ءار سۇيەم جەر ءۇشIن كۇرەسكەن
قوعامنىڭ قاي كەزەڭiندە بولسىن ادام بالاسىنىڭ تاعدىرى مەن مەملەكەت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەستە جەر تاعدىرى ايرىقشا ورىن الىپ كەلدi.
ستاليندiك اكiمشiل-ءامiرشiل بيلiك جۇيەسi ورناعاننان كەيiن قازاقستاندا جەر ماسەلەسiندەگi تۇيتكiلدەر بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇسiپ، كەشەگi رەسەيلiك يمپەريا كەزەڭiندەگi وتارشىلدىق ساياسات جاڭا سيپاتتا قارقىن الدى. بۇل ساياساتقا سول كەزەڭدەگi بيلiكتiڭ ءار تارماعىندا وتىرعان ۇلتجاندى قازاق قايراتكەرلەرi باتىل قارسىلىق كورسەتكەن ەدi.
قوعامنىڭ قاي كەزەڭiندە بولسىن ادام بالاسىنىڭ تاعدىرى مەن مەملەكەت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەستە جەر تاعدىرى ايرىقشا ورىن الىپ كەلدi.
ستاليندiك اكiمشiل-ءامiرشiل بيلiك جۇيەسi ورناعاننان كەيiن قازاقستاندا جەر ماسەلەسiندەگi تۇيتكiلدەر بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇسiپ، كەشەگi رەسەيلiك يمپەريا كەزەڭiندەگi وتارشىلدىق ساياسات جاڭا سيپاتتا قارقىن الدى. بۇل ساياساتقا سول كەزەڭدەگi بيلiكتiڭ ءار تارماعىندا وتىرعان ۇلتجاندى قازاق قايراتكەرلەرi باتىل قارسىلىق كورسەتكەن ەدi.
وتارشىلدىق جەر ساياساتىن جۇرگiزۋشi گولوششەكينگە قارسى شىققان قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi, 1926-1927 جىلدارى ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى بولىپ iستەگەن جاعىپار سۇلتانبەكوۆ بولدى.
قازاقستانداعى كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى جىلدارىندا ءارتۇرلi جاۋاپتى كەڭەستiك قىزمەتتەردi اتقارعان قايراتكەر تۇلعا جاعىپار سۇلتانبەكۇلى ءوز قولىمەن تولتىرعان ومiرباياندىق جولى جونiندە بىلاي دەپ جازادى: "مەن 1898 جىلى قوستاناي ۋەزi, اراقاراعاي بولىسى، №6 اۋىلدا دۇنيەگە كەلدiم. اتا-انام قاراپايىم قازاق مالشىسى بولدى، سوعىسقا دەيiن ولاردىڭ جاعدايى ورتاشا بولاتىن، جانۇيامىز ەشتەڭەدەن قىسىلماي ورتاشا تۇردى. اتا-انام توعىز جاسىمدا قوستاناي قالاسىنداعى ورىس-قازاق مەكتەبiنە بەردi, ونى 1913 جىلى بiتiرiپ شىقتىم. وسى جىلى قوستانايداعى 2 جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرسقا ءتۇسiپ، ونى 1915 جىلى اياقتادىم. پەداگوگيكالىق كۋرستى بiتiرگەننەن كەيiن، مۇعالiمدiك ينستيتۋتقا تۇسۋگە تىرىستىم، بiراق قاراجاتتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، ەكiنشi جاعىنان قولايسىز جاعدايعا بايلانىستى ينستيتۋتقا تۇسۋگە مۇمكiندiگiم بولمادى. پەداگوگيكالىق كۋرستا وقىپ جۇرگەن جىلدارى اسا قۇشتارلىقپەن ادەبي كiتاپتاردى وقۋعا كiرiسiپ، ەكi جىلدىڭ iشiندە كiتاپحاناداعى لەرمونتوۆتىڭ، گوگولدiڭ، پۋشكيننiڭ، گونچاروۆتىڭ، دانيلەۆسكيدiڭ، دوستاەۆسكيدiڭ، كارامزيننiڭ، ل.تولستويدىڭ، تۋرگەنەۆتiڭ، شيللەردiڭ، شەكسپيردiڭ جانە تاعى دا باسقا كوپتەگەن ەڭبەكتەردi وقىپ شىقتىم. بۇل ەڭبەكتەر ماعان رۋحاني ازىق بەرۋمەن قاتار، تiلدiك قورىمنىڭ دامۋىنا دا ءوز اسەرiن تيگiزدi.
1915 جىلدان باستاپ، قوستاناي گۋبەرنياسىنداعى اۋىلدىق مەكتەپتە مۇعالiم بولىپ، ەڭبەك جولىمدى باستادىم. اۋىل مەكتەبiندە مۇعالiم بولىپ بەس جىل قىزمەت iستەدiم". (قر پم. 141-قور، ت-16, iس-2803. پ 7).
جاعىپار سۇلتانبەكۇلى 1920 جىلدان باستاپ، قوستاناي گۋبەرنياسىنداعى كەڭەستiك قۇرىلىستىڭ ءارتۇرلi دەڭگەيدەگi جاۋاپتى قىزمەتتەرگە تارتىلدى: 1920-1922 جىلدارى بولىستىق حالىق اعارتۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi جانە اراقاراعاي بولىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى، 1923-1925 جىلدارى قوستاناي گۋبەرنيالىق، ال 1925-1926 جىلدارى پەتروپاۆل گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi بولىپ iستەيدi. جاعىپار سۇلتانبەكۇلى وسى قىزمەتi بارىسىندا قازاق اۆتونومياسىنداعى جەر جاعدايى مەن جەر ماسەلەسiنە قاتىستى تۇيتكiلدi ماسەلەلەرمەن جەتە تانىسىپ، "گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ جۇمىسىن ماڭىزدى جانە قىزىقتى جۇمىس سالاسى دەپ ەسەپتەيمiن" دەگەن ەدi. 1926 جىلى اقتوبە گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى كەزiندەگi جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ جۇمىسىنا پارتيا كوميتەتi تاراپىنان مىناداي باعا بەرiلگەن بولاتىن: "جولداس سۇلتانبەكوۆ گۋبيسپولكومنىڭ توراعاسى لاۋازىمىندا 1926 جىلدىڭ 1 ءساۋiرi مەن 1 قازان ايى ارالىعىندا بولدى. وسى جۇمىستا ول ءوزiن جiگەرلi, ماڭىزدى ماسەلەلەردi ۇسىناتىن جانە تابا بiلەتiن قىزمەتكەر رەتiندە كورسەتتi. 1925-1926 جىلدارعا ارنالعان اقتوبە بيۋدجەتiنiڭ تابىستى ورىندالۋى جانە قازiرگi ورناتىلعان بيۋدجەتتiك ءتارتiپ - ونىڭ اتقارعان iس-شارالارىنىڭ ناتيجەسi. جاقسى قىزمەتكەرلەردi تاڭداي بiلۋi جانە ولاردى جولداستىق ىنتىماقتاستىقتا باسقارۋى ونىڭ قىزمەتiنiڭ جوعارعى جەتiستiككە جەتۋiنە ءوز اسەرiن تيگiزۋدە. ج.سۇلتانبەكوۆ اقتوبەدەگi قىزمەتi كەزەڭiندە ءوزiنiڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە iسكەر اكiمشiلiك قابiلەتiن كورسەتiپ، حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى". (قر پم. 141-قور، ت -16, iس-2803. پ 6)
جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ ۇلت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەسi جانە ءوز ۇلتىنا بەرiلگەن قايراتكەرلiك قاسيەتi ونىڭ ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى بولىپ iستەگەن جىلدارى ايرىقشا كورiندi. ول 1926 جىلدىڭ اقپان ايىنان 1927 جىلدىڭ قازان ايى ارالىعىندا قازاق اۆتونومياسىنىڭ ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى بولىپ iستەگەن كەزەڭiندە حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ، قازاق واك-نiڭ توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ، حالىق اعارتۋ حالكومى سماعۇل سادۋاقاسوۆ جانە تاعى دا باسقا ۇلتجاندى قايراتكەرلەرمەن بiرگە قازاق جەرiندەگi وتارشىلدىق ساياساتتى جاڭا تۇرپاتتا جۇرگiزiپ وتىرعان گولوششەكيندiك ساياساتقا قارسى شىقتى.
قازاقستاندا كەڭەس وكiمەتi ورناعاننان كەيiن، تارتىپ الىنعان قازاق جەرلەرi ەڭبەكشi قازاق حالقىنا قايتارىلۋى تيiس دەلiنگەن دەكرەتتەر قابىلدانعانىمەن دە، ونى iسكە اسىرۋ ورىندالعان جوق. تۇركiستان ايماعىندا بۇل دەكرەتتەر از دەپ قولعا الىنعان بولسا، قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىندا مۇلدە iسكە اسىرىلمادى دەپ ايتۋعا بولادى. قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرiنiڭ بارلىعى ورىس كۋلاكتارى مەن كازاكتاردىڭ، قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىنىڭ قولىندا بولدى. ونىڭ ۇستiنە وسى جىلدارى قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرi قانشا قارسىلىق كورسەتسە دە، رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلار لەگi تولاستاماعان ەدi. جەرiنەن ايرىلعان قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋ جونiندەگi پارتيا پلەنۋمدارى مەن كونفەرەنتسيالارىنداعى شەشiمدەر قاعاز جۇزiندە عانا قالىپ جاتتى. ماسەلەن 1924 جىلى ءساۋiر ايىندا بولعان رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ پلەنۋمى جانە 1925 جىلى بولعان رك(ب)پ V كونفەرەنتسياسىنىڭ قارارلارىندا: "جەرگiلiكتi حالىقتى جەرگە ورنالاستىرىپ بولعانشا، ەلدiڭ شارۋاشىلىق ومiرiندەگi ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا كەدەرگi كەلتiرiپ وتىرعان وزدiگiنەن قونىس اۋدارىپ كەلۋدi توقتاتۋ جونiندە ناقتى ارەكەتتەر جاسالۋى قاجەت" دەلiنگەنiمەن دە، iس جۇزiندە جاعداي باسقاشا بولىپ شىقتى.
جەرگە ەڭ الدىمەن جەر يەسi - قازاق حالقىن ورنالاستىرۋ، ودان سوڭ 1918 جىلعا دەيiن قازاق جەرiنە كەلگەن كەلiمسەكتەردi, ەكiنشi كەزەكتە قازاقستانعا ءوز ەركiمەن 1922 جىلدىڭ 31 تامىزىنا دەيiن كەلگەندەردi ورنالاستىرۋ جونiندەگi قازاق واك-نiڭ شەشiمiنە بارلىق بيلiكتi ءوز ۋىسىنا شوعىرلاندىرعان ورتالىق بيلiك كەلiسپەدi. 1922 جىلداردان كەيiن دە قازاق جەرiنە كەلگەن كەلiمسەكتەرگە جەر بەرۋدi تالاپ ەتتi. مiنە، وسىنداي تەكەتiرەستiڭ قىزعان شاعىندا، حالقىمىزدىڭ جانە ۇلتجاندى قايراتكەرلەردiڭ "سورىنا" وراي قازاقستان باسشىلىعىنا گولوششەكين كەلگەن ەدi. ورتالىقتىڭ تاپسىرماسىمەن ارنايى جiبەرiلگەن گولوششەكين ورتالىق پەن قازاقستان اراسىنداعى تەكەتiرەستە ۇنەمi ورتالىقتى قولداپ، ورتالىقتىڭ مۇددەسiنە ساي شەشiمدەردi قابىلداۋدا بار كۇشiن سالدى.
جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ ەگiن شارۋاشىلىعى حالكومى بولىپ iستەگەن كەزەڭi قازاقستاندا قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرi مەن ورتالىقتىڭ قولشوقپارى گولوششەكين باستاعان توپتىڭ اراسىنداعى جەرگiلiكتەندiرۋدi جۇرگiزۋ، قازاقستانداعى پارتيالىق باسشىلىقتىڭ دۇرىس جۇرگiزiلمەۋi, ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگiزۋ جانە جەر ماسەلەسiنە قاتىستى ايتىس-تارتىستىڭ قىزعان شاعى ەدi. وسى ۇلت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەس بارىسىندا جاعىپار سۇلتانبەكۇلى ءوزiنiڭ پiكiرلەس، نيەتتەس قايراتكەر سەرiگi س.سادۋاقاسوۆ جاعىندا بولدى. ءوزiن س.سادۋاقاسوۆپەن جاقىنداستىرعان "وتارشىلدىقپەن كۇرەس ۇرانى" ەكەنiن اشىق تۇردە ايتتى دا.
جاعىپار سۇلتانبەكۇلى - 1926 جىلى قاراشا ايىندا موسكۆا قالاسىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن ۇلتتار كەڭەسiنە قاتىسقان قازاقستاندىقتاردىڭ بiرi. ول بۇل كەڭەستە ارنايى شىعىپ سويلەمەسە دە، كەڭەستە قازاقستان جاعدايىن ءسوز ەتكەن ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭباەۆ، س.اسفەندياروۆتارمەن تiلەكتەس بولدى. بۇل كەزەڭ كەڭەس وكiمەتiنiڭ ۇلتتار تەڭدiگiن قامتاماسىز ەتەمiز دەگەن ۇراندارىنىڭ بارلىعى قاعاز جۇزiندە قالىپ، كەرiسiنشە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ قۇقىقتارى شەكتەلiپ، ۇلتتار ماسەلەسi كۇننەن-كۇنگە شيەلەنiسiپ، شوۆينيستiك ساياساتتىڭ ۇستەمدiك الىپ بارا جاتقان كەزi ەدi. كەڭەستە باتىل تۇردە ايتىلعان ۇلت ماسەلەلەرiنە جانە ونى شەشۋدiڭ جولدارىنا قاتىستى ويلاردىڭ ستالينگە، ونىڭ قازاق جەرiندەگi قولشوقپارى گولوششەكينگە ۇناماعانى بەلگiلi. وسى كەڭەستەن سوڭ iلە-شالا جەلتوقسان ايىندا گولوششەكيننiڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكiزiلگەن كەڭەس موسكۆادا وتكەن ۇلتتار كەڭەسiن قارالاۋدان تۇردى. وندا موسكۆاداعى كەڭەستە قازاقستان اتىنان شىعىپ سويلەگەن قايراتكەرلەر بارىنشا قارالاندى. ولكەلiك پارتيا كوميتەتi, ولكەلiك باقىلاۋ كوميسسياسى، قازاق واك-i مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ فراكتسياسى جانە "قازاق بەلسەندiلەرiنiڭ" بiرلەسكەن ءماجiلiسi وسى ماسەلەگە قاتىستى ارنايى قاۋلى قابىلداپ، ورتالىق كوميتەتتi حاباردار ەتەدi. ول قاۋلىدا: "ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ پiكiرلەرi مەن قاجەتتiلiگiن كەزدەيسوق جينالعان "ۇلتشىلدار" ەمەس پارتيا كوميتەتتەرi جانە ۇكiمەتi بiلدiرەدi, ۇلتتار كەڭەسiندە قوجانوۆ، مىڭباەۆ، اسفەندياروۆتاردىڭ پiكiرلەرi ولكەلiك پارتيا كوميتەتiمەن، قازاكسر ۇكiمەتiنiڭ پiكiرلەرiمەن جانە باعىتىمەن مۇلدەم سايكەس كەلمەيدi" دەلiنiپ، ودان ءارi قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتارالىق قاتىناس پارتيانىڭ X, XII سەزدەرiنiڭ شەشiمدەرiنە سايكەس جاقسى، قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر دەگەن سەكiلدi جالعان، جالىندى كوپiرمە سوزدەرمەن بۇركەمەلەنگەن ەدi. (قر پم. 141-قور، ت-1, iس-1129. پ 1) مiنە، وسى كەڭەستەن كەيiن-اق گولوششەكين ۇلتجاندى قايراتكەرلەردiڭ سوڭىنا ءتۇسiپ، ولاردى قۋعىنداۋىن باستادى. ونىڭ قاندىقول تىرناعىنا iلiككەن قايراتكەرلەردiڭ بiرi - جاعىپار سۇلتانبەكۇلى بولدى.
جاعىپار سۇلتانبەكۇلى قازاقستانداعى ەڭ ۋشىققان ماسەلەلەردiڭ بiرi - جەر ماسەلەسiنە قاتىستى تۇيتكiلدەردi شەشۋدەگi ءوزiنiڭ تاباندى كوزقاراسىن بىلاي دەپ بiلدiرەدi: "موي گلاۆنىي دوۆود: كازاكسكيە ناسەلەنيە، ەگو بەدنياتسكو-سرەدنياتسكيە ماسسى، دەسياتيلەتيامي وستاۆاليس وبەزدولەننىمي ۆ وتنوشەني زەملەپولزوۆانيا. سليشكوم سۆەجي ەششە ۆ يح پامياتي پەرەجەتكي دەياتەلنوستي ستاريح پەرەسەلەنچەسكيح ورگانيزاتسي. پوەتومۋ منە كاجەتسيا، چتو نا وتكرىتيە پەرەسەلەنيا ۆ كازاحستان دو پرەدۆاريتەلنوگو زەملەۋسترويستۆا كازاكسكوگو ناسەلەنيا، نە ۋدوۆلەتۆورەنيا ەگو ناسۋششنىح پوترەبنوستەي ۆ زەملە، كازاكسكيە ترۋدياششيەسيا ماسسى بۋدۋت رەاگيروۆات وچەن بولەزنەننو. وني موگۋت ۆوسپرينيات پروۆوديموە سپلوشنوە زەملەۋسترويستۆو، نە كاك پوزەمەلنو-حوزيايستۆەننوە ۋسترويستۆو، كاكيم ياۆلياەتسيا ونا نا ساموم دەلە، كاك "زەملەمەريە", پروۆوديموە س تسەليۋ وبيازاتەلنوگو ۆىياۆلەنيا زەمەلنىح يزليشەك دليا پەرەسەلەنيا. ەتو دەيستۆيتەلنو سنيزيلو بى ۆ گلازاح ناسەلەنيا پوليتيچەسكوە ي حوزيايستۆەننوە زناچەنيە زەملەۋسترويستۆا، ا س درۋگوي ستورونى پري سلابوستي ي زاسورەننوستي زەملەۋسترويتەلنىح ي پەرەسەلەنچەسكيح اپپاراتوۆ، دەيستۆيتەلنو پوسترادالي بى ينتەرەسى كازاكسكيح ترۋدياششيحسيا ماسس". (قر پم. 141-قور، ت-1, iس-2409. پ 84)
الاش ارىسى قازاقستانداعى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ شيەلەنiسۋiنە قازاق جەرiنە قونىستانۋشىلاردىڭ تولاستاماي وتىرعاندىعى سەبەپ بولىپ وتىرعاندىعىن جاقسى تۇسiنگەن بولاتىن. سوندىقتان ول، مۇمكiندiگiنشە قازاقستانداعى جەرلەردiڭ قۇنارلى، قۇنارسىزدىعىنا قاراي مۇقيات زەرتتەۋ ماسەلەسiن قويىپ، بۇل ماسەلەدەگi قازاق جەرiن زەرتتەۋمەن ۇزاق جىلداردان بەرi اينالىسىپ كەلە جاتقان قايراتكەر، عالىم ءاليحان بوكەيحانوۆ ارقىلى پروفەسسور شۆەتسوۆپەن بايلانىسىپ، ولاردى قازاق جەرلەرiن زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىنا تارتتى. تىرناق استىنان كiر iزدەگەندەر جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ بۇل يگi iس-ارەكەتتەرiن بارىنشا بۇرمالاپ، كەشەگi "الاشورداشىلارمەن", "ۇلتشىلدارمەن" بايلانىسۋ دەپ قارا كۇيە جاقتى.
وسىنداي "قىراعىلاردىڭ" بiرi م.تۇلەپوۆ دەگەن ۆك(ب)پ ولكەكومىنا جازعان حاتىندا: "شiلدە ايىنىڭ سوڭىندا ەگiنشiلiك حالكومى جولداس سۇلتانبەكوۆ قىرىمعا بارا جاتقان جولدا موسكۆاعا توقتادى. سول كۇنi سۇلتانبەكوۆ زاتتارىن قوناق ۇيدە قالدىرىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆقا باردى... ءاليحان بوكەيحانوۆتا كەشكە دەيiن بولدى. ەرتەسiنە پiكiر الىسۋ تاعى دا جالعاستى. بوكەيحانوۆپەن كەزدەسكەننەن كەيiن، تورەعوجين جانە تۇلەپوۆ جولداستارمەن پiكiر الىسۋ كەزiندە: ء"اليحان شۆەتسوۆپەن سويلەسۋگە ۋادە بەردi جانە بارلىعىن ويداعىداي ەتەدi", - دەپ ايتتى. اڭگiمە فەدەرالدىق ورگاندارمەن كەلiسپەي وتىرعان قازاقستانداعى جەر ماسەلەسi جانە نورمالارى تۋرالى بولدى", - دەپ جازادى. م. تۇلەپوۆ iشكi پارتيالىق ماسەلەلەردi "الاشوردا" باسشىلارىمەن تالقىلاۋعا مۇلدە بولمايدى جانە ەگiنشiلiك حالكومى سەكiلدi ماڭىزدى ورگاندارعا بiزگە جات الاشوردا يدەولوگياسى ەنiپ، بiزدiڭ جۇمىسىمىزدى قيىنداتىپ جiبەرەدi دەگەن ويدى جەتكiزۋگە تىرىستى. (قر پم. 141-قور، ت-1, iس-1129. پ 109) جاعىپار سۇلتانبەكۇلى باسقارعان ەگiن شارۋاشىلىعى حالكوماتىنىڭ بiرiنشi كەزەكتە قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋى، قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىنىڭ مۇددەسiن قورعاپ وتىرعان گولوششەكينگە تاپتىرماس مالiمەت بولدى. VI ولكەلiك پارتيا كونفەرەنتسياسىندا جاساعان بايانداماسىندا گولوششەكين بارلىق زiلiن جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنا قارسى توگiپ: "جەر نورمالارىن انىقتاۋ ءۇشiن موسكۆاعا كەلگەن سۇلتانبەكوۆ نۇسقاۋلار الۋ ءۇشiن ولكەلiك كوميتەتتiڭ جاۋاپتى حاتشىسىنا بارىپ جولىقپاي، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جولىعادى. بۇل بۇزاقىلىق ەمەس پە؟", - دەۋمەن قاتار، جەر نورمالارىن انىقتاۋعا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزگەن پروفەسسور شۆەتسوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرiنە قاناعاتتانباي، اقشا العاننان باسقا ەشتەڭە بiتiرمەدi دەپ ايىپتادى. جانە بۇل زەرتتەۋلەردiڭ قورىتىندىلارىنا سەنبەي، قايتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋدi تالاپ ەتiپ: "بۇل جەر نورمالارىنىڭ جارامسىزدىعىنىڭ تەحنيكالىق جانە ساياسي تۇرعىداعى سىنىنا توقتالماي-اق قويايىن", - دەدi جانە: "ەكi جىل بويى قاراتiلەۋوۆ، سۇلتانبەكوۆ، بوكەيحانوۆتارمەن كۇرەسiپ كەلەمiن، ولار بۇل ماسەلەگە قاتىستى بiر قادام دا العا جىلجىعان جوق" دەۋمەن ولاردىڭ بار ەڭبەگiن جوققا شىعاردى. (قر پم. 141-قور، ت-1, iس-38. پ 197) قازاق ەلiن باسقارعان ف.گولوششەكين ورتالىقتىڭ قولداۋىمەن جانە ورتالىققا جالعان اقپارلار بەرۋ ارقىلى قازاقستانداعى جەر تاپشىلىعىنا بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان ۇلتارالىق شيەلەنiستەردi جاعىپار سۇلتانبەكۇلى سىندى قايراتكەرلەردiڭ ارەكەتiنەن تۋىنداپ وتىرعان ەتiپ كورسەتتi. قازاقستاندا باسى ارتىق جەرلەر جوق دەپ رەسەيدەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن ن.نۇرماقوۆ، ج.سۇلتانبەكوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قاراتiلەۋوۆ، و.جاندوسوۆ سىندى قايراتكەرلەر "ۇلتشىلدار" رەتiندە ايىپتالىپ، قۋعىندالا باستادى. جەرiنەن ايىرىلعان قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋدى ۇسىنعان جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، س.قاراتiلەۋوۆتiڭ ۇلت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەسiن "سۇلتانبەكوۆشiلدiك", "قاراتiلەۋوۆشiلدiك" قىلىپ شىعاردى. وسىدان كەيiن بواك-نiڭ ورىس شارۋالارىن جەرگە ورنالاستىرۋعا بايلانىستى كەزەكتiڭ بارلىق ءتۇرiن جويۋ جونiندەگi قاۋلىسى شىقتى. بۇل قاۋلى بويىنشا قونىس اۋدارۋشىلار ەشقانداي دا كەزەكسiز قازاق جەرiنەن جەر الىپ، قونىستانۋعا مۇمكiندiك الدى. ورتالىقتىڭ بۇل قاۋلىسىمەن كەلiسپەگەن ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى جاعىپار سۇلتانبەكۇلى ارنايى موسكۆاعا بiرنەشە رەت بارىپ، 1926 جىلدىڭ قاراشا ايىندا جانە 1927 جىلدىڭ اقپان ايىندا بواك-نiڭ القاسىندا بايانداما جاساپ، رسفسر ەگiن شارۋاشىلىعى حالكوماتىمەن، جەر كوميتەتi فەدەرالدىق ورگاندارىمەن جانە قونىس اۋدارۋ كوميتەتiمەن بەتپە-بەت ايتىسقا شىقتى. ورتالىق ورگاندار، ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ قۇقىقتارىن ەسكەرمەي ولاردىڭ زاڭدارىنا قارسى قاۋلىلار شىعارىپ وتىرعانىن دالەلدەپ، بۇل قاۋلىلاردىڭ كۇشiن جويۋعا بارىنشا كۇش سالدى. بiراق ورتالىق ءوزiنiڭ وتارشىلدىق قاۋلىسىن وزگەرتپەگەن كۇيiندە قالدىرعان بولاتىن. قازاق جەرiنە ورىس شارۋالارىن قونىس اۋدارۋعا قاتىستى ورتالىقتىڭ ساياساتىن قولداپ وتىرعان گولوششەكيننiڭ ارەكەتiن نىعمەت نۇرماقوۆ "وتارشىلدىق" دەپ سيپاتتاعان بولسا، جاعىپار سۇلتانبەكۇلى "قونىس اۋدارۋدى جۇرگiزۋشi شەنەۋنiكتiڭ iسi" دەگەن ەدi.
ف.گولوششەكين قازاق قايراتكەرلەرiنە ءارتۇرلi جالعان ايدار تاعىپ، قۋعىنداۋدى جۇرگiزگەندە جاعىپار سۇلتانبەكۇلىن سادۋاقاسوۆ توبىنا جاتقىزىپ، 1927 جىلى قاراشا ايىندا بولعان VI پارتيا كونفەرەنتسياسىندا: "مەن سادۋاقاسوۆ دەپ ايتقاندا، وندا جيناقتالعان "سادۋاقاسوۆشىلدىق" تۋرالى ايتامىن، ول ساڭلاقتارعا سۇلتانبەكوۆ، قاراتiلەۋوۆ، مۇستامباەۆ جانە تاعى باسقالار كiرەدi, بۇلار "سوتسياليزم قۇرىلىسشىلارى" دەگەن كەكەسiنمەن، بۇل قايراتكەرلەردi توپشىلدىق اۋىتقۋشىلىقپەن ايىپتادى. (قر پم. 141-قور، ت-1, iس-38. پ 220)
<!--pagebreak-->
گولوششەكين باسقارعان ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ ۇلتتىق ساياساتتى دۇرىس جۇرگiزبەۋi, جەرگiلiكتەندiرۋدiڭ دۇرىس جۇرگiزiلمەۋi, رەسەيدەن قونىس اۋدارۋدىڭ توقتاتىلماۋى، قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ جۇرگiزiلمەۋi جانە تاعى دا باسقا حالقىمىزدىڭ ۇلت رەتiندە دامۋىنداعى اسا ماڭىزدى الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي شارالار ۇلتجاندى قايراتكەرلەردiڭ گولوششەكينمەن اشىق ايتىسقا تۇسۋگە يتەرمەلەيدi. ۇلت مۇددەسiن قورعاعان بۇل قايراتكەرلەردi "بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار مۇددەسiن قورعاۋشىلار" دەپ ايىپتاعان گولوششەكين ولاردى بiرiنەن سوڭ بiرiن قىزمەتتەرiنەن الىپ، قۋعىنعا ۇشىراتتى. 1927 جىلى 3 قازاندا قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ ماجiلiسiندە جاعىپار سۇلتانبەكۇلى ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى قىزمەتiنەن الىنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتسياسى باسقارماسىنىڭ توراعاسى قىزمەتiنە جiبەرiلدi.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا قازاقستاندا گولوششەكين ءارتۇرلi جالعان ساياسي ايىپتاۋلارمەن ءوز قارسىلاستارىن قۋعىنداعان كەزدە ونىڭ ورتالىقتاعى تiرەگi ستالين دە وداق كولەمiندە تروتسكي، بۋحارين، زينوۆەۆ سىندى ءوز قارسىلاستارىنا قارسى كەڭ كولەمدەگi شابۋىلىن باستاعان بولاتىن. ونىڭ جالىنى قازاقستاندى اينالىپ وتپەدi. ستاليننiڭ قازاق جەرiندەگi سەنiمدi "وكiلi" گولوششەكيننiڭ اكiمشiل-ءامiرشiل ساياساتىنا قارسىلىق قازاق قايراتكەرلەرiن يدەيالىق تۇرعىدان وپپوزيتسيا وكiلدەرiمەن بiرشاما جاقىنداستىردى. قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ باسقان iزiن اڭدۋمەن جۇرگەن گولوششەكين ونى ءمۇلت جiبەرمەدi. ولاردى وپپوزيتسيامەن استىرتىن بايلانىس جۇرگiزدi دەپ ايىپتاۋعا، ودان ءارi قۋعىنداۋعا تاپتىرماس جەلەۋ بولعان بولاتىن. ماسەلەن جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ يدەيالاس سەرiگi, ءارi جاقىن دوسى بولعان قايراتكەر ىدىرىس مۇستامبايۇلى وپپوزيتسيامەن بايلانىستا بولدى دەگەن كۇدiكپەن تەرگەۋگە الىنىپ، باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى تيتوۆتىڭ قويعان سۇراقتارىنا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدi:
"تيتوۆ: سiزدiڭ 15 سەزگە دەيiنگi جانە ودان كەيiنگi كەزدەگi وپپوزيتسياعا كوزقاراسىڭىز.
مۇستامباەۆ: پارتيانىڭ 15-شi سەزiنەن كەيiن وپپوزيتسيا تiپتەن بولعان ەمەس، ال سەزگە دەيiنگi كەزدە ونىڭ جۇمىسىنا، ايتالىق ۇيىمدىق تۇردە، قۇپيا تۇردە جانە ت.ب. قاتىسقان ەمەسپiن، ادەبيەتتەردi تاراتۋ تۇرعىسىندا، ۇگiت-ناسيحات تۇرعىسىندا كوپتەگەن ەرەجەلەرiنە تۇسiنiستiكپەن قارادىم.
تيتوۆ: سiزدiڭ جۇمىسىڭىز ەمەس، سiزدiڭ كوزقاراسىڭىز؟
مۇستامباەۆ: تۇسiنiستiكپەن قارادىم.
تيتوۆ: قانداي وپپوزيتسيالىق ادەبيەتتi, قاي مەرزiمدە وقىدىڭىز جانە سiزگە كiم بەردi?
مۇستامباەۆ: ادەبيەتتiڭ تاراتىلۋ كەزiندە مەن مۇندا بولعان جوقپىن، مەن قىركۇيەكتە كەلدiم، جاز بويى بولۋگە قاتىستى iس-ساپاردا بولدىم. ۇلتتىق باعدارلاماعا قاتىستى ادەبيەتتi سۇلتانبەكوۆتان الدىم، باسقا ەشقانداي ادەبيەتتi كورگەن ەمەسپiن، وزگە ماتەريالدارمەن وك بك(ب)پ-نىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبiنەن وسىندا تانىستىم.
تيتوۆ: قىزىلوردالىق وپپوزيتسياشىلدارمەن كiمدەرمەن بايلانىستا بولدىڭىز؟
مۇستانباەۆ: ەشكiممەن بايلانىستا بولعان جوقپىن، تەك جالعىز تويۆونى بiلەتiنمiن.
تيتوۆ: سۇلتانبەكوۆتi وپپوزيتسياشىل دەپ سانامايسىز با؟
مۇستانباەۆ: مەن سۇلتانبەكوۆپەن تiكەلەي بايلانىستامىن، بiراق ونى وپپوزيتسياشىل دەپ سانامايمىن." (قر پم. 811-قور، ت-20, iس-568. پ 1). وتىز بەتتەن تۇراتىن تەرگەۋ سۇراقتارىنىڭ ءون بويىنان قازاق قايراتكەرلەرiن قايتسە دە ورتالىقتاعى وپپوزيتسيا وكiلدەرiمەن بايلانىستىرۋعا تىرىسقان تيتوۆتىڭ قيتۇرقى ارەكەتiن بايقاۋ قيىن ەمەس. بiراق حالقىمىزدىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرiنiڭ ورتالىقتاعى وپپوزيتسيا مۇشەلەرiمەن تiكەلەي بايلانىسى دا، قارىم-قاتىناسى نەمەسە استىرتىن ۇيىمى دا بولعان جوق. تەك ورتالىقتاعى بولىپ جاتقان لەنيننiڭ سەرiكتەرiنە، پارتيا، كەڭەس باسشىلارىنا قارسى جۇرگiزiپ جاتقان "سولشىل", "وڭشىل" جانە تاعى باسقا ايىپتاۋلارعا نارازىلىق بولدى. تىرناق استىنان كiر iزدەپ وتىرعان گولوششەكين ءۇشiن بۇنىڭ ءوزi دە جەتكiلiكتi ەدi.
1928 جىلى مامىردىڭ 22-i كۇنگi "سوۆەتسكايا ستەپ" گازەتiندە ولكەلiك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بiر توپ (قازاق) كوممۋنيستەرiنiڭ پارتياعا قارسى اۋىتقۋشىلىعى جونiندەگi بايانداماسى بويىنشا بك(ب)پ ولكەلiك كوميتەتi قازاق بيۋروسىنىڭ قارارى جاريالاندى. وندا: 15-سەزدەن كەيiن، 1927 جىلدىڭ جازىندا پارتيالىق ۇلتشىلدىق اۋىتقۋشىلىق، جەر ماسەلەسi, سوتسياليستiك قۇرىلىس، پارتيالىق باسشىلىق ءۇشiن پارتيا ۇيىمى اتىنان (3-پلەنۋم) ايىپتالعان سادۋاقاسوۆ توبى (سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەكوۆ جانە مۇستامباەۆ) تروتسكيشiل وپپوزيتسيامەن وداقتاسقاندىعى ايتىلىپ، بۇل وداقتىڭ ماقساتى پارتياعا، ونىڭ باسشىلىعىنا قارسى سوققى بەرۋ دەلiنۋمەن بiرگە، سادۋاقاسوۆ توبىنىڭ يدەولوگيالىق ءمانi - بايشىلدىقتىڭ پارتياعا اسەر ەتۋi جانە ونىڭ يدەولوگياسى - پارتيانىڭ تاپتىق ساياساتىنا قارسىلىق بiلدiرۋشi الاشوردا يدەولوگياسى دەلiنiپ، قازاقستاندىق پارتيا ۇيىمى الدىندا سادۋاقاسوۆ توبىمەن كۇرەس جۇرگiزۋ كەزەك كۇتتiرمەس مiندەت ەكەندiگi ايتىلدى.
"سوۆەتسكايا ستەپ" گازەتiندە جاريالانعان باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بايانداماسى بويىنشا ولكەلiك كوميتەت قارارى گولوششەكيننiڭ VI پارتيا كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزiمەن ۇندەس شىعۋىن بۇل كەزەڭدە قازاقستانداعى بۇكiل بيلiكتi گولوششەكيننiڭ ءوز قولىنا شوعىرلاندىرۋىمەن تۇسiندiرۋگە بولادى.
مiنە، وسىنداي ايىپتاۋلاردان كەيiن جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنا ولكەلiك باقىلاۋ كوميسسياسى تاراپىنان قاتاڭ سوگiس بەرiلەدi. بۇنداي ايىپتاۋلارمەن كەلiسپەگەن جاعىپار سۇلتانبەكۇلى بك(ب)پ وك شاعىم جازىپ، ءوزiنiڭ iسiن قايتا قاراۋدى سۇرايدى. 1928 جىلى 3 ماۋسىم كۇنi بولعان بك(ب)پ وك-نiڭ جانىنداعى شاعىم كوميسسياسى جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنىڭ جەكە تۇسiندiرمەسiن، ولكەلiك پارتيا كوميتەتi ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi يساەۆتىڭ جانە گولوششەكيننiڭ ءسوزiن تىڭداپ، مىناداي قاۋلى قابىلدايدى: " ا) سادۋاقاسوۆ توبىنىڭ يدەولوگيالىق ءمانi پارتياعا بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق اسەر ەتۋ، پارتياعا بايشىلدىقتىڭ جانە ونىڭ يدەولوگتارى الاشوردالىقتاردىڭ اسەر ەتۋi جانە سادۋاقاسوۆ، مۇستامباەۆ، سۇلتانبەكوۆ توبىنىڭ بارلىق جيىنتىق كوزقاراسى قازاقستاندىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ۇلتتىق جانە جەر ساياساتى، پارتيالىق باسشىلىق، ۇلتتىق رەسپۋبليكاداعى سوتسياليستiك قۇرىلىستى بۇزۋعا باعىتتالعان دەگەن قازاقستان ولكە كوميتەتiنiڭ ساياسي باعاسىمەن كەلiسۋ.
ب) بiراق تا جولداس سۇلتانبەكوۆتi فراكتسيالىق جۇمىستا بولدى دەپ ايىپتاۋعا جەتكiلiكتi مالiمەتتiڭ بولماۋىنان قازاق ولكەلiك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ 1928 جىلعى 29 ساۋiردەگi سۇلتانبەكوۆكە قاتىستى قابىلدانعان قاتاڭ سوگiستiڭ كۇشi جويىلسىن." (قر پم. 141-قور، ت-16, iس-2803. پ 27.)
بۇدان كەيiنگi جىلدارى دا وزiنە قارسى شىققان قازاق قايراتكەرلەرiن قۋعىنداۋدى توقتاتپاعان گولوششەكين ورتالىقتاعى ستاليننiڭ وپپوزيتسياشىلارمەن كۇرەسiن "تيiمدi" پايدالانىپ، "وپپوزيتسيا" مەن "ۇلتشىلدىقتى" بايلانىستىرا قاراستىرۋعا، بۇلاردىڭ وداق كولەمiندەگi ۇيىمداسقان ارەكەتiن اشكەرەلەۋگە تىرىسىپ باقتى. جاعىپار سۇلتانبەكۇلىن قۋعىنداۋ توقتاتىلمادى. جاعىپار سۇلتانبەكۇلى 1929 جىلى قىركۇيەك ايىندا بك(ب)پ جانىنداعى تەكسەرۋ كوميسسياسىنا بەرگەن تۇسiنiكتەمەسiندە، ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ باسشىلىعىنا نەگە قارسى شىققاندىعىن بايانداي وتىرىپ، تروتسكيشiلدiك وپپوزيتسيامەن اراداعى بايلانىسى جونiندە: "تروتسكيشiلدiك وپپوزيتسيامەن بايلانىستى دەگەن ماسەلەگە ايتارىم مىناۋ: مەن اقتوبەدەگi جۇمىستاعى (1926 جىلى) كەزiندە جۇمىس بابى بويىنشا جولداس تويۆومەن ارالاستىم. (لەنينگرادتىق وپپوزيتسيا) مەنەن كەيiن ول دا قىزىلورداعا جۇمىس iستەۋگە كەلدi. بiزدiڭ ارامىزدا ءوزارا پiكiرلەسۋ بولىپ تۇردى جانە ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ، جەكەلەگەن فەدەرالدىق ورگانداردىڭ (رسفسر ەگiن شارۋاشىلىعى حالكومى، فەدەرالدىق جەر كوميتەتi, قونىس اۋدارۋ كوميتەتi) قىزمەتتەرiن سىناۋدا كوزقاراسىمىز بiر جەردەن شىعىپ وتىردى. مەن ول كەزدە، 1927 جىلى تامىز ايىندا بك(ب)پ وك-تiڭ قۇرامىنان زينوۆەۆ پەن تروتسكيدiڭ شىعارىلۋىنا نارازى ەدiم، ولاردىڭ بۇعان دەيiنگi ۇلكەن ەڭبەگiن باعالاعان بولاتىنمىن. مەن وسى كەزدە جولداس تويۆودان الىپ، كەيبiر وپپوزياتسيالىق ماتەريالداردى وقىدىم. بۇل جونiندە سادۋاقاسوۆ جانە مۇستامباەۆ قانا بiلدi, ولارمەن ءوز ويلارىم جونiندە ءبولiستiم جانە ولار مەن ارقىلى جولداس تويۆومەن، روزينەرمەن تانىستى. بۇدان ارiگە بiزدiڭ وپپوزيتسيامەن بايلانىسىمىز بارعان جوق. ەشقانداي دا وپپوزيتسيلىق قۇجاتقا بiز قول قويعان جوقپىز", - دەپ وپپوزيتسيامەن اراداعى بايلانىسىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە بولعانىن اشىق ايتتى. (قر پم. 141- قور، ت-1, iس- 2409.پ 83).
جاعىپار سۇلتانبەكۇلى بك(ب)پ قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ 1929 جىلى 18 جەلتوقسان كۇنi بولعان القا ماجiلiسiندە ولكەلiك مال ونiمدەرi وداعىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكiتiلەدi. بۇل كەزەڭدە قازاقستانداعى جاعداي اسا اۋىر بولاتىن. ورتالىقتىڭ استىق، ەت ونiمدەرi جونiندەگi تاپسىرماسىن ورىنداۋعا جانتالاسقان گولوششەكيننiڭ الدىندا جوسپاردى ورىنداۋدان اسقان بيiك ماقسات جوق ەدi. حالىقتىڭ اشتىقتان باۋداي قىرىلىپ جاتقانىن كوزiنە دە iلمەگەن ول، ءوزiنiڭ ساياسي ساۋاتسىز "بەلسەندiلiگiنەن" تۋىنداپ وتىرعان وراسان زور اپاتتى جاعدايدى، "تاپ جاۋلارىنىڭ" قاسكويلiگi, ولكەلiك كوميتەت باسشىلىعىنا قارسىلىق قىلىپ كورسەتiپ، ورتالىققا جەدەل حاتتار جولداپ جاتقان ەدi. جانە ورتالىقتان بەرiلگەن جوسپارلاردى ورىنداۋداعى كەمشiلiكتەردi "انىقتاۋدا" كەشەگi ءوزiنiڭ قارسىلاستارىن ۇمىت قالدىرمادى. 1930 جىلى 24 تامىزدا گولوششەكينگە تiكەلەي باعىنىپ، سونىڭ تاپسىرماسىمەن جۇمىس iستەپ وتىرعان جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالىق كوميسسارياتىنىڭ ماجiلiسiندە "رەسپۋبليكاداعى مال ونiمدەرiن زەرتتەۋدiڭ" ناتيجەسi قارالىپ: وپپورتۋنيستiك ارەكەتتەردiڭ جانە وڭشىل اۋىتقۋشىلىقتىڭ سالدارىنان پارتيا نۇسقاۋلارى بۇرمالانىپ، رەسپۋبليكاداعى ءسۇت، ماي ونiمدەرi شارۋاشىلىقتارىندا العا قويىلعان جوسپارلاردىڭ ورىندالماعانى انىقتالىپ، مال ونiمدەرi وداعىنىڭ توراعاسى سۇلتانبەكوۆ ورنىنان الىنىپ، iسكە قاتىستى ماتەريالدار پارتيا القاسىنا جiبەرiلسiن دەگەن قاۋلى قابىلدانادى. بۇل قاۋلىدان كەيiن، جاعىپار سۇلتانبەكۇلى قىزمەتiنەن الىنعان ەدi.
ستاليندiك اكiمشiلiك-ءامiرشiل جۇيەنiڭ نەبiر قاتپارلى قيىنشىلىقتارىن بۇدان كەيiنگi جىلدارى دا باسىنان كەشiرگەن جاعىپار سۇلتانبەكۇلى 1930-1931 جىلدارى قارقارالى، 1931-1932 جىلدارى كەگەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرiنiڭ توراعاسى، 1932-1935 جىلدارى "قاراعاندىكومiر" ترەسi ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، 1935-1936 جىلدارى iشكi ساۋدا حالىق كوميسسارياتى جوسپارلاۋ-قارجى ءبولiمiنiڭ باستىعى بولىپ جۇمىس iستەدi. ال بۇكiل كەڭەس ەلiن قامتىعان جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن زۇلمات جىلدارىندا جاعىپار سۇلتانبەكۇلى وعان iلiككەن قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرiنiڭ الدىڭعى لەگiندە بولعان بولاتىن. ول جالعان ساياسي ايىپپەن 1936 جىلدىڭ قاراشاسىندا-اق تۇتقىندالعان.
1937 جىلى 9 ماۋسىم كۇنi بك(ب)پ قازاق ولكەلiك كوميتەتi مەن تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ەسەپتi بايانداماسىن تالقىلاۋ كەزiندەگi سويلەگەن سوزiندە رەسپۋبليكا iشكi iستەر حالىق كوميسسارى د.زالين قازاقستاندا ءارتۇرلi رەۆوليۋتسياعا قارسى تروتسكيشiلدەردiڭ، وڭشىلداردىڭ، ۇلتشىلداردىڭ جانە تاعى دا باسقا تىڭشى باندىلاردىڭ كەيپiندەگi جاپون-گەرمان اگەنتۋراسى iسiنiڭ اشىلعاندىعىن بايانداي كەلە، اششىساي مەن ريددەردە قۇرىلىس باستىعى بولىپ iستەگەن "حالىق جاۋى" كەلمەنسون تiكەلەي پياتكوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستاندا كەڭ كولەمدەگi ءبۇلدiرۋشi - زيانكەس تىڭشىلىق ۇيىمدى قۇردى. ول ءوزiنiڭ ۇيىمىنا تروتسكيشiلدەردi, قازاق ۇلتشىلدارىن، جاپون تىڭشىلارىن بiرiكتiردi دەپ اتاپ كورسەتتi. بۇل ۇيىمداردىڭ باستى ماقساتى - قازاقستانداعى ونەركاسiپ ورىندارىنا، زاۆودتارعا زيانكەستiك ارەكەتتەر جاساۋ دەپ ءسوزiن جالعاستىرعان د.زاليننiڭ جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنا قاتىستى ايىپتاۋى ادام سەنگiسiز بولاتىن. كەلمونسون ۇيىمى مەن جاعىپار سۇلتانبەكۇلى باسقارعان ۇيىمدى بايلانىستىرعان ول: "ەتي سيلى ورگانيزوۆالي پوۆستانچەسكۋيۋ ورگانيزاتسيۋ ەسەروۆ ي ۆ پرياموي بلوك ۆستۋپيلي س ناتسيوناليستيچەسكوي ورگانيزاتسيەي، رۋكوۆوديتەلەم كوتوروي ياۆليالسيا سۋلتانبەكوۆ. ودني ي تە جە ليۋدي، كاك مامىروۆ ي درۋگيە، سوستويالي ي ۆ ورگانيزاتسي كەلمانسون، ي ۆ ورگانيزاتسي سۋلتانبەكوۆا ... سۋلتانبەكوۆ، كوتورىي سيدەل ۆ كاركارالينسكە، ي پوچتي ۆ تو ۆرەميا، كوگدا ون گوستيل ۋ نەكوتورىح توۆاريششەي ۆ كاركارالينسكە، گدە ەگو پرينيالي ۆ دومە وتدىحا وكريسپولكوما، مەجدۋ تەم، بۋكۆالنو ۆ تو جە ۆرەميا، ليۋدي ەگو سوزناليس سەيچاس ي پەرەدايۋت ۆرەميا، چاس كوگدا پودگوتوۆليالسيا تەرروريستيچەسكي اكت پروتيۆ توۆ. يساەۆا", - دەپ ايىپتادى. (قر پم. 708- قور، ت-1, iس-2, پپ 99-101.). Iزiنشە، 1937 جىلى 30 شiلدەدە قازاقستان ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ل.ميرزويان "ۇلتشىل-فاشيست ۇيىمداردىڭ" مۇشەلەرiن تۇتقىنداۋ جانە اشكەرەلەۋ تۋرالى ي.ستالينگە جولدانعان حابارلاماسىندا وڭشىلدارمەن جانە تروتسكيشiلدەرمەن بايلانىستاعى ۇلتشىل-فاشيست ۇيىمداردىڭ اشكەرەلەنگەندiگiن جانە ونىڭ iشiندەگi بەلسەندiلەرiنiڭ تۇتقىندالعانىن بايانداي وتىرىپ، قازاقتىڭ ون ءتورت قايراتكەرiنiڭ تiزiمiن، iستەگەن قىزمەتتەرiن كەلتiرەدi. الاشوردا قۇرامىندا بولعانداردى ارنايى كورسەتۋدi دە ۇمىتپادى. بۇل تiزiمنiڭ iشiندە بەسiنشi بولىپ، بۇرىنعى "قاراعاندىكومiر" ترەسi باستىعىنىڭ ورىنباسارى دەگەن لاۋازىمىمەن سۇلتانبەكوۆ تۇرعان بولاتىن.
1938 جىلى اقپان ايىنىڭ 25-i كۇنi ركسفر قىلمىستىق كودەكسiنiڭ 58-بابىنىڭ 2, 7, 8, 10, 11 باپتارى بويىنشا ەڭ اۋىر اتۋ جازاسىنا "حالىق جاۋى" دەگەن جالعان ساياسي ايىپپەن قازاقتىڭ 39 قايراتكەر تۇلعاسى كەسiلدi. بۇل تiزiمنiڭ قاتارىندا: س.اسفەندياروۆ، س.ەسقاراەۆ، ت.جۇرگەنوۆ، س.مەڭدەشەۆ، س.سەيفۋللين، ج.سۇلتانبەكوۆ جانە تاعى دا باسقا iرi ساياسي قايراتكەر، ۇلتجاندى مارعاسقا تۇلعالار بار ەدi.
جاعىپار سۇلتانبەكۇلىنا قاتىستى كسرو جوعارى سوتى اسكەري القاسىنىڭ 1938 جىلى 25 اقپاندا شىعارىلعان ۇكiمi 1957 جىلدىڭ 31 قازانىندا كسرو جوعارعى سوتىندا قايتا قارالىپ، قۇرامىندا قىلمىستىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قىسقارتىلدى.
وسىلايشا قازاقتىڭ اسىل ازاماتتارىنىڭ بiرi - جاعىپار سۇلتانبەكۇلى ۇلت مۇددەسi جولىنداعى كۇرەستە حالقىنا ادال قىزمەت ەتiپ، اكiمشiل - ءامiرشiل جۇيەنiڭ قۇربانى بولعان ەدi.
دوسالى سالقىنبەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6221
