سماعۇل سادۋاقاسۇلى. سالماقباي، ماقامبەت
قازاقشالاپ ايتقاندا نامازدىگەر شاعى، ورىسشالاعاندا «كۇن باتۋعا ءبىر ساعاتتاي قالعان» كەز ەدى.
ءبىرىنىڭ قولتىعىنان ءبىرى قۇشاقتاپ، ۇلكەن قالانىڭ كوشەسىندە تەڭسەلە باسىپ سالماقباي مەن ماقامبەت كەلە جاتتى. ەكەۋىنىڭ دە ۇستىندە قاراكول جاعالى قارا ىشىك. باستارىندا قارا ەلتىرى بورىك. اياقتارىندا كونەتوزداۋ قارا ەتىك.
ەرسىلى-قارسىلى جۇرت ءجۇرىپ جاتتى: بىرەۋ ادەمى كيىنگەن، بىرەۋ جامان كيىمدى، بىرەۋ ايەل، بىرەۋ ەركەك، بىرەۋ كارى، بىرەۋ جاس.
كوشەنىڭ بۇرىشىنان اينالا جۇرگەندە، سالماقباي:
- ۋھ!.. - دەدى.
- نە بولدى ۇھلەپ؟ - دەدى ماقامبەت.
- ەلدى ابدەن ساعىندىم! - دەدى سالماقباي.
- مەن دە... - دەدى ماقامبەت.
وسىمەنەن ءسوز ءبىتتى. ەكەۋى دە ءۇن-ءتۇن جوق ءجۇرىپ كەلەدى.
بۇلاردىڭ ىلگەرى قاراپ تۇنجىراعان كوزدەرى سويلەمەي-اق كوپ نارسەنى ايتارلىق ەدى...
اۋىل. كەڭ دالا. جەلكىلدەگەن قىزعالداق. كىسىنەگەن جىلقى. ماڭىراعان قوي. ۇرگەن يت...
وسى سۋرەتتىڭ ءبارى ەكەۋىنىڭ دە كوز الدىنا ەلەستەگەن سياقتى. زىرىلداعان اربانىڭ دوڭگەلەگىندەي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى باستان كەشكەن ۋاقيعالار كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى. اۋىلدا بالا بولىپ اسىق ويناپ جۇرگەندەرى، ودان بۇزاۋ باققاندارى، مولداعا ساباق وقۋعا بارعاندارى، ورىسشا وقۋعا تۇسكەندەرى، «وقىمايمىز» دەپ جىلاعاندارى، ەسەيىپ جىگىت بولىپ ساياسي ماسەلەلەردى سويلەي باستاعاندارى... ەندى، مىنە، ۇلكەن ازامات بولىپ، ەل بيلەيتىن حالگە جەتكەندەرى. سوڭعى پىكىردى ويلاعاندا، ەكەۋى دە بىرىنە-ءبىرى جالت قارادى.
قازاقشالاپ ايتقاندا نامازدىگەر شاعى، ورىسشالاعاندا «كۇن باتۋعا ءبىر ساعاتتاي قالعان» كەز ەدى.
ءبىرىنىڭ قولتىعىنان ءبىرى قۇشاقتاپ، ۇلكەن قالانىڭ كوشەسىندە تەڭسەلە باسىپ سالماقباي مەن ماقامبەت كەلە جاتتى. ەكەۋىنىڭ دە ۇستىندە قاراكول جاعالى قارا ىشىك. باستارىندا قارا ەلتىرى بورىك. اياقتارىندا كونەتوزداۋ قارا ەتىك.
ەرسىلى-قارسىلى جۇرت ءجۇرىپ جاتتى: بىرەۋ ادەمى كيىنگەن، بىرەۋ جامان كيىمدى، بىرەۋ ايەل، بىرەۋ ەركەك، بىرەۋ كارى، بىرەۋ جاس.
كوشەنىڭ بۇرىشىنان اينالا جۇرگەندە، سالماقباي:
- ۋھ!.. - دەدى.
- نە بولدى ۇھلەپ؟ - دەدى ماقامبەت.
- ەلدى ابدەن ساعىندىم! - دەدى سالماقباي.
- مەن دە... - دەدى ماقامبەت.
وسىمەنەن ءسوز ءبىتتى. ەكەۋى دە ءۇن-ءتۇن جوق ءجۇرىپ كەلەدى.
بۇلاردىڭ ىلگەرى قاراپ تۇنجىراعان كوزدەرى سويلەمەي-اق كوپ نارسەنى ايتارلىق ەدى...
اۋىل. كەڭ دالا. جەلكىلدەگەن قىزعالداق. كىسىنەگەن جىلقى. ماڭىراعان قوي. ۇرگەن يت...
وسى سۋرەتتىڭ ءبارى ەكەۋىنىڭ دە كوز الدىنا ەلەستەگەن سياقتى. زىرىلداعان اربانىڭ دوڭگەلەگىندەي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى باستان كەشكەن ۋاقيعالار كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى. اۋىلدا بالا بولىپ اسىق ويناپ جۇرگەندەرى، ودان بۇزاۋ باققاندارى، مولداعا ساباق وقۋعا بارعاندارى، ورىسشا وقۋعا تۇسكەندەرى، «وقىمايمىز» دەپ جىلاعاندارى، ەسەيىپ جىگىت بولىپ ساياسي ماسەلەلەردى سويلەي باستاعاندارى... ەندى، مىنە، ۇلكەن ازامات بولىپ، ەل بيلەيتىن حالگە جەتكەندەرى. سوڭعى پىكىردى ويلاعاندا، ەكەۋى دە بىرىنە-ءبىرى جالت قارادى.
- اپىرماي، ويلاپ تۇرساق كوپ زامان وتكەن ەكەن عوي! - دەدى سالماقباي.
- كوپ زامان، كوپ زامان، - دەدى ماقامبەت.
- سەن ول كەزدە جالعىز ۇلتشىل ەدىڭ-اۋ؟! - دەدى سالماقباي.
- يە، ول كەزدە مەن ۇلتشىل ەدىم. جاستىقتىڭ ماستىعى عوي!..-
ماقامبەت سوڭعى سوزبەن توقتايىن دەپ ەدى، «مەنى ايت، مەنى ايت» دەپ ار جاعىنان كوپ سوزدەر تىرەپ كەلىپ قالدى. ۇستىندە كيىمى جوق جالاڭاش ادامنىڭ ويلاعانى سەكىلدى، ماقامبەت ءبىر نارسەنى سەزدى. بەتى قىزارىڭقىراپ، سالماقبايعا تۋرا قاراي الماي، ماقامبەت سويلەي باستادى. ەكەۋى دە ۇزاق اڭگىمەگە كىردى.
- مەنىڭ، سالماقباي، ول كەزدە ۇلتشىل بولۋىمدا ەشبىر كىنا جوق. ءبىز كىمدى كوردىك؟ وزگەرىستەن بۇرىن ورىستىڭ قاي رەۆوليۋتسيونەرى قازاقتىڭ ىشىندە بولدى؟ قازاقتىڭ اۋىلى ماڭدايى جىلتىراعان ۇرادنىكتى كوردى، مۇرتى تۇكسيگەن پريستاۆتى كوردى. كوممۋنيست تۇگىل قازاققا كادەتى دە كەلگەن جوق. ءبىز ۇلتشىل بولماي، كىم بولسىن؟ ماڭايىنىڭ ءبارى قاپتاعان جاۋ بولسا، ەسىل-دەرتى سەنى ەكى بۇكتەپ، ءبىر ءتۇتىپ جەپ قويۋ بولسا، ارينە ۇلتشىل بولاسىڭ.
ماقامبەت ءبىراز بوگەلىڭكىرەدى. الگىدەي ەمەس، داۋىسى دۇرىستالىپ، ءبىر نارسەدەن ۇيالعاندىعى جوعالىپ، جۇرەكتى بولا باستادى:
- ول كەزدەگى ءبىزدىڭ ايتقان ءسوزىمىزدىڭ كوبى جاپونيا بولۋشى ەدى. قازاق
قاشان جاپونياداي بولادى؟ نەشە جىلدا سونىڭ قازىرگى حالىنە جەتەدى؟ فابريكا-زاۋىتتارى قاي ۋاقىتتا سالىنادى. ۋنيۆەرسيتەت قاي جەردە بولادى؟ ءھام باسقا وسى سەكىلدى اڭگىمەلەر بولۋشى ەدى.
- ول ايتىلعاندار قازىر دە ايتاتىن سوزدەر عوي! بۇنىڭ قاي جەرى ۇلتشىلدىق! - دەدى سالماقباي.
- ارينە، ۇلتشىلدىق. قازاق جاپونياداي بولسىن دەگەننىڭ اتى نە؟ ول جاپونيا سەكىلدى كاپيتاليزم نەگىزىندە قۇرىلعان پادشالىق بولسا، بىزدە كاپيتاليستەر، بايلار بولادى. بايلار بولسا، ولار سوۆەت حۇكىمەتىنىڭ زاڭىنا قارسى بولادى. سوۆەت حۇكىمەتىنە قارسى بولسا، ونى ۇلتشىل دەپ ايتادى.
- جوق، ماقامبەت، - دەدى سالماقباي، - سەنىڭ بۇل ايتىپ كەلە جاتقانىڭدا كوپ جەتپەگەن جەرى بار. قازاق دالاسىندا فابريك-زاۋىت ونىمەن بىرگە باي تۋادى دەپ ويلاۋعا بولمايدى گوي. فابريكتى حۇكىمەت ءوز كۇشىنە سالدىرىپ، ءوزى جۇرگىزىپ تۇرسا، بايدىڭ نە جۇمىسى بار؟ فابريك كوبەيسە، بىزدە ەڭبەك ەتەتىن جۇمىسكەرلەر دە كوبەيەدى. جۇمىسكەرلەر كوبەيسە، ءىس ىلگەرى باسادى. وسى كۇنى جۇمىسكەردىڭ جوقتىعىنان قورلىق كورىپ ءجۇرمىز عوي.
ماقامبەت اشۋلانعان كىسىشە:
- سالماقباي، سەنىڭ ۇلتشىلدىعىڭ ءالى قالعان جوق-اۋ! قورلىق دەگەنىڭ نەمەنە؟ كىم قورلىق كورىپ ءجۇر؟ جالعىز قازاق تۋرالى ويلاعانىڭ - ناعىز ۇلتشىلدىق. باياعى كەزدە زاماننىڭ اعىمى سولاي بولعان سوڭ ءبارىمىز ۇلتشىل بولدىق، ەندى تۇرمىس وزگەردى. وسى كۇنى - كوپشىلدىك زامانى. سوندىقتان الگىدەي سوزدەردەن اۋلاق بولۋ كەرەك! - دەدى.
سالماقباي دا الگىدەن گورى قاتتىراق داۋىسپەن:
- سەنىڭ كوپشىلدىك تۋرالى پىكىرىڭ قىزىق-اۋ. كوپشىل بولعاندا ءوز ۇلتىڭدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كور دەمەيدى. ءوز ۇلتىڭدى قانداي جاقسى كورسەڭ، باسقا ۇلتتاردى دا سونداي كور دەيدى...
ماقامبەت سالماقبايدى قاعىپ جىبەرىپ:
- سەن، سالماقباي، ناعىز ۇلتشىلسىڭ. مەن مۇنى ساعان كوپتەن ايتايىن دەپ ءجۇر ەدىم. ورىستىڭ ءبارى سەنى جەك كورەدى. ءبارى: «سالماقباي ۇلتشىل» دەيدى. مەنىڭ ساعان ايتاتىن اقىلىم. ۇلتشىلدىقتى تاستا! ەكەۋمىز دە قۋ كەدەيدىڭ بالاسىمىز. وسى قازاق نە بەرەدى؟ اركىم ءوزى تىرىسۋ كەرەك.
سالماقباي جۇلىپ العانداي:
- جوق، ماقامبەت! سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارى قاتە. مەنىڭ جۇرگەن جولىم كوپشىلىككە قارسى ەمەس. جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ بولسىن دەگەننەن ارتىق نە كەرەك. ەگەردە الدىمىزدا دۇنيەنىڭ جۇماعى بولسا، سول جۇماققا قازاق تا بارسىن. نەمىس تە بارسىن. اۋەلى مەن بارايىن، سەن تۇرا تۇر دەگەن سوزگە مەن قارسىمىن.
سالماقتى داۋىسپەن ماقامبەت سويلەي باستادى.
- مەن ءوزىم ناعىز كوپشىل. مەنىڭ ويىمشا جەر جۇزىنە جۇمىسكەرلەر قوجا بولۋى ءتيىس. بار كۇشتى جۇمىسكەرلەردى ساقتاۋعا، سونى ادام قىلۋعا جۇمساۋ كەرەك. قازاقتا جۇمىسكەر جوق. سوندىقتان قازاق جۇرتى ەكىنشى، ءۇشىنشى، رەتى كەلسە ءتورتىنشى پىلاندا تۇرۋ كەرەك.
جەر ءجۇزىنىڭ توڭكەرىسى ءۇشىن دۇنيەنىڭ ءبارىن قۇربان قىلۋ كەرەك. وسى كۇنگى زامان «قازاق-مازاق» دەپ قولعا ۇستاۋعا كەلمەيتىن ۇساق-تۇيەك جۇرتتى ءسوز قىلاتىن زامان ەمەس.
- جانىم-اۋ، قازاق ءسوز قىلماۋ كەرەك دەيسىڭ! سەنى كوپشىل پارتياسى قاي جەرگە قويدى. قازاققا جۇمىس ىستە، قازاققا پايدا كەلتىر دەپ قويعان جوق پا؟ بۇلاي دەگەنشە تۇپ-تۋرا «مەن قازاقتىڭ دۇشپانىمىن» دەسەيشى! - دەدى سالماقباي.
ءبىراز بوگەلىڭكىرەپ، سالماقباي ماقامبەتكە قارادى: سازارىپ، كۇپ-كۇرەڭ بولىپ كەلە جاتىر ەكەن.
- ماقامبەت! - دەدى سالماقباي.
ماقامبەت ۇندەمەدى.
- ماقامبەت! - دەدى تاعى دا. ماقامبەت ۇندەمەي، اجىرايىپ سالماقبايعا قارادى.
دىرىلدەگەن داۋىسپەن سالماقباي:
- جەر ءجۇزىنىڭ توڭكەرىسى ءۇشىن قازاقتى قۇربان قىلۋ كەرەك دەسە، بەرەر مە ەدىڭ؟ - دەدى.
ماقامبەت ءبىراز بوگەلىڭكىرەدى دە:
- بەرەر ەدىم! - دەدى.
- قازاق ولگەندە، ەت، ءجۇن-جۇرقا، مايدان ايىرىلعان جۇمىسكەر كوپكە بارا ما؟ سوندىقتان ەكەۋىنىڭ دە ءتىرى بولعانىن تىلەسەك بولماي ما؟! وزىندەي ادام بالاسىن قۇربان قىلىپ جەتكەن باعى ەشكىمگە قايىرلى بولماس! - دەدى سالماقباي.
ماقامبەت جاۋاپ بەرمەدى.
سالماقباي ۇندەمەدى.
ۋھ!.. - دەدى سالماقباي.
ۋھ!.. - دەدى ماقامبەت.
«ورتەڭ» گازەتى، №5, 1922 جىل
ازىرلەگەن: د.قامزابەكۇلى
