارعى كەڭەس سايلاۋى ءوتتى. ال 1995 جىلدىڭ باسىندا، كانديداتتىققا دەپۋتات بولعان تاتيانا كۆياتكوۆسكايانىڭ شاعىمى بويىنشا، سايلاۋ قورىتىندىسى زاڭسىز بولىپ تابىلىپ، جوعارعى كەڭەس تاراتىلدى.

ءبىزدىڭ ەلدە قازىرگى ءجيى سىنعا ۇشىرايتىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەگەن ۇيىم بار. ءتىپتى كوپ ادام بۇل ۇيىمنىڭ قوعامعا تۇك پايداسى جوق دەپ ەسەپتەيدى. 1995 جىلى ناۋرىزدا ءدال وسى قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى (قازىرگى اتاۋى - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى) قۇرىلىپ، ىلە-شالا پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ وكىلەتتىگىن 2000 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىندى. سول جىلى 29 ساۋىردە رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. رەفەرەندۋمعا قاتىسقانداردىڭ 95,5 پايىزى نازارباەۆتىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋدى قولداعانى حابارلاندى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىلىگى 2000 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇزارتىلدى. كونستيتۋتسيادا العاش رەت باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك مودەلى جاسالدى.

وسى تۇستا قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا پرەزيدەنتتەر رەفەرەندۋم جولىمەن وكىلەتتىلىكتەرىن ۇزارتقان ەدى. (ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنان سول 90-جىلدارى تەك ساپارمۇرات نيازوۆ قانا بىردەن حالىقتىق سايلاۋعا تۇسكەن-ءدى). رەسمي قازاقستان بولسا، رەفەرەندۋمدى «ورتا ازيا بويىنشا ايماقتىق ىشكى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن» دەپ تۇجىرىمدادى.

1999 جىلعى كەزەكتەن تىس سايلاۋ

قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەرزىمى 2000 جىلعا بەلگىلەنگەنىمەن، ول تاعى دا وزگەردى. دۇرىسى – وزگەرتىلدى.

1998 جىلى قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگى 7 جىلعا ۇزارتىلدى. وسى وزگەرىستەن كەيىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ۋاقىتىنان بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ول ۇسىنىستى قابىلدادى.

بۇل كەزەڭ قازاقستان ءۇشىن ازيالىق قارجى داعدارىسىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ەلدە نارازىلىق بەلگىلەرى تانىلا باستاعان سوڭ، تەز ارادا قوعامدا جاعداي ءبىرشاما تۇراقتى جانە تىنىش بولىپ تۇرعان كەزدە سايلاۋ وتكىزۋگە شەشىم قابىلداندى.

1998 جىلى – «ساياسي رەفورما» جىلى دەپ اتالىپ، 1999 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ ءوتتى. وزگە سايلاۋلارمەن سالىستىرمالى تۇردە العاندا، بۇل اسا تارتىستى وتكەن سايلاۋ بولدى. 1999 جىلى 10 قاڭتارداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ - 80 پايىز، سەرىكبولسىن ءابدىلدين - 15 پايىز، عاني كاسىموۆ -4 پايىز، ەنگەلس عابباسوۆ 1 پايىز داۋىس جينادى.

2005 جىلعى سايلاۋ

بۇل – زاڭدا بەلگىلەنگەن ءوز ۋاقىتىندا وتكەن سايلاۋ بولدى. ول كەزدە پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى دايىندىعى جارتى جىلعا جالعاستى. 2005 جىلدىڭ جاز ايىندا پرەزيدەنت ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىن ارالاپ شىقتى. بۇل كەزەڭنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى – كەشەگى كەڭەس كەڭىستىگىندە ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر ورىن العان بولاتىن. بۇل بيلىك ءۇشىن – «توڭكەرىس اتاۋلى ادامدارعا كەدەيلىك پەن جوقشىلىق، قان مەن كوز جاستىڭ توگىلۋىن اكەلەدى، جاپپاي تارتىپسىزدىك ورىن الادى» دەپ، ۇرەيدى جارنامالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسى جىلداردان باستاپ قوعامدى قورقىتىپ بيلەۋ ءداۋىرى باستالدى.

2005 جىلعى سايلاۋدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ 91,15 پايىز داۋىس جيناپ، پرەزيدەنتتىككە قايتا سايلاندى. ونىڭ باستى قارسىلاسى جارماحان تۇياقبايعا سايلاۋشىلاردىڭ 6,61 پايىزى داۋىس بەردى.

2011 جىلعى كەزەكتەن تىس سايلاۋ

كەزەكتى سايلاۋ – 2012 جىلى ءوتۋى ءتيىس ەدى. بىراق ءبىر جىل بۇرىن تاعى دا ساياسي اۋىس-تۇيىستەر باستالىپ كەتتى. بۇل جولى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ءبىرجولا ۇزارتۋ تۋرالى، ياعني ماڭگىلىك پرەزيدەنت ەتۋدى ۇسىنعان باستاماشىل توپ پايدا بولدى. ءبىر جاعىنان، وسى ۋاقىتقا دەيىن قارسىلاستارىنا «دەس بەرمەي» كەلە جاتقان پرەزيدەنتتى ءبىرجولا ماڭگىلىك پرەزيدەنت ەتۋ دۇرىس دەگەن ناسيحات تارادى.

بىراق مۇنداي ۇسىنىس ىسكە اساتىن بولسا، ول دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ سىنىنا قالاتىنى دا انىق ەدى. ءسويتىپ، كونستيتۋتسياعا تاعى دا وزگەرىس ەنگىزىلدى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمى قىسقاردى. سول كەزدە پرەزيدەنت سايلاۋىن مەرزىمىنەن تىس وتكىزۋ «قاجەتتىگى» تۋىندادى.

2010 جىلى 23 جەلتوقساندا وسكەمەندە 320 ادام قاتىسقان ارنايى جيىن ءوتىپ، نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىگىن 2020 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىستى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قولدادى. بىراق نازارباەۆتىڭ ءوزى رەفەرەندۋم وتكىزۋگە قول قويماي، پرەزيدەنت سايلاۋىن 3 ساۋىرگە بەلگىلەدى

ءسويتىپ، 2011 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزىلدى. بۇل سايلاۋدا نازارباەۆ 95,55 پايىز داۋىس جيناپ، جەڭىسكە جەتتى. عاني قاسىموۆ - 1,94 پايىز، جامبىل احمەتبەكوۆ - 1,36 پايىز، مەلس ەلەۋسىزوۆ 1,15 پايىز داۋىس جينادى. سوڭعىسى «داۋىسىمدى نازارباەۆقا بەردىم» دەپ مالىمدەدى.

2015 جىلعى كەزەكتەن تىس سايلاۋ

2015 جىلى 14 اقپاندا تاعى دا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋدى ۇسىندى. اسسامبلەيا ۇسىنىستارىن "الەمدەگى ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى قازاقستاندا 2016 جىلى پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋ قيىنعا سوعادى" دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل ۇسىنىستى «نۇر وتان» پارتياسى، قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى قولدادى.

وسىلايشا، كەزەكتەن تىس سايلاۋ 26 ساۋىردە ءوتتى. داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا ن. نازارباەۆ 97,75 پايىز داۋىس جينادى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا، 1991 جىلعى العاشقى جالپىحالىقتىق سايلاۋدىڭ (98,8%) ناتيجەسىنەن عانا از داۋىس جينادى. ال وزگە ۇمىتكەرلەردەن ابiلعازى قۇسايىنوۆ 0,64 پايىز، تۇرعىن سىزدىقوۆ 1,61 پايىز داۋىسقا يە بولدى.

ءتۇيىن

قوش! قازاق ەلىن تاعى دا كەزەكتەن تىس سايلاۋ كۇتىپ تۇر. بۇل سايلاۋدىڭ ستسەناريىنە دە كوپ وزگەرىس ەنبەيتىنى بايقالادى. دەسە دە، ەلىمىز "قازاقى سايلاۋلاردىڭ" شىم-شىتىرىق ءھام ىڭعايسىز وقيعالارىنا تويىپ ءبىتتى. وسى جولعى سايلاۋدان باستاپ، از دا بولسا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بەت بۇرساق ەكەن. ەلدىڭ تىلەۋى وسى.. 

كەمەل كەڭەس

Abai.kz