نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماجىلىستەگى ۇكىمەت ساعاتىندا دەپۋتات ايگۇل سولوۆەۆا مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇل-مۇحاممەدتەن ءالىپبيدى لاتىنعا اۋىستىرۋعا قالاي قارايتىنىن سۇرادى. ال مينيستر مىرزا كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋدى قولدايتىنىن، ايتسەدە ونىڭ ساياسي جاعىنان كۇردەلى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. م.قۇل-مۇحاممەد لاتىنشاعا كوشۋدى تەحنيكالىق جاعىنان پايدالى ەكەنىن، ماسەلەن ۇيالى تەلەفون مەن كومپيۋتەردە لاتىنشا الىپبيمەن قولدانۋ اسا ءتيىمدى دەي كەلە، «ماسەلە بارىنشا بايسالدى، ال مەن سوڭعى ينستانتسيا ەمەسپىن»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماجىلىستەگى ۇكىمەت ساعاتىندا دەپۋتات ايگۇل سولوۆەۆا مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇل-مۇحاممەدتەن ءالىپبيدى لاتىنعا اۋىستىرۋعا قالاي قارايتىنىن سۇرادى. ال مينيستر مىرزا كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋدى قولدايتىنىن، ايتسەدە ونىڭ ساياسي جاعىنان كۇردەلى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. م.قۇل-مۇحاممەد لاتىنشاعا كوشۋدى تەحنيكالىق جاعىنان پايدالى ەكەنىن، ماسەلەن ۇيالى تەلەفون مەن كومپيۋتەردە لاتىنشا الىپبيمەن قولدانۋ اسا ءتيىمدى دەي كەلە، «ماسەلە بارىنشا بايسالدى، ال مەن سوڭعى ينستانتسيا ەمەسپىن»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

م.قۇل-مۇحاممەدتىڭ لاتىن الىپبيىنە بايلانىستى پىكىرى وتكەن اپتادا ينتەرنەت-فورۋمداردا قىزۋ تالقىلاندى. بۇعان دەيىن «ەرتە مە كەش پە قازاقستان لاتىن الىپبيىنە كوشەدى» دەگەن ءمينيستردىڭ مالىمدەمەسى ەلىمىزدەگى ورىس ۇيىمدارىن ۇلارداي شۋلاتقان بولاتىن. ونىڭ ىشىندە «لاد» سلاۆيان قوزعالىسى مەن «سويۋز كازاكوۆ ستەپنوگو كرايا» اتتى ۇيىمدار ارنايى مالىمدەمە قابىلداپ، «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - قازاقستاننىڭ رەسەيدەن الىستاۋعا باعىتتالعان ساياسي قادامى بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تەك رەسەيگە تاۋەلدى. سوندىقتان مۇنداي قادامدار اسا قاتەرلى»، - دەپ داۋرىققان ەدى.
وزگەلەر ءۇشىن «اسا قاتەرلى»، ال ءوزىمىز ءۇشىن قاجەت بولىپ سانالاتىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جايىن ازاتتىق العالى كوتەرىپ كەلەمىز. وكىنىشكە قاراي وسى ۋاقىت ارالىعىندا قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازۋدان ارىعا اسا المادىق. قازاق ەلىنىڭ «بۇگىنى مەن بولاشاعىن رەسەيگە تاۋەلدى» ەتپەس جولىندا «سوزدەن ىسكە كوشۋ» (ستالين) الدە قاشان كەلگەنى بەلگىلى. راس، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. ايتسەدە وعان دەيىنگى شارۋالار نەگە اتقارىلماي وتىر؟ ءتىپتى بۇل ماسەلە «جۇرتتى جالىقتىرا باستادى» دەپ جازادى وسى سالادا تىڭ ۇسىنىستارمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن جۋرناليست سەرىك ەرعالي. «ۇلتتىق جوبا» دەگەن تاقىرىپتا «اباي» اقپاراتتىق پورتالىندا جارىق كورگەن ماقالاسىندا: «ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شەشىم شىققانعا دەيىنگى ىستەلەر باستى شارۋا ىستەلگەن جوق: قوعام ۇلتتىق جوبا شەشىمىنىڭ سۇلباسىن دا باجايلاماي وتىر» دەپ جازادى.

«ورىس ءالىپبيى ۇستەمدىك الادى...»
اراب ارىپىنەن ورىس جازۋىنا كوشۋ كەڭەس كەزەڭىندە عانا كوتەرىلگەن جوق. ناقتىراق ايتساق، 1876 جىلى قازاقتاردىڭ ارابشا ءالىپبيىن جويىپ، ورىس جازۋىنا كوشىرۋى تۋرالى پاتشانىڭ جارلىعى شىعادى. اتالمىش ءىستىڭ جۇيەلى ىسكە اسۋىنا ىبىراي التىنسارين بەلسەنە ارەكەت ەتكەنى بەلگىلى. بۇل جايىندا اعارتۋشىنىڭ ءوزى: «1876 جىلى گراف تولستوي ورىنبور قالاسىنا كەلىپ اۋەلى قازاق اراسىنا ورىسشا حات تانىتۋ جايلى جانە بۇل ىسكە ورىس ءالىپبيىن قولدانۋدىڭ جولىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى. بۇل باستاما ورىنبور ولكەسىنىڭ بۇرىنعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كريجانوۆسكي، ورىن-بور وقۋ وكرۋگىنىڭ پوپەچيتەلى لاۆ¬روۆسكي، قازان قالاسىنداعى وقىتۋ-شىلار سەمينارياسىنىڭ ديرەكتورى يلمينسكي جانە تورعاي، ورال وبلىستارى تاراپىنان قولداۋ تاپتى»، - دەپ جازادى. ال گراف تولستوي 1878 جىلى باتىس-ءسىبىر گە¬نە¬رال-گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىندا: «قىرعىزدارعا (قا¬زاقتارعا) ۇكىمەتتىك ورىنداردى باس¬قارۋدى قىرعىز (قازاق) تىلىندە جاريالاۋعا تۋرا كەلگەن كەزدە، ءبىز قانداي جاعدايدا دا ورىس ءالىپبيىن قولدانامىز. جوعارى مارتەبەلىم، 4 مامىرداعى №26 ۇسىنىسىڭىز نەگىزىندە قىرعىز (قازاق) ينتەرناتتارىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋ مازمۇنى دا ءدال وسى الىپبيمەن جۇرگىزىلسىن. دالالىق جەردە دە ورىس ءالىپبيى اراب الىپبيىنەن ۇستەمدىك الاتىن ۋاقىت تا تۋادى ءالى... » 0 دەپ ساۋەگەيلىك تانىتادى.
«ورىس ءالىپبيىنىڭ ۇستەمدىك الاتىن ۋاقىتىن» كەشەۋىلدەتۋگە ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇمكىندىك بەرمەدى. ولاي دەيتىنىمىز 1914 جىلى «قازاق» گازەتىنە ول: «...قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىر. شكولدار قازاق ءتىلىن جوعالتىپ، ورىس تىلىنە تۇسىرەمىز دەيدى. سول ءۇشىن بالالار ورىس ارپىمەن وقىسىن دەيدى... حۇكمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ال حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋىنىڭ ساقتالۋى»، - دەپ قارسى تۇردى. بولشەۆيكتەر الاشورداشىلاردىڭ كوزىن ءبىرجولاتا جويعاننان كەيىن، ءوز ويلارىن ەمىن ەركىن جۇزەگە اسىردى. بۇعان دەيىن قۇجاتتاعى جوسپارلاردى كەڭەس ۇكىمەتى جان-جاقتى ىسكە اسىرىلعانى بەلگىلى.
16 جىلدا ەكى رەت ءالىپبي اۋىستى لاتىن داۋى سوڭعى 10-15 جىل بويى ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ كەلەدى. ايتسە دە نەلىكتەن ءوز شەمىمىن تاپپاي وتىر؟ كەزىندە نەبارى 16 جىلدىڭ ىشىندە ەكى رەت ءالىپبي اۋىستىرىلمادى ما؟ ماسەلەن ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن 1926 جىلى ءىس-قاعازدار جاپپاي لاتىن الىپبيىنە كوشەدى. قازاقتارعا لاتىن ءالىپبيىن جاپپاي قولدانۋ تۋرالى وراز يساەۆ قول قويعان ۇندەۋدە: «...جاريالانىپ وتىرعان 20 كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل كەڭسە ءىسى جاڭا ارىپكە كوشىرىلەتىن بولسىن. جاڭا ءارىپتى بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەر جاڭا ءارىپتىڭ جاسىرىن جاۋى سانالىپ، سوتقا تارتىلسىن»، - دەپ قاۋلى ەتەدى. ال 1937 جىلى لاتىن جازۋىنان قايتادان ورىس جازۋىنا، ياعني كيريلليتساعا كوشۋ باستاماسى كوتەرىلدى. شولاق بەلسەندىلەردىڭ باستاماسىمەن ول نە ءبارى ءۇش جىلدان كەيىن ىسكە اسىپ، 1940 جىلى كۇشىنە ەنەدى.
سەرىك ەرعالي ءالىپبي ماسەلەسىن ەكى ساتىدا شەشۋگە بولادى دەگەن پىكىردە. ماسەلەن ول: «ءبىرىنشى، كازىرگى ءالىپبيدى رەفورمالاۋ ارقىلى شىنايى قازاق ءالىپبيىنىڭ ۋاقىتشا «كيريلشە» نۇسقاسىن قوعامعا ءسىڭىرۋ; ەكىنشى كەزەكتە، سىڭىسكەن ءالىپبيدى اعىلشىندىق قارىپ نەگىزىنە كوشىرۋ. ۋاقىت جاعىنان، العاشقى ساتى 3-5 جىلدى قامتىسا، سوڭعى ساتى بەس جىلدان ارتپايدى» دەيدى. سەكەڭنىڭ پىكىرىنشە اينالاسى 7-8 جىلدىڭ كولەمىندە لاتىنعا كوشۋگە مۇمكىندىك مول كورىنەدى.
ول ءۇشىن اۆتور دىبىستانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ 28 ارىپتىك دىبىستىق جۇيەسىن قولداپ، سوعان توقتالۋىمىز قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ءا.جۇنىسبەكتىڭ ءالىپبيى «بارىنشا عىلىمي دايەكتەلگەن جانە تىلىمىزگە مەيلىنشە ءتان دىبىستىق جۇيەنى قامتىعان جوبا» دەي كەلە، «الايدا، ءوز تاراپىمىزدان الەكەڭنىڭ الىپبيگە لاتىندىق قارىپتى قولدانۋىن قولداعىمىز كەلمەيدى. سەبەپ: اتالمىش جوبانىڭ ءبىزدى تاعى دا تەحنيكالىق تۇيىققا تىرەيتىن جاعى - كومپيۋتەر تەرۋىشىندە ۇستىڭگى دايەكشەلى قارىپتار جوق، ارنايى ازىرلەۋدى قاجەت ەتەدى» دەگەن ەكەن.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» جىلدا كوتەرىلەتىن ماسەلەنىڭ شەشىلۋى ءتيىس شارۋالارى شاش ەتەكتەن. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا 15-16 جىلدىڭ ىشىندە ەكى رەت ءالىپبي اۋىستىرىلعانىن جوعارىدا تىلگە تيەك ەتتىك. ەندەشە نەگە ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى كەشەۋىلدەتىپ ءجۇرمىز؟

سەرىك جولداسباي

http://www.halyksozi.kz/news/view/id/528