Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ 2018 جىلعى قاڭتاردىڭ 5-كۇنگى بەتىندە «اقش پەن قىتاي  باسشىلارىنىڭ سوڭعى كەزدەسۋى نەمەن اياقتادى؟» اتتى ساراپتامالىق ماقالامدى جاريالاعان ەدىم. ماقالادا، ارگەنتينادا وتكەن  ۇلكەن جيىرمالىق باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە، اقش پرەزيدەنتى مەن قحر توراعاسىنىڭ كەزدەسۋ ناتيجەسىندە 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، 267 ملرد دوللارلىق ساۋدا سومماسىنا سالىنۋعا جوسپارلانعان 25% كەدەندىك سالىق  ازىرشە سول 10 % كۇيىندە قالعانىن،  وعان  ەكى تاراپتىڭ ارناۋلى جاساقتالعان جۇمىس توبىنىڭ ءۇش اي ىشىندە سەلبەسىپ جۇمىس ىستەپ، ورتاق بىتىمگە كەلمەك بولعان ۋاعدالاستىعىن سەبەپ ەتىپ كورسەتكەن ەدىك.

ارادا ايتۋلى ۋاقىت وتكەندە، ەكى تاراپ ورتاق بىتىمگە كەلمەگەنى انىق بولدى. سونىمەن 2019 جىلدىڭ 10 مامىرى، جۇما كۇنى اقش تاراپىنان جوسپارلانعان 25 % كەدەندىك سالىق ىسكە قوسىلدى. بۇدان ءبىر كۇن بۇرىن اقش-قا بارىپ، قارجى ءمينيسترى ستيۆ منۋچينمەن (Steven Mnuchin) كەزدەسكەن قىتايدىڭ پرەمەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ليۋ حى مىرزانىڭ  ساپارى  ويداعىداي بولمادى. سول ماقالامدا، اتالمىش كەزدەسۋدىڭ ناتيجەلى بولمايتىنى كەلەسى سەبەپتەرمەن ءتۇسىندىرىلدى:

- ۇزاق جىلداردان بەرى قوردالانىپ قالعان ونەركاسىپ جانە اۋىلشارۋاشىلىعى سالالارى بويىنشا ەكسپورت جانە يمپورت ماسەلەسى;

- تەحنيكالاردى پايدالانۋ قۇقىعى مەن زياتكەرلىك مەنشىك داۋى;

- قىزمەت كورسەتۋ جانە عالامتوردى پايدالانۋ ماسەلەلەرى. بۇل تۇيتكىلدەر تاريحى تەرەڭدە جاتقان، كۇرمەۋى كوپ دۇنيەلەر. ءتىپتى، ونىڭ كەيبىرىن اقش پەن قىتايدىڭ ءوزى، ەكەۋارا كەلىسىم ارقىلىدا تولىق شەشىپ تاستايتىن ماسەلەلەر ەمەس بولاتىن. ونىڭ سەبەبى، بۇل كيكىلجىڭنىڭ استارىندا اسا ءىرى گەوساياسي ويىندار مەن گەوەكونوميكالىق مۇددەلەر جاتقانى انىق. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى نەگىزىندە تۇيىندەر بولساق:

- رەسەي مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ سوڭعى كەزدەرى جان-جاقتى دامۋى;

- وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى گەوساياسي شيلەنىستىڭ ورىن الۋى;

- سولتۇستىك كورەي رەسپۋبليكاسىنىڭ زىمىران سىناعىن وتكىزۋى;

- يران مۇنايىن ساتىپ الماۋ تۋرالى اقش باستاماسىنان قىتايدىڭ باس تارتۋى. ت.ب.

وسى اتالعان سەبەپتەردىڭ ىشىندە، قىتايمەن تىكەلەي قاتىسى جوق سەبەپ - سولتۇستىك كورەي رەسپۋبليكاسىنىڭ زىمىران سىناعىن وتكىزۋى. الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرىنشە، ەكونوميكاسى مەن  عىلىم-تەحنيكاسى ناشار دامىعان ەلدىڭ يادرولىق قارۋلاردى جاساپ شىعارۋى، تىكەلەي قىتايدىڭ قولداۋىمەن ىسكە اسىپ وتىرعان كورىنەدى. گەوساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى ورىنعا ورنالاسقان كورەي تۇبەگى سوعىستان كەيىن كەڭەس وداعى مەن قحر-نىڭ جانە ولارعا قارسى اقش-تىڭ ارالاسۋىمەن 38 پارەلەلدى شەكارا ەتىپ ەكىگە ءبولىنىپ قالعان ەدى.  وسىلايشا الىپتاردىڭ ارقاسىندا كورەي حالقى ءوزىنىڭ تاعدىرىن وزدەرى شەشە الماي قالعان بولاتىن. سوندىقتان قىتاي ءۇشىن سولتۇستىك كورەيا، اقش پەن ونىڭ جاپونيا سەكىلدى ايماقتىق جاقتاستارىنا قارسى بەتكەۇستار قالقانى بولۋمەن بىرگە،  ءارى تۇتىنۋشىسى، ءارى شيكىزات كوزىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.  سولتۇستىك كورەيانى ءتۇرلى تاسىلمەن تەزگە سالماق بولعان اقش ءوز ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىز بولۋىنىڭ ءتۇپ سەبەبى – ولاردى قىتايدىڭ قولداپ-قولپاشتاپ وتىرعانىنان دەپ ءتۇسىندى. سول ءۇشىن قالاي بولماسىن، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قارقىنىن تۇقىرتىپ تاستاۋ كەرەك بولىپ تۇر. بۇلاي ىستەۋ الەمگە جالعىز الپاۋىت بولىپ قالۋدى قالايتىن اقش-تىڭ ءوزىنىڭ جانە سول ايماقتاعى ءوز جاقتاستارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ تۇرعىسىنان دا كەرەك شارا بولىپ وتىر.

ەكى جاقتى كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىز بولۋى تالاپتىڭ اقش مۇددەسى تۇرعىسىنان قويىلۋىندا. تالاپ ورىندالاتىن بولسا، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى مۇلدە وزگەرۋى ءتيىس بولادى.  بۇل جاعدايدا، قىتاي ۇكىمەتى ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا جاڭعىرتۋى قاجەت، ال بۇلاي ىستەۋ قىتاي ءۇشىن تاريحي شەگىنىسپەن بىردەي ءۇردىس.  بۇل ەكونوميكالىق قاقتىعىستىڭ اقش ەكونوميكاسىنا، اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى مەن ايفون وندىرىسىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەرى انىق. سول ءۇشىن اقش ۇكىمەتى دە بۇل ەكونوميكالىق قاقتىعىستىڭ تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتەرىنە مۇددەلى ەمەس. بىراق ۇلكەن مۇددەلەر ءۇشىن تاۋەكەلگە باراتىن سەكىلدى.

سوندا، اقش ۇكىمتى قىتايدان كەلەتىن قانداي ونىمدەرگە كەدەندىك سالىقتى 10 % -تەن  25 % كوتەرەتىن بولدى؟ بۇل دا كوپتى قىزىقتىراتىن ءجايت. الەمدىك تانىمال BBC اقپارات اگەنتتىگىنىڭ باسىلىمىنا جۇگىنەر بولساق، وندا باستى 10 تاۋاردىڭ ءتۇرى مەن  قارجىلىق سوماسى كورسەتىلگەن (وقىرمانعا سەنىمدى بولۋ ءۇشىن ءتۇپ نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىرمىن).

ەندى وسى تاۋار تۇرلەرىن  قازاقشاعا ءتارجىمالاپ  كورەيىك:

بايقاپ وتىرعانىڭىزداي، اقش ۇكىمەتىنىڭ كەدەندىك سالىقتى 25 پايىز ارتتىرىپ وتىرعان سالالارى تەك، قىتايدىڭ ماڭداي الدى ەكسپورت تاۋارلارى ءارى باستى كىرىس كوزدەرى. ەگەر بۇلاردىڭ كەدەندىك سالىعى ارتاتىن بولسا، وندا قىتايدىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى كۇيرەۋى  جانە ىشكى نارىقتاعى باعالارى قىمباتتاۋى مۇمكىن. حالىقارالىق اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنگەنىمىزدە، قىتايدىڭ ەلەكترونيكا سياقتى ءوندىرىس ونىمدەرىنىڭ اقش-قا ساتىلىمى 40 پايىز تومەندەگەن. 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قۇراما شتاتتارعا باعىتتالعان قىتاي ەكسپورتىنىڭ جالپى كولەمى وتكەن جىلدىڭ سول مەزگىلىمەن سالىستىرعاندا 13% تومەندەگەن. بۇل 10 % سالىقتىق جاعدايداعى مالىمەت. ال ەگەر 25 % ستاۆكا ىسكە اسقان سوڭ بۇل كورسەتكىشتەر ارتپاسا، تۇسپەيتىنى انىق. بۇل تەكەتىرەستەن اقش-تىڭدا ۇتىلارى بار.

«The New York Times» (2019 جىلدىڭ 10 مامىر كۇنگى ) باسىلىمىندا «What Happens if Trade Talks With China Fall Apart (قىتايمەن ساۋدا جونىندەگى كەلىسىم تىعىرىققا تىرەلسە، قانداي جاعداي ورىن الادى؟)» اتتى ماقالا جارىق كوردى. وندا «الەمدىك ءجىو-ءنىڭ 40 پايىزىنا جۋىعىن اقش پەن قىتاي ەكونوميكاسى قۇرايدى. الايدا،  2018 جىلدان بەرى باستالعان ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى سالدارىنان قىتاي ەكونوميكاسى ۇزدىكسىز شەگىنىس ۇستىندە. ءجىو مولشەرى 30 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە ءتۇستى. ەگەر كەدەندىك سالىق وسەتىن بولسا، اقش ەكونوميكاسى 0,6 %, ال قىتاي ەكونوميكاسى 1,5 % قىسقارادى» - دەپ جازدى.

اتالمىش  كەدەندىك سالىق 25 % وسكەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي قىتايدىڭ ىشكى جانە گانكونگ  قۇندىقاعازدار نارىعىندا باعا يندەكستەرىنىڭ تومەندەگەندىگى تۋرالى ايتىلىپ جاتتى. www.Market.Watch باسىلىمىنىڭ 10 مامىر 2019 جىلعى بەتىندە«China stocks soar to best one-day gain since March, as U.S. tariffs kick in (اقش كەدەندىك سالىعى باستالعالى، ناۋرىز ايىنان بەرگى قىتاي قۇندى قاعاز نارىعىنىڭ ەڭ جاقسى ءبىر كۇنى )» اتتى ماقالا جارىق كوردى. وندا: گونكونگتاعى Hang Seng يندەكسى (HSI) - 0,8% تومەندەگەنى، جاپونيانىڭ Nikkei (NIK) -0,27% باستاپقى پايداسىن قالدىرىپ، جالعاستى 0,2% تومەندەگەنى، وڭتۇستىك كورەيانىڭ Kospi (SEU) +  0,3% -عا وسكەن، شاڭ حاي يندەكسىنىڭ 3 % وسكەنى ايتىلعان.  وسى ماقالانىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا وسى وزگەرىستەرگە قاتىستى: «ينۆەستورى موگۋت سدەلات ستاۆكۋ نا تو، چتو وتۆەتنىە دەيستۆيا كيتايا موگۋت زاستاۆيت ترامپا وتستۋپيت ي پريتي ك درۋجەستۆەننومۋ ۆىۆودۋ”، - سكازال راسسموۋلد، ديرەكتور پو ينۆەستيتسيام AJ Bell. "درۋگوە پرەدلوجەنيە زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو كيتايسكوە پراۆيتەلستۆو پريكازالو پرەدستاۆيتەليام – چاستو نازىۆاەمىم "ناتسيونالنوي كوماندوي" – كۋپيت اكتسي نا رىنكە ي ۆوسستانوۆيت نەكوتوروە چۋۆستۆو نورمالنوستي» - دەگەن ءماتىندى كەزدەستىردىك. ەكونوميكا – ساياساتتىڭ كورىنىسى دەگەن تۇجىرىم وسىدان شىعار.

ساراپشىلار قىتايدىڭ اقش تاراپىنان ۇسىنعان كەلىسىمىن ءسوز بۇيداعا سالىپ وتىر دەيدى. سەبەبى: بىرىنشىدەن، قىتاي وسى ۋاقىت ىشىندە اقش-تان بەت بۇرعان جاعدايدا، قاجەتتى وزگە دە ارىپتەستەردى ىزدەستىردى. ونى جاقىندا بەيجىڭدە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» حالىقارالىق فورۋمىنىڭ تابىستى وتۋىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. ەكىنشىدەن،  ءجىو بيىلعى جىلدىڭ العاشقى ءۇش ايىندا 6,4 % وسكەنى دە قىتايدىڭ كەدەندىك سالىق 10 % جاعدايدا جەتكەن تابىسى بولدى. بۇل دا بەلگىلى دەڭگەيدە سەنىمدىلىك ۇيالاتسا كەرەك. ۇشىنشىدەن، ترامپتىڭ كەلەسى سايلاۋ ۋاقىتىنىڭ جاقىنداپ قالۋىمەن، بىرتىندەپ كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلار دەگەن ۇمىتتە بولۋى مۇمكىن.

قورىتا ايتقاندا، 200 ملرد اقش دولل. قۇرايتىن قىتاي تاۋارىنا كەدەندىك سالىق 25 % ءوستى. ونىڭ اياقاستى قولدانىسقا ەنۋىنە باتىس اقپاراتتارى اقش ۇسىنعان كەلىسىمدەردى قىتاي تاراپىنىڭ وزگەرتىپ جىبەرگەنىنەن كورىپ وتىر. قىتاي ۇكىمەتى توسىن «شابۋىلعا» جاۋاپ رەتىندە: وكىنىش بىلدىرەتىنىن، ءارى ءتيىستى شارا قاراستىراتىنىن – ايتتى. بىراق العاشقىداي ەمەس، ءۇنى باسەڭ، قانداي شارا ەكەنى دە انىق ەمەس. قالاي بولماسىن، بۇل كەدەندىك تاريفتەردىڭ ءوسۋى ەكى ەل ءۇشىن دە ءتيىمسىز ەكەنى انىق. جەر بەتىندە قىتاي جانە اقش-پەن ءتۇرلى ەكونوميكالىق بايلانىستا ەمەس مەملەكەت جوقتىڭ قاسى، دەمەك، الەمدىك ەكونوميكادا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

وسى ورايدا، وزگەرىستەر بولىپ جاتسا، «قازاقستان ەكونوميكاسى قالاي قۇبىلار؟» دەگەن وي كەلەدى. ال ول ءوز الدىنا ءبىر توبە اڭگىمە. «مەن الەم حالقىن ەمەس، اقش حالقىن قورعاۋعا جاۋاپتىمىن» دەپ جار سالاتىن  پرەزيدەنت ترامپ ءۇشىن بۇل دا ءبىر ۇپاي جيناۋدىڭ ءساتتى تۇسى شىعار. «ساياسات دەگەن – قۋلىق» دەپ تۇسىنەتىن اتام قازاقتىڭ پايىمىنا سۇيەنسەك، بۇل تۇيتكىلدەن شىعۋدىڭ دا ءبىر ساياساتى  تابىلار.

(سوڭى)

قاستەر سارقىتقان، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz