ماۋسىمنىڭ 2-ciندە ارنايى جيىن وتكiزiپ، زيالى قاۋىم مەن عالىمداردىڭ باسىن قوسقان باقىتجامال بەكتۇرعانوۆا باسقاراتىن ساياسي شەشiمدەر ينستيتۋتى «ورالماندار: الەۋمەتتiك اۋتسايدەردەن ساپالى ادام كاپيتالىنا» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل وتكiزدi.

الەۋمەتتIك اۋتسايدەر دەگەنIمIز كIم؟

ماۋسىمنىڭ 2-ciندە ارنايى جيىن وتكiزiپ، زيالى قاۋىم مەن عالىمداردىڭ باسىن قوسقان باقىتجامال بەكتۇرعانوۆا باسقاراتىن ساياسي شەشiمدەر ينستيتۋتى «ورالماندار: الەۋمەتتiك اۋتسايدەردەن ساپالى ادام كاپيتالىنا» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل وتكiزدi.

الەۋمەتتIك اۋتسايدەر دەگەنIمIز كIم؟

جيىن باستالماي جاتىپ-اق، جينالعان زيالى قاۋىم وكiلدەرi دوڭگەلەك ۇستەلدiڭ تاقىرىبى ءۇشiن ساياسي شەشiمدەر ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىنا شۇيلiگە جونەلدi. ورالمانداردى الەۋمەتتiك اۋتسايدەر اتاعانى ءۇشiن ساياسي شەشiمدەر ينستيتۋتىنىڭ باسى بiراز داۋعا قالايىن دەپ تۇر. ويتكەنi جەرگiلiكتi قازاقتار مەن ەتنيكالىق قازاقتار اراسىنا سىنا قاعىپ، ولاردىڭ پروبلەمالارىن بiر-بiرiنەن ءبولiپ قاراۋ، ولاردى بiر-بiرiمەن شەكiستiرۋ - ونسىز دا قوعامدىق ينتەگراتسيا باستى پروبلەما بوپ تۇرعان قازاقستان ءۇشiن تيiمدi ەمەس.
جالپى «الەۋمەتتiك اۋتسايدەر» دەگەنiمiز كiم؟ ول قوعامنان تىس، ءومiردiڭ كوشiنە iلەسە الماعان، ەكiنشi سورتتى ادامدار دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. اتالعان ينستيتۋت تاراتقان ءباسپاسوز-مالiمەتiندە «قازاقتاردى وتانىنا قايتارۋ ساياساتى مەملەكەت قۇرۋشى ەتنوستىڭ ساندىق وسiمiنە وڭ اسەرiن تيگiزدi. بiراق بۇل ءوسiم رەپاتريانتتاردىڭ قازاقستاندىق قوعامعا تولىققاندى قۇرمالاسۋىن قامتاماسىز ەتە العان جوق. جەكەلەگەن ءساتتi مىسالدارعا قاراماستان، رەپاترياتسيالاۋ ۇدەرiسi ورالمانداردىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك-مادەني بەيiمدەلۋ قيىندىقتارىمەن ءوتiپ جاتىر. بۇل - مارگينالدانۋ، الەۋمەتتiك تەڭسiزدەنۋ ۇدەرiسiن كۇشەيتiپ، جالپى قوعامداعى شيەلەنiستiك جاعدايدى ۋشىقتىرۋى مۇمكiن. ماسەلە وسى الەۋمەتتiك توپتىڭ كەيبiر بولiكتەرi iشiندە قول قۋسىرۋشىلىقتىڭ، مەملەكەت تاراپىنا ماسىلدىق كوڭiل كۇيلەردiڭ بولۋىمەن دە كۇردەلەنiپ، وسىنىڭ سالدارىنان جەرگiلiكتi حالىق اراسىندا ورالماندارعا دەگەن تەرiس كوزقاراستار ورىن الۋىنا اكەپ سوقتىرعان» دەلiنگەن. ءباسپاسوز-پاراعىن تاراتۋشى ينستيتۋت ماماندارىنىڭ جالپى بۇل تاقىرىپتى مۇلدەم بiلمەيتiندiگiن جانە ماسەلەنiڭ اۋانىن بiلمەسە دە، تەرiس قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىرۋدى كوزدەپ وتىرعانىن اڭعاراسىز. بۇل كوزقاراس دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا بiردەن كوزگە ۇرىپ تۇردى. اۋەلi تەك قانا قازاقتار وتىرعان جيىندا قازاق تiلiندە جاسالعان باياندامانى ورىسشاعا اۋدارۋ قاجەتتiگi تۋىندادى. ال ونىڭ قاجەتتiلiگi قانشا دەپ تۋلاعان بiزگە اتالعان ينستيتۋتتىڭ قىزمەتكەرi, جيىننىڭ مودەراتورى ەرلان سمايىلوۆ: «بۇل - مەنiڭ الاڭىم، بۇل جەردە مەن باسشىلىق ەتەمiن، سول سەبەپتi دە جيىندى قاي تiلدە وتكiزۋ قاجەتتiگiن ءوزiم بiلەم»، - دەپ دۇرسە قويا بەردi.

بۇل - قوعامدى بIرIكتIرۋگە ەمەس، IرIتۋگە باستايدى

جيىندا اۋەلگi ءسوزدi العان «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بiرلەستiگiنiڭ اتقارۋشى ديرەكتورى راحىم ايىپۇلى بiردەن دوڭگەلەك ۇستەل تاقىرىبىنىڭ دۇرىس قويىلماعاندىعىن تiلگە تيەك ەتتi. ول ءوز باسى ورالمانداردى «الەۋمەتتiك اۋتسايدەر» دەپ اتاۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى ەكەندiگiن جەتكiزدi. «ارينە، العاشقى جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن قازاقتاردىڭ قينالاتىنى راس. بiراق ومiرباقي مەملەكەتكە الاقان جايىپ، ماسىلدىق كوڭiل-كۇي تۋدىرىپ وتىرعان ەشكiمدi بiلمەيمiز. كەرiسiنشە، ورالماندار ۋربانيزاتسيا تۋدىرعان باستى پروبلەمالاردىڭ بiرi - بوساپ قالعان اۋىلداردىڭ گۇلدەنۋiنە ءوز ۇلەسiن قوسۋدا» دەگەن ول بۇل ويىن ناقتى دالەلدەرمەن دايەكتەدi. ايتالىق، سوڭعى جيىرما جىلدا قازاقستانعا 210 مىڭ وتباسى، 845 مىڭ قازاق كوشiپ كەلگەن. جيىرما جىل بويىنا ولاردىڭ سانى 1,5 ميلليونعا جەتكەن. قازاقستانعا كوشiپ كەلگەننەن كەيiن تۋعان بالا بۇگiندە ات جالىن تارتىپ ازامات بولدى، 20 جاسقا كەلدi. قازiر قاڭىراپ بوس قالعان كوپتەگەن اۋىلداردا اۋىلشارۋاشىلىعىن دوڭگەلەتiپ وتىرعان دا وسى ەتنيكالىق قازاقتار. ەلiمiز ەكونوميكاسىنىڭ 4 پايىزىن عانا قۇرايتىن اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ تۇرالاپ تۇرعاندىعى قازiر كiم كiمگە دە ءمالiم. سوندىقتان دا ەندiگi ساياسات وسى اۋىلداردىڭ گۇلدەنۋi ءۇشiن ورالماننىڭ الەۋەتiن پايدالانۋ. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ قولعا الىنۋ ماقساتى دا سول بولاتىن. جاقسى نيەتپەن باستالعان باستامانىڭ دۇرىس جۇزەگە اسپاۋى دا - ورتا جولداعى شەنەۋنiكتەردiڭ تەرiس پيعىلىنىڭ ناتيجەسi.
ال ەكiنشi بايانداماشى تالعات مامىرايىموۆتىڭ بايانداماسىنا كوڭiلi تولماعان كوپشiلiك ونىڭ سوزدەرiن قايتا-قايتا ۇزۋمەن بولدى. ساياساتتانۋشى ءازiمباي عالي ورالماندار مەن جەرگiلiكتi قازاقتاردىڭ اراسىنا قانداي دا بiر ساياسي توسقاۋىل قويۋ ارقىلى ولاردى بiرiكتiرۋدi ەمەس، iرiتۋدi ماقسات ەتiپ وتىر دەيدi.
- وسى جيىرما جىل iشiندە قازاق قوعامىندا ورالماندار وزدەرiن ساياسي-مادەني، ينتەلەكتۋالدىق تۇرعىدان مويىنداتتى. كەيبiر وڭiرلەردە ولاردىڭ مادەنيەتi جەرگiلiكتi قازاقتاردان اسىپ ءتۇستi. بiراق قازاق تiلiن بiلمەيتiن، قازاق مادەنيەتiنەن اۋلاق ورىستiلدi ارiپتەستەرiمiز ماسەلەنiڭ بايىبىنا بارماستان، ۇشقارى پiكiر ايتادى،- دەدi ول.
شىن مانiسiندە، ساياساتتانۋشىنىڭ بايانداماسىندا كۇمان تۋدىراتىن جالعان تاريحي دەرەكتەر مول. بiرiنشiدەن، ول كiسi قازاقتاردىڭ شەتكە كەتۋ تاريحىن 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرiلiسiنەن باستايدى، رەسەي-قىتاي شەكارا ءبولiسi سالدارىن ەكiنشi پلانعا ىسىرىپ قويادى. ەكiنشiدەن، «شەتتەن كەلiپ جاتقان قازاقتاردىڭ كوبi انا تiلiن بiلمەيدi, بiلسە دە، اۋماقتىق ديالەكت تۇرعىسىنان عانا بiلەدi. قازاق مادەنيەتiنەن جانە تiلiنەن ماقۇرىم» دەيدi. ەگەر تالعات مامىرايىموۆ قازاقستانداعى باسىم مادەنيەت پەن تiل - ورىس مادەنيەتi تۇرعىسىنان وي قوزعاپ وتىرسا، كەلiسۋگە بولار ەدi. كەرiسiنشە، ورالماندار قازاق مادەنيەتi مەن تiلiن جەرگiلiكتi قازاقتاردان كەم بiلمەيتiندiگi ايقىن ەمەس پە؟! ال بايانداماشى وسىنداي قورىتىندىلار كەلتiرە وتىرىپ، ءوزiنiڭ مەملەكەتتiك تiلدi جانە ۇلتتاردى ۇيىستىراتىن مەملەكەتتiڭ مادەنيەتiن قاجەتتi دەڭگەيدە بiلمەيتiندiگiن بايقاتقان سياقتى. ءارi بۇنداي قورىتىندىلاردى قانداي مالiمەتتەرگە سۇيەنiپ ايتىپ وتىرعانىن كورسەتپەيدi.
دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا ءازiمباي عاليمەن سوزگە كەلiپ قالعان بايانداماشى «بۇل مىسالداردى «ورالماندارعا» كومەك بولسىن دەپ كەلتiرiپ جاتىرمىن» دەدi. ونىڭ ورىس تiلiندە «ارالمان» دەۋiن «ورالمان» دەپ تۇزەتكەن ءازiمباي عالي: «بۇل - جەرگiلiكتi قازاق پەن ورالماندى تەكەتiرەستiرۋ»، - دەدi. ءازiمباي عالي قازiر قازاق قوعامىندا تابيعي ءوسiمنiڭ باياۋ ەكەندiگiن ايتا وتىرىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى شەكارا ايماقتاردان تەك وزگە ۇلت وكiلدەرi عانا ەمەس، قازاقتاردىڭ دا كەتiپ جاتقاندىعىن جەتكiزدi.
- سول ءۇشiن ورالماندار ساندى كوبەيتتi, ساپانى السiرەتتi دەپ وتiرiك دابىل قاققاننان گورi, شەكارا اۋماقتارعا قازاقتاردى كوپتەپ اكەپ شوعىرلاندىرۋ كەرەك. ەگەر ءوسiم وسى قارقىنمەن جۇرە بەرەتiن بولسا، ەندi بiراز جىلدان كەيiن iرi تەرريتوريانى يگەرە المايتىن دارەجەگە جەتەمiز، بۇل وزگەلەردiڭ كوز الارتۋىنا نەگiز بولادى، - دەيدi بەلگiلi ساياساتتانۋشى.
ەسەسiنە، تالعات مامىرايىموۆ جوعارى وقۋ ورىندارىندا «قازاق دياسپورالوگياسى» اتتى ءپان ەنگiزۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس بiلدiردi. بۇل ۇسىنىس قولداۋعا تۇرادى. ويتكەنi قوعامدى ينتەگراتسيالاندىرۋدىڭ باستى تەتiكتەرiنiڭ بiرi - تاريحي جادىنى دۇرىس قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى وتانسۇيگiشتiك سەزiمدi كۇشەيتۋ.
ديسپورالوگيا تاريحىن زەرتتەگەن بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنiڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرi گۇلنار مەڭدiقۇلوۆا: «قازاقتاردى - اۋىلدىق، قالالىق، كەلگەن قازاق، جەرگiلiكتi قازاق دەپ بولەتiن بولساق - تىعىرىققا تiرەلگەنiمiز. بiر-بiرiمiزگە قانداس رەتiندە كوڭiل بولەيiك. بiز ءبولiنiپ جارىلمايتىن ءبۇتiنبiز، مەن وسى كوزقاراستى قولدايمىن»، - دەدi.

قازاقتىڭ جوعى

ساياسي شەشiمدەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرi, جيىننىڭ باستى مودەراتورى ەرلان سمايىلوۆ: "قازاق قوعامىنىڭ بۇگiنگi باستى پروبلەماسى - ورىستiلدiلەر جانە قازاقتiلدiلەر بولىپ ءبولiنۋi جانە ءوز قازانىندا ءوزiنiڭ قايناپ جاتقانى، بiرiن- بiرi تۇسiنۋگە ۇمتىلماۋى", - دەيدi.
بiزدiڭشە، بۇگiنگi تاڭداعى قازاقتىڭ باستى جوعى وسى بولىپ وتىر. ونىڭ وزiندە ورىستiلدiلەردiڭ قازاق قوعامىن تۇسiنۋگە ۇمتىلماۋى، كەڭەستiك ستەرەوتيپ بويىنشا، قازاقستان قوعامى ورىس مادەنيەتi مەن تiلiنiڭ اينالاسىندا شوعىرلانۋى تيiس دەيتiن ۇشقارى ويعا نەگiزدەلگەن. تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ جيىرما جىلدىعى قارساڭىندا ءالi كۇنگە مەملەكەتتiك تiلدە جيىرما ءسوزدi تولىققاندى ايتىپ بەرە المايتىن قازاقستان ازاماتتارى مولداپ كەزدەسەدi. جيىنعا كەلگەن «اسپانداۋ» عىلىمي بiلiم بەرۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتi قانات نۇروۆ: «شىن مانiسiندە، قازاقستان قوعامى ورىستiلدi. ورالماندار ورىس تiلiن ۇيرەنۋi كەرەك، قازاقتار مەن قازاقستاندىقتار - قازاق تiلiن»، - دەيدi. بۇل رەتتە دە قانات نۇروۆ ورالمانداردى قازاقتاردان بولە، وزگە ەتنوس رەتiندە قاراپ تۇر. جيىرما جىل بويىنا ينتەگراتسيالانۋدىڭ وزىق ۇلگiسiن تانىتىپ كەلەمiز دەپ ماقتانساق تا، مارگينالدانعان، ءوز قاعىنان جەرiگەن قوعامنىڭ بiر توبى جالپى ينتەگراتسيالانۋعا، سونىڭ iشiندە قازاق قوعامىنىڭ قازاقتانۋىنا قارسى ەكەندiگiن وسىنداي جيىندار ارقىلى تانىتىپ قويادى.

P.S. باس بايانداماشىنىڭ بiرi راحىم ايىپۇلى جالپى ورالمان پروبلەماسىن قازاق پروبلەماسىنان ءبولiپ قاراۋدىڭ قيسىنى جوق دەگەن ويدا. وتە ورىندى پiكiر. قازiر قوعامدا اۋىر كەدەيلiك جاعدايىندا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان ادامدار كوپ. ەگەر وسى تۇرعىدان كەلەتiن بولساق، بۇكiل قازاقستان قوعامىن، قازاق قوعامىن الەۋمەتتiك اۋتسايدەرلەرگە جاتقىزۋ قاجەت بولادى. سوندىقتان دا جەكەلەگەن تەرميندەردi جەكەلەگەن الەۋمەتتiك توپتارعا تاڭبا رەتiندە جاپسىرۋدىڭ قاجەتi جوق. بۇل قوعامدى ءوزارا iرiتپەسە، بiرiكتiرۋگە باستاي قويماسى انىق .

ەسەنگۇل كاپقىزى

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=39&id=6210