كورنەكى سۋرەت

دالا وركەنيەتىندە تال بەسىك قاي ۋاقىتتا دا قاجەتتىلىگى جويىلمايتىن، ۋاقىت قانشا وتسە دە قاسيەتى وزگەرمەيتىن، تۇرپاتى قايتالانبايتىن دارا مادەنيەتتىڭ جەمىسى. بەسىكتىڭ تابيعيلىعى مەن جاسامپازدىعى تەپە-
تەڭ، مىنە سول جايلى ءبىر ۇزىك اڭگىمە:

سولتۇستىكتەگى بۇرىن كەرەكۋ دەپ اتالاتىن قالانىڭ مۇراجايىنا قويىلعان بەسىككە «ورالماننىڭ بەسىگى» دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى. قاشان جاسالعانى جانە يەسىنىڭ كىم ەكەنى دە جازىلعان. «ءمۇسىلىم مۇحاماديۇلى، 1897 ج.»

مەنىڭ كورگەنىم 2001 جىل ەدى. سوندا بۇل بەسىككە 104 جىل تولعان بولاتىن.
كونە بەسىكتىڭ كوزگە وتتاي باسىلاتىن تۇرپاتى كوز الدىمدا قالىپتى. ەكى باسىنىڭ يىلگەن دوعاسى قاقتاپ شابىلعان، تاستاي بولىپ كەپكەن قارا تال ەكەن، اق تاياق سەكىلدى ارقالىق اعاش وتقا قىزدىرعان ىستىكپەن قارىلا-قارىلا ينە شانشار جەر قالماعان. بالكىم، ءار جاڭا تۋمانى بولەگەن سايىن «پالەدەن ساقتا!» دەپ، جاسالعان ەسكى ىرىمنان قالعان بەلگىلەر بولۋ كەرەك. ەڭ العاشقىسىنا ارينە ءجۇز جىلدان استى، سوڭعىسى... ول ءمالىم ەمەس.

ءبىر قىزىعى بەلوگراد دەگەن اۋداننان وسى بەسىكتىڭ يەسىن تاپقان ەدىم. ءمۇسىلىم
دەگەن 84 جاسقا كەلگەن قاريا موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنان 1992- جىلى كوشىپ كەلىپتى. بالا شاعىندا كورگەنىن كەشەگىدەي قىلىپ اڭگىمەلەيتىن زەردەلى اقساقالدىڭ بەسىكتىڭ تاريحى تۋرالى ايتقان قىزىقتى حيكاياسىن وقىرمانمەن ءبولىسۋدىڭ وسى جولى ءبىر ءساتى ءتۇسىپ وتىر.

جاڭاعى مۇراجايعا قويىلعان بەسىك ءمۇسىلىمنىڭ ەڭ ۇلكەن اعاسى بيعازى تۋعاندا ءور التايدىڭ شىڭگىل دەگەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى تالدان قيىلىپ جاسالىپتى. سودان كوپ ۋاقىت «بيعازىنىڭ بەسىگى» اتانىپتى. مۇراجايعا قويىلعانعا دەيىن «ۇلكەن اتانىڭ بەسىگى» دەلىنىپ ءجۇرىپتى.

ءمۇسىلىم ءوزى وسى بەسىككە ءمۇحاماديدىڭ ونىنشى بالاسى بولىپ بولەنگەن ەكەن.
وزىنەن كەيىن جانە بەس ءىنى، قارىنداسى بولەنىپتى. كىم قايدا تۋىپ، قانداي كەمپىردىڭ بولەگەنىنە دەيىن ۇمىتپاپتى، ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءمۇحاماديدىڭ اۋىلى 1898 جىلى قوبدا بەتىنە اسقاندا بيعازى ءبىر جاستا، بەسىكتە بولعان. بۇل بەسىكتىڭ «كيەلى بەسىك» اتانىپ، ءجۇز جىل بويى اۋلەتتىڭ قولىنان تۇسپەۋى وسى كوش وقيعاسىنان باستالعان سەكىلدى. شەشەسى ەكىنشى بالاسىنا اياعى اۋىر بولعاندىقتان، بالا بولەنگەن بەسىكتى اتقا وڭگەرىپ جۇرە الماي، جۇك ارتقان تۇيەنىڭ بىرىنە تاڭسا كەرەك.

قىتاي مەن موڭعولدىڭ شەكاراسىنداعى جارعىلىنتىنىڭ تىك اسۋىننان اسقاندا بەسىك تاڭىلعان تۇيە تايىپ جىعىلىپ، جۇك-مۇگىمەن شىڭىراۋ سايدىڭ اياعىنا دومالاپ كەتكەن. بيعازى مەرت بولعان شىعار دەگەن قورقىنىشپەن ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە جان ۇشىرىپ ىزدەپ كەلسە، اتان تۇيە مويىنى قايىرىلىپ ولگەن ەكەن، ءۇيدىڭ جۇگى كۇل-پارشا بولعان، بەسىك قانا اناداي جەردە ءتورت اياعىنان تىك تۇر! ەمشەك ىزدەگەن ءسابيدىڭ جىلاعان داۋىسى ەستىلەدى.

وسىدان كەيىن دە بۇل بەسىككە بولەنگەن سابيلەردىڭ ىشىنەن جەتى رەتكى قاتەردەن امان قالعاندارى تاعى بار. ءۇشىنشى اعاسى جەكەي كيىز ۇيلەرى تۇك قالماي ورتەنىپ كەتكەندە ىرگەدە تۇرعان بەسىكتىڭ ىشىندە ءتىرى قالعان. جەتىنشى اپكەسى سامال شەشەسى بەسىك وڭگەرىپ بۇلعىن وزەنىنەن ءوتىپ كەلە جاتقاندا،
استىنداعى اتى ءسۇرىنىپ كەتىپ، قوزى كوش جەرگە دەيىن اعىپ بارعان بەسىكتىڭ ىشىنەن امان شىققان.

ءمۇسىلىمنىڭ ءوزى ءۇش ايلىعىندا شەشەسى قوي ساۋىپ جاتقان كەزدە اياق استىنان
تۋلايتىداعى قاراعايتى جايلاۋىندا سەل ءتۇسىپ، قوتان شەتىندە ىشىندە بالا بولەۋلى تۇرعان بەسىكتى دۇلەي تاسقىن ىلەزە ءىلىپ كەتكەن. ءتىپتى، ادام سەنۋ قيىن، ءبىر كوش جەرگە 2 بارعاندا بەسىك كورپەشەسى ءتۇسىپ جالاڭاشتانىپ، وزەن شەتىندەگى سۋعا ءتونىپ تۇرعان تالعا ارقالىق اعاشىنان ءىلىنىپ قالىپتى، تاۋىپ العان كەزدە نوسەردەن كەيىنگى ىستىق كۇنگە سۋى سورعىپ تۇرعان جورگەكتىڭ ىشىندە ءۇش ايلىق نارەستە ەشتەڭە دە سەزبەي ۇيىقتاپ جاتقان ەكەن دەيدى، كوزىمەن كورگەندەر.

وسىناۋ كيەلى بەسىككە بايلانىستى قاسيەتتى دە، قايعىلى وقيعا 1943 جىلدىڭ كۇزىندە بولعان ەدى. بايان-ولگەي ايماعىنىڭ شەكاراعا جاقىن جەردەگى قۇجىرتى بۇلعىن دەگەن ەلدى مەكەنىنىڭ حالقى موڭعوليادا بولعان «ەسەركۋ» (توڭەرىسكە قارسىلار) دەگەن زوبالاڭنان باس ساۋعالاپ ءبىر تۇندە شىڭجاڭعا قاراي قاشادى. وسى بوسقىنداردىڭ ىشىندە ءمۇسىلىمنىڭ دە كوشى بار ەدى. ەكىنشى بالاسىنا بوسانعالى ەكى-اق اي بولعان 21 جاسار كەلىنشەگى كۇنبيكە
ءسابيى بولەنگەن بەسىكتى وڭگەرىپ، قارا-شوبىر كوشپەن جىرعىلتى اسۋىنا ەندى كەلگەن كەزدە شەكاراداعى اسكەرلەر الدارىنان وقتى قارشا بوراتادى. ءبىراز ادام وققا ۇشادى، كۇنبيكەنىڭ اتىنا وق ءتيىپ جىعىلىپ جولدا قالادى. ەكى كۇننەن كەيىن ارتتاعى ەل ىزدەپ كەلسە، بەسىككە سۇيەنىپ وتىرعان ايەلدى كورەدى. جاس انا از ۋاقىت بۇرىن قانسىراپ ولگەن ەكەن، كۇناسىز ءسابي جانسىز شەشەسىنىڭ ومىراۋىن سورىپ ءتىرى جاتىر. بەسىكتى تاۋىپ العان بەسكەرەي دەگەن جىگىتتىڭ ايتۋىنشا بەساتاردىڭ وعى بەسىكتىڭ ءتورت جەرىنەن كوكتەي تەسىپ وتسە
دە بولەۋلى سابيگە سونىڭ ءبىرى دە دارىماعانى ادام تاڭعالارلىق جاعداي ەدى.

ەڭ سوڭعى وقيعانى 1991 جىلى بايان-ولگەيدەن قازاقستانعا قاراي ءمۇسىلىمنىڭ ءوز اۋلەتى كاماز-بەن كوشىپ كەلە جاتقاندا بەسىكتىڭ ماشينانىڭ ۇستىنەن ۇشىپ كەتىپ، 30 شاقىرىمنان كەيىن جوقتاپ، قايتا ىزدەپ بارىپ العاندا ءبۇپ-ءبۇتىن جاتقانىن ايتۋعا دا بولار، بىراق وندا ىشىندە بولەۋلى ءسابي بولماعان.
ەڭ سوڭى قايعىلى وقيعا رەتىندە، ءمۇسىلىم اقساقالدىڭ نەمەرەسى ۇلاربەك جاس
كەلىنشەگى ەكەۋى 1997 جىلى كومىر جاققان بولمەلەرىندە ىس ءتيىپ قايتىس بولعاندا وسى بەسىكتىڭ ىشىندە بولەۋلى جاتقان بالالارى اتامەكەن اتتى ءۇش ايلىق ءسابيدىڭ امان قالعانىن عاجاپ دەۋگە بولادى.

بەسىكتىڭ دە مۇراجايعا بارۋى وسى ءبىر قايعىلى وقيعادان كەيىن بولعانعا ۇقسايدى. وبلىستىق گازەتتىڭ ءتىلشىسى نۇرجان دەگەن ازامات «ورالماننىڭ بەسىگى» دەگەن ماقالا جازعان سوڭ مۇراجايدىڭ مەڭگەرۋشىسى ءوزى كەلىپ، بەسىكتى بەس مىڭ تەڭگە بەرىپ قالاپ اكەتىپتى.

وسى كيەلى بەسىككە ءمۇحاماديدىڭ 15 بالاسى، ءمۇسىلىمنىڭ ءوزىنىڭ جانە اعا ىنىلەرىنىڭ 21 ءسابيى، ولاردىڭ بالا-شاعالارىنىڭ 19 نارەستەسى، شوبەرەلەردەن 6-ۋى بولەنگەن ەكەن. سوڭعى 4-ءشىسى اتاجۇرت قازاق ەلىنىڭ توپىراعىندا تۋعاندار...

«كيەلى بەسىك» دەپ، اتالسا دا كيە بەسىكتە ەمەس، كەرەمەت كەمەلدىكپەن جاسالعان
بەسىكتىڭ سەبەبىمەن سابيلەردى قاتەردەن قورعاپ تۇرعان جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتى دەمەسكە شارا جوق.

اباي ماۋقارا

Abai.kz