سەميۋەل حانتينگتوننىڭ "وركەنيەتتەر قاقتىعىسى ما؟" دەگەن ماقالاسىنان جانە «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى جانە الەمدىك جۇيەنىڭ قايتادان قۇرىلۋى» اتتى كىتابىنان كەيىن الەمدىك جۇيەنى جانە جەكەلەگەن ەلدەردىڭ ىشكى تىرشىلىگىن وركەنيەتتەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاراي وتىرىپ باعالاۋ كەڭ ەتەك الدى. ءبىز دە وسى اۆتوردىڭ ايتقان ويلارىنا سۇيەنە وتىرىپ قازاقستاننىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنداعى» ورنىن قاراستىرىپ كورۋدى ويلادىق.

حانتينگتوننىڭ كارتاسىندا ءىرى 9 وركەنيەت ايماعى سۋرەتتەلەدى. ەگەر ونداعى وركەنيەتتەردى ءبىر-بىرىنە جاقىندىعىنا قاراي توپتاستىرا تۇسسەك ءىرى ءۇش وركەنيەت ورعا شىعادى. ولار: وڭتۇستىك ازيالىق، باتىستىق جانە  يسلام وركەنيەتى. قازاقستان وسى ءۇش وركەنيەتتىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورنالاسقان. ەگەر كارتاعا قاراساق بىزدەن باسقا مۇنداي گەوگرافيادا ورنالاسقان تەك قانا رەسەي فەدەراتسياسى ەكەنىن كورەمىز.

ءبىزدىڭ وركەنيەتتەر شەكاراسىندا ورنالاسۋىمىز باعىمىز با، سورىمىز با؟ مۇنىڭ قورىتىندىسىن وسى تاقىرىپقا تەرەڭىرەك بويلاعاننان كەيىن شىعاراتىن بولامىز.

سەميۋەل حانتينگتوننىڭ "وركەنيەتتەر قاقتىعىسى ما؟" دەگەن ماقالاسىنان جانە «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى جانە الەمدىك جۇيەنىڭ قايتادان قۇرىلۋى» اتتى كىتابىنان كەيىن الەمدىك جۇيەنى جانە جەكەلەگەن ەلدەردىڭ ىشكى تىرشىلىگىن وركەنيەتتەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاراي وتىرىپ باعالاۋ كەڭ ەتەك الدى. ءبىز دە وسى اۆتوردىڭ ايتقان ويلارىنا سۇيەنە وتىرىپ قازاقستاننىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنداعى» ورنىن قاراستىرىپ كورۋدى ويلادىق.

حانتينگتوننىڭ كارتاسىندا ءىرى 9 وركەنيەت ايماعى سۋرەتتەلەدى. ەگەر ونداعى وركەنيەتتەردى ءبىر-بىرىنە جاقىندىعىنا قاراي توپتاستىرا تۇسسەك ءىرى ءۇش وركەنيەت ورعا شىعادى. ولار: وڭتۇستىك ازيالىق، باتىستىق جانە  يسلام وركەنيەتى. قازاقستان وسى ءۇش وركەنيەتتىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورنالاسقان. ەگەر كارتاعا قاراساق بىزدەن باسقا مۇنداي گەوگرافيادا ورنالاسقان تەك قانا رەسەي فەدەراتسياسى ەكەنىن كورەمىز.

ءبىزدىڭ وركەنيەتتەر شەكاراسىندا ورنالاسۋىمىز باعىمىز با، سورىمىز با؟ مۇنىڭ قورىتىندىسىن وسى تاقىرىپقا تەرەڭىرەك بويلاعاننان كەيىن شىعاراتىن بولامىز.

بۇل جەردە اتالعان ءۇش وركەنيەتپەن بىرگە جەرگىلىكتى ءداستۇردى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى جەكەلەگەن مەملەكەتتەردەگى وركەنيەتتەر قاقتىعىسىندا جەرگىلىكتى مادەنيەت تە ۇلكەن ءرول وينايدى. ال قازاقستان كەشەگى كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. بىزدە ساقتاردىڭ اڭدىق ءستيلى، قاڭلىلاردىڭ اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنۋى، تۇرىك تايپالارىنىڭ تاڭىرشىلدىگى مەن ىرىم-جىرىمدارى ساقتالىپ قالعان. وسىلاردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى ءداستۇردىڭ وزەگىن قۇراپ وتىر.

الدىمەن، «وركەنيەتتەر اراسىنداعى قايشىلىق قازاقستاندا ءىرى قارۋلى قاقتىعىسقا اكەلۋى مۇمكىن بە؟»-دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن اشىپ الايىق. ەگەر مەملەكەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن، حالىقتىڭ وركەنيەتتەرگە قاراي ءبولىنۋ دارەجەسىن، وركەنيەتەردىڭ گەوگرافيالىق ايماقتارعا قاراي ەمەس بۇكىل حالىقتىڭ اراسىنا ارالاسا جايىلعانىن،  تولەرانتتىلىقتىڭ قازاق حالقىنىڭ قانىندا ەجەلدەن بار نارسە ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، مۇنداي قاقتىعىستىڭ قازاقستاندا ورىن الۋ ىقتيمالى تومەن ەكەنىن كورەمىز (ەڭ بولماعاندا الداعى 50 جىلدا). بىراق كىشىگىرىم ارازدىقتار، ءوزارا پىكىرتالاستار، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن الارى ءسوزسىز جانە مەملەكەت ىشىندە مۇنداي قايشىلىقتاردىڭ بولۋى بارلىق ەلدە زاڭدى قۇبىلىسقا اينالعان. ەگەر بيلىك ولاردى اسقىندىرماي، دەر كەزىندە توقتاۋ سالىپ وتىراتىن بولسا وندا مەملەكەتكە كەلەر قاۋىپ جوق.

قوزعاعىمىز كەلىپ وتىرعان ماسەلە دە وسى كىشىگىرىم قايشىلىقتاردى تالداي وتىرىپ ءارتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ حالىققا ىقپالىن سارالاۋ بولىپ تابىلادى.

حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قازاقستاندا يسلام ءدىنىن بويىنا ءسىڭىرىپ العان جەرگىلىكتى وركەنيەتتىڭ ۇستەمدىك قۇرعانىن كورەمىز (قازاق تاريحىنداعى وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنا توقتالعىمىز كەلىپ وتىرعان جوق).

بىراق رەسەيدىڭ وتارلاۋىنان كەيىن باتىستىق وركەنيەت كەڭ قانات جايدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن كوتەرىلگەن ۇلتتىق رۋحپەن بىرگە باتىستىق وركەنيەتپەن كۇرەس ءجۇردى. ەكرانداعى اشىق-شاشىقتىق، اتىس-شابىس، قىزداردىڭ قىسقا كيىنۋى 2000 جىلدارى ءارتۇرلى تالقىلاۋلار مەن پىكىرتالاستاردىڭ نەگىزىن قۇرادى.  وسى قاقتىعىس بارىسىندا باتىستىق وركەنيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە السىرەگەنىن كورەمىز (مۇنى قازىرگى كەزەڭدى وسىدان 15 جىل بۇرىنعى ۋاقىتپەن سالىستىرعان ادام انىق كورەدى). بۇل تارتىستا جەرگىلىكتى وركەنيەتكە، وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىق اراسىنا سىڭگەنىنەن بولەك، قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ەمەس يسلام كومەكتەستى.

وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنىڭ بۇدان كەيىن جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەنىن كورەمىز. ەندىگى جەردە كەشەگى وداقتاستار اراسىندا قاقتىعىس شىقتى. بۇل قاقتىعىستىڭ باستالعانى جاقىندا. ورمال، پارانجە، ارۋاق داۋلارىمەن بىرگە بۇل قاقتىعىس تەرەڭدەدى جانە جاقىن بولاشاقتا بۇل داۋ قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى پىكىرتالاس تاقىرىبى بولاتىن سياقتى. جەرگىلىكتى داستۇرگە ءىشتارتاتىندار ەندىگى جەردە ميني يۋبكاعا قاراعاندا ورامالعا كوبىرەك كوڭىل بولۋدە، ەكرانداعى اشىقتىقتى ەمەس ءدىن تاقىرىبىن ءجىتى باقىلاۋدا، ىشىمدىكتى ەمەس جاماعاتتار مەن تاريقاتتاردى سىن ساداعىنا الۋدا. ءداستۇرلى ەمەس يسلامنىڭ دامۋى الداعى ۋاقىتتا جالعاسۋى ءتيىس، دەمەك بۇل تارتىس تا وزەكتى تاقىرىپ بولىپ قالا بەرەدى. بىراق، ءححى ع. ورتاسىنا قاراي ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ءۇشىنشى وركەنيەت كەڭىرەك كىرۋى ءتيىس.

ءححى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي مۇنايدىڭ تاۋسىلۋى نەمەسە قوسىمشا ەنەرگەتيكا كوزدەرىنىڭ كەڭىرەك قولدانىلا باستاۋىنا بايلانىستى ونىڭ باعاسى ارازانداۋى كەرەك. سول ساتتە اراب الەمىنەن كەلىپ جاتقان قارجى دا ازاياتىن بولادى. بۇل ءداستۇرلى ەمەس يسلامنىڭ قايتا السىرەۋىنە اكەلەدى، ال ونىڭ كەيبىر نىشاندارى داستۇرمەن قايتا ءسىڭىسىپ كەتىپ، حالىقتىڭ كوزى ۇيرەنە باستايدى ء(دال قازىر شالبارمەن جۇرگەن قىزدارعا نەمەسە كوشەدەگى ماساڭ ادامعا كوزىمىز قالاي ۇيرەنىپ قالعان بولسا). ال بۇل كەزدە اسپان استى مەملەكەتىنىڭ كۇشەيۋىمەن بىرگە وڭتۇستىك شىعىس ازيالىق وركەنيەت كەڭ جايىلاتىن بولادى.

بۇل وركەنيەتتىڭ العاشقى نىشاندارىن (فەن-شۋي) قازىردەن كورىپ ءجۇرمىز. ەرتەڭگى كۇنى شىعىس كورشىمىزدە وقيتىن جاستاردىڭ كوبەيۋىمەن، قىتايلاردىڭ بىزگە كوپتەپ كەلۋىمەن، ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ ارتۋىمەن تسس فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن بۇل وركەنيەتكە بۇيرەك بۇراتىندار سانى كوبەيەدى. مۇندايعا كوزى ۇيرەنبەگەن جەرگىلىكتى وركەنيەت مىندەتتى تۇردە قايتا قاقتىعىسقا كىرەتىن بولادى. قاقتىعىس تاعى دا پىكىرتالاس پەن ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەر ارەكەتىندە ءوربۋى ءتيىس. بۇل قاقتىعىس ناتيجەسىندە، قالعان ەكى وركەنيەتتىڭ دە كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ جەرگىلىكتى وركەنيەت جەڭەتىن شىعار. الايدا تاعى دا ونىڭ كەيبىر نىشاندارىن بويىنا الاتىن بولار...

ەگەر تاريحقا قاراساق، ءبىز ەشقاشان تازا شىعىستىق حالىق بولماپپىز، ويتكەنى باسشىمىزدىڭ الدىنا تىزەرلەپ بارعان كەزىمىز جوق، ءبىز ەشقاشان باتىستىق تا بولمادىق، ويتكەنى باسشىمىزدىڭ باسىن شاپپادىق (قارا حالىق), ءبىز تازا يسلامشىل دا بولمادىق، ويتكەنى ونىڭ بەس پارىزىن تولىق ورىندامادىق. ءبىز ارقاشان ءارتۇرلى وركەنيەتتەر تۇيىسكەن جەردە، ولاردىڭ كەزەك-كەزەك ۇستەمدىك قۇرعان گەوگرافياسىندا ورنالاسىپپىز. مۇمكىن وسى ءبىر ەرەكشەلىك ءبىزدىڭ ءوز ءداستۇرىمىزدى ءىشىنارا ساقتاپ قالۋىمىزعا سەبەپ بولعان شىعار. ويتكەنى سالىستىرمالى تۇردە الساق، باسقا حالىقتارعا قاراعاندا قازاقتاردا ءوز ادەت-عۇرپى كوبىرەك ساقتالعان ەمەس پە.

«اباي-اقپارات»