قازىرگى كەزدە وركەنيەتكە ءوزىن جاقىنمىن دەپ سانايتىن كەز-كەلگەن قوعام مۇشەسى ەڭ اۋەلى شەت ءتىلىن نەمەسە كومپيۋتەر ۇيرەنۋگە تالپىنادى. نەلىكتەن؟ ويتكەنى شەت ءتىلى مەن كومپيۋتەردىڭ تەتىگىن تاپساڭىز، كوپتەگەن تىرلىكتەرىڭىز وڭايلاستى دەي بەرىڭىز، عالامتورعا شىعاسىز، ماتەريال جينايسىز، بوس ۋاقىتىڭىزدى وتكىزەسىز، ويىن وينايسىز دەگەندەي...

دەي تۇرعانمەن، ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن قۇلاعىندا ويناسام دەپ تالپىنعان كومپيۋتەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زيانى بار ما؟ كۇن-ءتۇن دەمەي ينتەرنەت كلۋبتاردان شىقپايتىن جاس جەتكىنشەكتەرىمىزگە اسەرى قالاي؟ دەگەن سۇراق ءبارىمىزدى مازالايتىنى ءسوزسىز.

سوڭعى كەزدەرى كومپيۋتەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندىعى تۋرالى ءجيى ايتىلا باستادى. كومپيۋتەر الدىندا كوپ وتىراتىن ادام ارنايى جاتتىعۋلاردى كۇندەلىكتى جاساپ، دەمالىس ۋاقىتىن جۇيەلى ورنالاستىرماسا، كومپيۋتەردەن الاتىن ساۋلەلەنۋدىڭ اسەرى وتە جوعارى بولماق. سوندىقتان دا كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەيتىن ەرەسەك ادام ءار ساعات سايىن، ال جاس جەتكىنشەكتەر جارتى ساعات سايىن 10-15 مينۋتتاي ءۇزىلىس جاساپ تۇرۋى كەرەك، جانە كۇنىنە كومپيۋتەر الدىندا 5 ساعاتتان ارتىق وتىرماعانى ءجون. وسىدان كەيىن كۇندىز-ءتۇنى ينتەرنەت كلۋبتاردا وتىرىپ الىپ، كومپيۋتەردىڭ الدىنان شىقپايتىن جاستارىمىزدىڭ ءحالىن باعامداي بەرىڭىز. ۇنەمى قوزعالماي وتىرعاندىقتان ومىرتقانىڭ قيسايۋى، ساۋلەلەنۋ اۋىرۋىنا شالدىعادى.

قازىرگى كەزدە وركەنيەتكە ءوزىن جاقىنمىن دەپ سانايتىن كەز-كەلگەن قوعام مۇشەسى ەڭ اۋەلى شەت ءتىلىن نەمەسە كومپيۋتەر ۇيرەنۋگە تالپىنادى. نەلىكتەن؟ ويتكەنى شەت ءتىلى مەن كومپيۋتەردىڭ تەتىگىن تاپساڭىز، كوپتەگەن تىرلىكتەرىڭىز وڭايلاستى دەي بەرىڭىز، عالامتورعا شىعاسىز، ماتەريال جينايسىز، بوس ۋاقىتىڭىزدى وتكىزەسىز، ويىن وينايسىز دەگەندەي...

دەي تۇرعانمەن، ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن قۇلاعىندا ويناسام دەپ تالپىنعان كومپيۋتەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زيانى بار ما؟ كۇن-ءتۇن دەمەي ينتەرنەت كلۋبتاردان شىقپايتىن جاس جەتكىنشەكتەرىمىزگە اسەرى قالاي؟ دەگەن سۇراق ءبارىمىزدى مازالايتىنى ءسوزسىز.

سوڭعى كەزدەرى كومپيۋتەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زياندىعى تۋرالى ءجيى ايتىلا باستادى. كومپيۋتەر الدىندا كوپ وتىراتىن ادام ارنايى جاتتىعۋلاردى كۇندەلىكتى جاساپ، دەمالىس ۋاقىتىن جۇيەلى ورنالاستىرماسا، كومپيۋتەردەن الاتىن ساۋلەلەنۋدىڭ اسەرى وتە جوعارى بولماق. سوندىقتان دا كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەيتىن ەرەسەك ادام ءار ساعات سايىن، ال جاس جەتكىنشەكتەر جارتى ساعات سايىن 10-15 مينۋتتاي ءۇزىلىس جاساپ تۇرۋى كەرەك، جانە كۇنىنە كومپيۋتەر الدىندا 5 ساعاتتان ارتىق وتىرماعانى ءجون. وسىدان كەيىن كۇندىز-ءتۇنى ينتەرنەت كلۋبتاردا وتىرىپ الىپ، كومپيۋتەردىڭ الدىنان شىقپايتىن جاستارىمىزدىڭ ءحالىن باعامداي بەرىڭىز. ۇنەمى قوزعالماي وتىرعاندىقتان ومىرتقانىڭ قيسايۋى، ساۋلەلەنۋ اۋىرۋىنا شالدىعادى.

كومپيۋتەر الدىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرىن تيگىزەتىن نەگىزگى فاكتورلار: ۇزاق ۋاقىت بويى وتىرىپ جۇمىس ىستەۋ; مونيتوردىڭ ەلەكترماگنيت ساۋلە شىعارۋى; كوزدىڭ قاجۋى،  قول ۇشى بۋىندارىنا جۇكتەمەنىڭ كوپتىگى.

ادام كومپيۋتەر الدىندا ۇزاق ۋاقىت وتىرعاندا: مويىن، باستىڭ، قولدىڭ جانە يىق بۇلشىق ەتتەرىنە كۇش ءتۇسىپ، وسىدان ومىرتقاعا  ارتىق جۇكتەمە، وستەروحوندروز، ال بالالاردا - سكوليوز پايدا بولادى. وتىرىپ كوپ جۇمىس ىستەيتىن ادامداردا، ورىندىقتا كوپ وتىرعاندا، جامباس مۇشەلەرىندە قان اينالىسىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوعادى، مۇنىڭ سالدارىنان - پروستاتيت جانە گەمورروي پايدا بولادى، بۇلاردى ەمدەۋ - ۇزاق  پروتسەسس. بۇدان باسقا، قوزعالىستىڭ از بولۋى ماي باسۋعا اكەلەدى.

قازىرگى كەزدە جۇقا ەكراندى  مونيتورلار دەنساۋلىققا قاۋىپسىز دەلىنگەنىمەن، بىراق ءالى دە ونىڭ بەلگىلى مولشەردە ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەردى ءبولىپ شىعاراتىنى ايتىلۋدا.  ال ەسكى مونيتورلاردىڭ زيانى تىپتەن جوعارى. سوندىقتان ۇستەلىڭىزدە ەسكى مانيتور تۇرسا ودان ەرتەرەك قۇتىلعانىڭز ءجون.

دەمالىسسىز ۇزاق ۋاقىت بويى كومپيۋتەر الدىندا وتىرۋ كوزگە كوپ كەرى اسەرىن تيگىزەدى. كورۋدى ناشارلاتادى.

قول ساۋساقتارىمەن پەرنە تاقتانى ۇنەمى باسقان سوڭ جانسىزدانۋ، السىزدىك پايدا بولادى، بۇل قول ۇشىنىڭ بۋىن جانە بايلانىستىرۋشى اپپاراتىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى، ال بۇدان ءارى قاراي قول ۇشىنىڭ اۋىرۋى سوزىلمالى جاعدايعا وتەدى.

كومپيۋتەردە جانە ونىڭ ماڭىندا شاڭ كوپتەپ جينالادى، بۇل سول جۇمىس اۋماعىن لاستايدى. لاس بولعان جەردە ءارتۇرلى ميكروبتار، باكتەريالار بولادى. وسىنىڭ ءبارى اللەرگيادان باستاپ ءارتۇرلى اۋرۋلاردى تۋدىرۋى مۇمكىن.

ال وسىنداي كوپتەگەن زياندى اسەرىنىڭ بار ەكەنىنە قاراماستان ادامداردىڭ ودان باس تارتپايتىنى انىق، بۇل زاڭدى دا. ويتكەنى وركەنيەتتى قوعامنىڭ تىرلىگىن كومپيۋتەرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. دەي تۇرعانمەن، كوپ ۋاقىتىن ينتەرنەت پەن اگەنتتە وتكىزەتىن جاستارىمىزدىڭ قازىرگى كۇيىنە الاڭداماي تۇرا المايسىڭ.

قالامىزدا كومپيۋتەرلىك دۇڭگىرشەكتەر مەن ۆاگوندار كوپتەپ كەزدەسەدى.  مۇنداي جەرلەردە ويىن باعاسى ارزان، سوندىقتان ۆيرتۋالدى ويىندارعا بەرىلگەن بالالار كۇنى بويى وتىرۋعا دايىن. بىراق،  ول جەرلەردە اۋا ىلعالدىلىعى تومەن. "شاڭدى" ميكروكليمات بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەدى. سونىمەن بىرگە، تەك پايدانى كوزدەگەندەر  كومپيۋتەردىڭ جۇمىس تارتىبىنە اسا ءمان بەرمەيدى. نەگىزىندە ءبىر ويىن كومپيۋتەرى 4-5 شارشى مەتر جەر الۋى كەرەك. ال ءىس جۇزىندە ويىن كلۋبتارىندا كومپيۋتەرلەر سىعىلىستىرىلىپ قاتار-قاتار ورنالاستىرىلعان. مەكتەپكە دەيىنگى بالالار وسىلايشا ۇزدىكسىز ويىن وينايتىن بولسا، ولاردىڭ "قىليكوزدىككە" ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن. عالىمدار كومپيۋتەر الدىندا ۇزاق وتىرعان بالالاردىڭ ميىنا ويىن كەزىندە وپەراتسيا جاساپ جاتقان حيرۋرگتىڭ ميىنا تۇسەتىن دارەجەدەگى سالماق تۇسەتىندىگىن ايتادى. ياعني بالا سترەسكە ءجيى ۇشىرايدى. ۆيرتۋالدى ويىندارعا ەلىتكەپ ءار ءتۇرلى قىلمىستى ىستەرگە بارۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اتا-انالارمەن قوعام بولىپ بىرگە كۇرەسۋ، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ينتەرنەت زالعا كىرۋىن شەكتەۋ كەرەك.

ال، كومپيۋتەر پايدالانۋشىلار مىنانى ەستە ساقتاعانى دۇرىس: ۇنەمى كومپيۋتەر قوسۋلى تۇراتىن بولمەنىڭ اقتاۋلى بولعانى، ەدەنىنە لينولەۋم توسەلگەنى دۇرىس. ونى ءسۇرتۋ دە وڭاي. كومپيۋتەرلى بولمەلەرگە بالىعى بار اكۆاريۋم نەمەسە سۋ تولى ىدىس قويىلىپ، كاكتۋس وسىرىلگەنى ابزال. ويتكەنى سۋ وزىنە نەگاتيۆتى ەنەرگيانى تارتىپ الىپ، بولمەلەردە ىلعالدىلىقتى رەتتەيدى. ال كاكتۋس بولسا، ەلەكتروماگنيتتى ورىستەردى بويىنا سىڭىرەدى. ۇستەلدىڭ پەرنەتاقتامەن بيىكتىگى 62-88 سم، ۇستەلدىڭ دەڭگەيىمەن ساناعاندا، ەدەننەن ساناعاندا ەكران بيىكتىگى 90-128 سم; ۇستەل مەن ەكراننىڭ ارا قاشىقتىعى 40-115 سم. ەكران مەن وپەراتوردىڭ كوزىنىڭ ارا قاشىقتىعى 60-80 سم، بولعانى دۇرىس.

كومپيۋتەر - كوپ جۇمىستارىمىزدى وڭايلاتاتىنى انىق. دەسە دە اعزاعا تيگىزەتىن كەرى اسەرى ءوز الدىنا. ەندەشە، ۆيرتۋالدى ويىنعا ماس بولىپ ەكرانعا بايلانعان، اگەنتپەن دوس بولىپ، كومپيۋتەرگە قامالعان جاستارىمىزدىڭ جاعدايىنا الاڭدايتىن، جايىن باعامدايتىن كەز كەلگەن سەكىلدى...

«اباي-اقپارات»