31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

سوۆەت وداعىنىڭ  جانە قازاقستاننىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى وراز جانۇزاقۇلى يساەۆ بۇرىنعى ورال وبلىسىنىڭ ءىلبىشىن ۇيەزىنە (قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، اقجايىق اۋدانى) قاراستى قاراسۋ بولىسىندا 1899 جىلى قاراپايىم  جۇمىسكەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورازدىڭ اتاسى يسا مەن اكەسى جانۇزاق كوپ جىلدار بويى اۋەلى ورىنبور وبلىسىنداعى قىزىلتوبە كازاكتارىنىڭ، ودان ورال وبلىسىنىڭ شالقار بولىسىندا اۋىل بايلارىنىڭ قولاستىندا جالشى بولعان ەكەن، كەيىننەن اكەسى ءىلبىشىن كىرپىش زاۋىتىندا تاس قالايتىن جۇمىسشى بولىپ ىستەپتى. تۇڭعىشى ورازدىڭ زامانعا لايىق ءبىلىم الۋىن ارمانداعان كورىنەدى. وراز اۋەلى 1906–1908 جج. اۋىل مەكتەبىندە مولدادان ساۋات اشىپ، قازاقشا ءدارىس الدى. 1908 جىلدان جۋانىشكول ءبىر كلاستى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە، سوسىن قاراسۋ-شالقار ەكى كلاستى ورىس-قازاق ۋچيليششەسىندە وقىدى. 1913 جىلى اكەسى قايتىس بولىپ، ول وقۋدان بوس ۋاقىتتارىندا بايلاردا باقتاشى، كازاكتاردا باتراك بولىپ ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان. ول وتباسىنداعى بالالاردىڭ ۇلكەنى  ەدى، سوندىقتان ءۇي  ءىشىن اسىراۋ سالماعى سوعان تۇسكەندىكتەن، اقىرى وقۋدى تاستاپ، 1915 جىلدان ءۇي شارۋاشىلىعىن اتقاردى. بەلگىلى دارەجەدە ساۋاتى بولعاندىعىنىڭ ارقاسىندا، ءجاسوسپىرىم وراز 1916 جىلى اۋىل اكىمشىلىگىندە قاتىناس قاعاز تاسۋشى جانە پەسىر، ياعني حاتشى بولدى. 1917 جىلى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى وزگەرىستەرگە ءۇمىت ارتا ارالاستى.  ورال وبلىسى شالقار بولىسىنداعى زەمستۆو باسقارماسىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەدى. 1919–1920 جىلدارى اۋىلدىق كەڭەستىڭ مۇشەسى، حاتشىسى، شالقار بولىستىق كەڭەستىڭ اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعى (ركسم) لبيششەنسك بولىستىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. 1920–1921 جىلدارى ورال گۋبەرنياسىندا جىمپيتى ۇيەزدىك كاسىپوداق بيۋروسىنىڭ ۋاكىلى، ينسپەكتورى، ۇيەزدىك ەڭبەك ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ىستەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى بوپ ىستەدى. 1921 جىلى كەڭەس وكىمەتىنە كونتررەۆوليۋتسياعا قارسى كۇرەستە كومەك كورسەتۋ جونىندە ەرەكشە مىندەت جۇكتەلگەن ءبولىمنىڭ (چون) جاۋىنگەرى رەتىندە قىزمەت ەتتى. ودان ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى جانىنداعى كونتررەۆوليۋتسياعا قارسى كۇرەس جونىندەگى بۇكىلرەسەيلىك توتەنشە كوميسسيانىڭ (ۆچك) جىمپيتى ساياسي بيۋروسىنىڭ ۋاكىلى، 1921–1922 جىلدارى ورال گۋبەرنيالىق توتەنشە كوميسسياسىنىڭ جەدەل ۋاكىلى بولدى. توتەنشە كوميسسياداعى قىزمەتى كەزىندە بولشەۆيكتەر پارتياسى قاتارىنا قابىلدانعاندىقتان، 1922 جىلى پارتيا قىزمەتىنە اۋىستى. رك(ب)پ ورال گۋبەرنيالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى نۇسقاۋشىسى، 1923–1924 جىلدارى رك(ب)پ جىمپيتى ۇيەزدىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولدى.

1924 جىلدان وراز يساەۆتىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى قىزمەتى باستالدى. وسى جىلدىڭ تامىز–قازان ايلارىندا رك(ب)پ قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قازاق اكسر جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەننەن كەيىن،  ول قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ  (قازاتكومنىڭ) حاتشىسى بولىپ سايلاندى. سودان سوڭ 1925 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ۇيىمدىق-نۇسقاۋشىلىق ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، رەسپۋبليكا جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالىق كوميسسارياتىنىڭ اكىمشىلىك-مادەني سەكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. وسى لاۋازىمدارىمەن قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، 1926 جىلى از ۋاقىت (شىلدە–تامىز ايلارىندا) «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان. 1927 جىلى رك(ب)پ  قازاق ولكەلىك كوميتەتى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازولكەكوم حاتشىلىعىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1928 جىلى ولكەلىك كوميتەتتىڭ كەڭەيتىلگەن پلەنۋمى ەكىنشى حاتشىسى ەتىپ بەكىتتى. 1929 جىلعى ساۋىردە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، 1936 جىلدان 1938 جىلعا دەيىن وداقتاس رەسپۋبليكا حكك توراعاسى بولىپ، توعىز جىلدان استام ۋاقىت بويى قازاق ۇكىمەتىن باسقاردى. 1930 جىلدان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات،  1937 جىلدان مۇشەسى، 1929 جىلدان كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، 1935 جىلى كسرو واك تورالقاسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان.

قازاق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى قىزمەتىندە وراز جانۇزاقۇلى تەك شارۋاشىلىقپەن عانا شۇعىلدانىپ قويعان جوق، ول ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحىنا دا، مادەني دامۋىنا دا زەردەلى، ويلى كوزبەن قاراي ءبىلدى. ماسەلەن، 1929 جىلى ن. مارتىنەنكو قۇراستىرعان «الاشوردا» اتتى قۇجاتتار جيناعىنا العىسوز جازدى. العىسوزىندە ول: «ءوز دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىندە، رەۆوليۋتسيانىڭ دامۋى قاي فازاسىندا تۇرعانىنا بايلانىستى، ۇلتتىق قوزعالىس وبەكتيۆتى رەۆوليۋتسيالىق ءرول اتقارادى، – دەپ، سوۆەتتىك داۋىردە سىنعا ۇشىراسا دا، بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل تۇعىرىنان قاراعاندا، وتە سىندارلى وي تۇيگەن-ءتىن.  – ءوز ۋاقىتىندا الاش-وردا وسىنداي ءرول اتقاردى. ...ۇلت قوزعالىسى مەن «الاش-وردا» ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە وبەكتيۆتى رەۆوليۋتسيالىق رولگە يە بولاتىن، ويتكەنى ولار قالاي بولعاندا دا ورتاق دۇشپانىمىز – روسسيا يمپەرياليزمىنىڭ ىرگەتاسىن ءمۇجىپ-جۇقارتىپ جاتقان ەدى». (و. يساەۆ 1935 جىلى شىققان «قازاق اكسر-ىنە 15 جىل» جيناعىندا الاش-وردانىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەزەڭدە پروگرەسسيۆتى ءرول  اتقارعانى جونىندەگى ءوز كوزقاراسىنىڭ قاتە ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان). سونداي-اق يساەۆ حالقىمىزدىڭ ءسوز ونەرى مۇراسىن جيناۋعا دا زور ءمان بەرىپ قارادى. وي-پىكىرلەرىن «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى بەتتەرىندە جاريالاپ تۇردى. ءبىر مىسال. 1931 جىلعى 21 قاراشادا «سادۋاقاسۇلى   جانايدار    جولداسقا. كوشىرمەسى.  جاندوس ۇلى وراز، مۇسىرەپۇلى عابيت، اسپانديارۇلى سانجار جولداستارعا» جازعان ەكىنشى حاتىندا «ءبىزدىڭ مادەني، تاريحي ءمانى وتە زور بىرقاتار ماتەريالدارىمىز جينالماي قالىپ بارادى. اتاپ ايتساق: 1. اۋباكىر مولدانىڭ ولەڭدەرى، عۇمار قاراشۇلىنىڭ ولەڭدەرى، داۋكەن شولاقۇلى (باتىس قازاقستان), اباي جانە باسقالار (شىعىس قازاقستان)... 2. سانسىز كوپ شەجىرەلەر بار. بىردەن بىرگە قالىپ، ەل اۋزىندا كەلە جاتقان، كوبىنەسە وتە جاقسى دا شىققان ەل ەرلەرىنىڭ، بىلگىشتەرىنىڭ سوزدەرى بار. جەكە ەلدىڭ، حاننىڭ، پاتشا وكىمەتى ادامدارىنىڭ ءومىرى، ءىسى جايىنان ايتىلعان اۋىز اڭگىمەلەرى بار. ماقال-ناقىلدارى بار. ءارتۇرلى جازبالار بار. كوپ تاراماعان گازەت-جۋرنالداردا جانە وزگەلەردە باسىلعان ماقالالار دا بار» دەيدى. ارينە «بۇلاردىڭ ىشىندە سالت-ساناسى ۇيلەسپەيتىندەرىنىڭ ۇستىنە ءتىپتى بىزگە جات شىعارمالار دا بار» ەكەنىن ەسكەرتە كەلىپ، «بىراق كەڭەس زامانىنان بۇرىنعى كوركەم شىعارمالاردىڭ ءبارى دە بايشىل شىعارما دەپ، ءبارىن دە ىسكە العىسىز ەتىپ تاستايمىز دەۋ دۇرىس ەمەس» ەكەنىن شەگەلەپ ايتادى. ولاردىڭ ىشىندە «ءوز زامانىن كورسەتەتىن، سونسوڭ سول كەزدەردەگى ەزىلگەن بۇقارانىڭ دا تۇرمىسىن كورسەتەتىن ادەبيەت مۇرالارى» كوپتىگىن ەسكەرتەدى. سول دەرەكتەردى جيناپ، ءتيىستى ەسكەرتۋ، ءتۇسىندىرۋ، تانىستىرۋ قوسىپ شىعارسا، مادەنيەت، تاريح تۇرعىسىنان ماڭىزى وتە زور بولار ەدى، ويتكەنى: «جاڭا تاريحتى جاساپ، جاڭا مادەنيەتتى تۋعىزۋ – وزىنە دەيىنگىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتۋ كەرەك، بىلمەۋ   كەرەك   دەگەن   ءسوز   ەمەس»، – دەيتىن كەمەل پىكىر بىلدىرگەن. سول ماڭىزدى دەرەكتەردى كوپكە جەتكىزۋ ءۇشىن «قازاقستان باسپاسى، ورتالىق ارحيۆ، نە ايماقتانۋ قوعامىنىڭ ءتىلى ەتىپ ءبىر جۋرنال شىعارعان ماقۇل بولار ەدى. سىزدەر وسى ىستە جۇرگەن قىزمەتكەرلەردەن بولعاننان كەيىن، وسى ماسەلەنى ويلاپ كورسەڭىزدەر» دەگەن جولداستىق سالەمىن جولداعان.

وراز جانۇزاقۇلى ماسكەۋدە وتكەن پارتيانىڭ XVI سەزىندە  1930  جىلعى  1 شىلدە كۇنى  قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى رەتىندە سويلەگەن سوزىندە ەل مۇددەسى تۇرعىسىنان ماڭىزدى ويلار ايتا ءبىلدى. «بىزدە ۇلت ماسەلەسى شەشىلدى دەپ بۇل جەردە كوپ ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇلت ماسەلەسىن ءبىرجولاتا شەشۋدىڭ لەنيندىك دۇرىس جولى بەرىلدى، بۇگىنگى كۇنگە – ءبىزدىڭ ۇلت ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىندە قول جەتكەن ءىرى جەڭىستەرىمىز بار. ...بۇل، ارينە، ۇلت ماسەلەسىن ءبىرجولاتا شەشىپ العانىمىزدى كورسەتە المايدى. وسى رەتتە ستالين جولداس ءوز بايانداماسىندا ۇلت ماسەلەسىنە دەر كەزىندە جەتكىلىكتى دارەجەدە كوڭىل ءبولدى جانە ۇلت ماسەلەسىندەگى اۋىتقۋلارعا، ونىڭ ىشىندە ۇلىورىستىق شوۆينيزمگە پارتيانىڭ نازارىن اۋداردى.  بۇل شوۆينيزم ءبىزدىڭ جەر-جەردەگى جۇمىس پراكتيكامىزدا كورىنىپ قالىپ ءجۇر. ولار – وسى شوۆينيستەر – قازىرگى جاعدايدا جالعان ينتەرناتسيوناليزمدى جانە ماسەلەلەر تاپتىق تۇرعىدان قويىلۋعا ءتيىس-ءمىس دەگەن ماسكانى جامىلىپ ءجۇر»، – دەپ تاراتقان بۇرمالاۋشىلاردى اشكەرەلەۋ ءسوزىن: «ءبىز سوتسياليستىك قايتا قۇرىلىس بەلەسىنە كىردىك-ءمىس، ءبىز ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردىڭ جويىلۋىنا قول جەتكىزىپ قويدىق-مىس، قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا تاپتىق ماسەلەلەر عانا تۇر، سوندىقتان دا ەندى بۇدان بىلاي ۇلت ماسەلەسىن جەلەۋ ەتۋگە بولمايدى-مىس، بىزدە بۇل ماسەلەگە وداقتىڭ باسقا اۋداندارىنداعى سەكىلدى ءبىر عانا كوزقاراس بولۋعا ءتيىس-ءمىس دەيدى ولار، – دەپ جالعادى دا: – بۇل، جولداستار، ءسوز جوق، جالعان ينتەرناتسيوناليزم بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا ءبىزدى مۇنىمەن زور كۇرەس جۇرگىزۋ ءىسى توسىپ تۇر»، – دەپ ءبىر ءتۇيدى. وكىنىشتىسى، بيىك فورۋمدا قوزعالعانمەن، قازاقستاندا جالعان ينتەرناتسيوناليزم كۇرەسى جۇرگىزىلگەن جوق. «كوللەكتيۆتەندىرۋ، سونداي-اق ەگىن ەگۋ جونىندەگى وتكەن ناۋقان كەزىندە ۇلت اۋداندارىندا جىبەرىلگەن اسىرا سىلتەۋ سيپاتتارىن تالداپ كورسەك، ولار كوپ جاعدايدا ۇلتتىق ساتتەردى – بىزدە ۇلت ەرەكشەلىكتەرى تۇگەلگە جۋىق جويىلدى-مىس دەگەن جەلەۋمەن كوپە-كورنەۋ ەلەمەۋ، ءبىر سارىنمەن قاراۋ، تابىسقا ماستانۋ ت.س.س. بولىپ كەلەدى. ...بۇل جەر باۋىرلاپ جىلجىعان اۋىتقۋشىلار شىنىندا وتە كوپ. ولار وداقتىق ورتالىق سوۆەت اپپاراتتارىندا دا بار. سونىڭ سالدارىنان كەيدە پارتيانىڭ ناقتى ماسەلەلەر جونىنەن بەرگەن مۇلدەم ناقتى دا ايقىن ديرەكتيۆالارى ورىندالمايدى، سوزبۇيداعا سالىنادى. ...اپپاراتتاعى شوۆينيستىك باعىت ۇستاعان ماماندار تاراپىنان جيىرەك شىعاتىن بۇل ىلىكتەر مەن سىلتاۋلاردىڭ مەكەمە باسشىلارىنىڭ قولداۋىنا يە بولىپ جۇرگەنى سيرەك ەمەس»، – دەگەن سوزدەرمەن سول تۇستا جاپپاي دەرتكە اينالىپ كەتكەن، ءتۇبى ورنى تولماس اپاتقا اپارعان ادەتتى سىنادى. «...پارتيانىڭ ۇلت ساياساتى تۇرعىسىنان مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى زور، سەبەبى، ونىمەن نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنىڭ 80–85 پروتسەنتى شۇعىلدانادى. ...مۇنداعى نەگىزگى ماسەلە – جەم-ءشوپ ماسەلەسى. ...بۇل ءۇشىن مەليوراتسياعا ءتيىستى قارجى بولىنۋگە ءتيىس»، – دەگەن ۇسىنىسىن «مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىن استىقپەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ويلارىمەن ۇشتاستىردى: «...ادەتتە بۇل اۋداندار قازاقستاننىڭ باسقا استىقتى اۋداندارىنان ءوزدى-وزدىمەن جابدىقتالاتىن. بىراق كەيىنگى ەكى جىلدا استىق دايىنداۋ ءىسىن جوسپار ورىنداۋ باعىتىمەن جۇرگىزدىك تە، ءبىز بۇل ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگىن شەكتەپ قويدىق. ...سوندىقتان دا ءبىزدىڭ مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىمىز استىقپەن – وزگە ماقتا شارۋاشىلىعى اۋداندارى ءتارىزدى قامتاماسىز ەتىلسە دەگەن ماسەلە كوتەرەمىز. مۇنسىز، استىقپەن جابدىقتاۋدى لايىقتى دەڭگەيگە قويمايىنشا، ءبىز مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا جاردەمدەسەتىن ءىرى فاكتورلاردىڭ ءبىرىن قامتاماسىز ەتە المايمىز». تاعدىرشەشتى ۇسىنىس بولعانمەن، بيىك باسشىلىق ونىڭ مانىنە بارۋدى، تيىسىنشە قاجەت شەشىم جاساۋدى ويىنا دا المادى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ستاليندىك لاگەر ازابىن كورىپ ورالعان بۇرىنعى پارتيا قىزمەتكەرى ەرمەكقالي نىعمەتوۆ 1989 جىلى: «يساەۆتى العاش رەت 1931 جىلى الماتىداعى پارتاكتيۆ جينالىسىندا بايانداما جاساپ تۇرعانىندا كوردىم، – دەپ ەسكە الدى.  – جاسى ءوزىم قاتارلاس، بويى ورتادان ءسال جوعارىلاۋ، اياعىن سىلتي باساتىن، ۇلكەن كوزدى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، بيداي ءوڭدى، ءجۇزى سۇيكىمدى كورىنەتىن ادام ەكەن. بايانداما ورىس تىلىندە بولدى. جازىپ اكەلگەن ءماتىنى بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىن، بىراق ول ەكى كوزىن اۋديتوريادا وتىرعانداردان ايىرماستان سويلەدى، الدىندا جاتقان قاعازعا سيرەك كوز تاستادى. ورازدىڭ جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى جوق دەپ ەستۋشى ەدىم، سويتە تۇرا مۇدىرمەستەن شەشەن سويلەيتىنىن، تىڭداۋشىلاردى وزىنە تارتىپ الاتىن قاسيەتى بارلىعىن   ەندى   انىق   كوردىم». 1931 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ە. نىعمەتوۆ قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە نۇسقاۋشىلىق  قىزمەت  اتقارعان. سوندا، كازكرايكومنىڭ  بيۋرو، سەكرەتاريات وتىرىسى بولىپ جاتقاندا، جۇمىس بابىمەن ءماجىلىس زالىنا كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىندە، مىنانى كورىپ-ءبىلدى: «ماجىلىستە يساەۆ پرەدسەداتەلدىك ەتەتىن، ال گولوششەكين كوپ وتىرماستان، ترۋبكاعا تەمەكىنى تولتىرىپ الىپ، تۇتىندەتىپ، ءماجىلىس بولمەسىندە قىدىرىپ ءجۇرۋشى ەدى. جينالىستا سويلەپ تۇرعانداردىڭ كەيبىرەۋىنە رەپليكا تاستاپ، بىرەۋلەرگە سۇراق قويىپ، ارالاپ جۇرەتىن. جەك كورەتىن، ۇناتپايتىن ادامدارى سويلەگەندە – جانىنا بارىپ، كارىن توگىپ تۇرادى ەكەن. اپپاراتتاعى جاسى ۇلكەن، تاجىريبەسى مول كوممۋنيستەردەن: «بۇل قالاي؟ ءماجىلىستى شال – گولوششەكيندى وسىلاي اتايتىن – ءوزى نەگە باسقارمايدى؟» – دەپ سۇراعانىمدا: – «موسكۆاداعى باستىق تا ءماجىلىستى ءوزى باسقارمايدى، تۇرەگەپ ءجۇرىپ كوماندا بەرەدى. شال دا قازاقستانداعى «كوسەم» ەمەس پە؟ ونىڭ ەلىكتەۋى، كيىم كيىسى، ءسوز سويلەۋى، قاتتىلىعى، ىزعارلىعى، ديكتاتورلىعى، بارلىعى دا ستالينگە ۇقساپ تۇر عوي»، – دەيتىن. پارتاكتيۆ، پلەنۋم ماجىلىستەرىندە دە «شال» وسى مىنەزىن، وسى ءجۇرىسىن كوپكە ماقتانىش ەتكەندەي بولاتىن. ال يساەۆ، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ماجىلىستەردى ءاردايىم ىسكەر، العىر باسقارعانمەن، گولوششەكيننىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ تۇراتىنداي ەدى...»

بايقاعانىمىزداي، 1930 جىلى پارتيانىڭ كەزەكتى فورۋمى مىنبەرىنەن قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى وراز يساەۆ: مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن جۇرت ءوز كەرەكتەرىن، ونىڭ ىشىندە استىقتى بۇرىن بازاردان ساتىپ الاتىن، سوڭعى ەكى جىل ىشىندە استىق دايىنداۋ جوسپارىن ورىنداۋ ءۇشىن بازار ايىرباسى توقتاتىلعان.  سوندىقتان    قازاقتار بۇل كۇندە نان ورنىنا ەت جەپ كۇنەلتىپ وتىر. ال استىق پەن ەت دايىنداۋ ناۋقانى ۇدەتىلە تۇسۋدە. مال ءوسىرىپ وتىرعاندارعا، ەندى، ماقتا ەگەتىندەرگە جاساعان سياقتى، وكىمەت تاراپىنان نان بەرۋ كەرەك... دەپ ناقتى ۇسىنىس ايتتى. بىراق ۇسىنىس بيىك پارتيا فورۋمى مىنبەرىنەن ايتىلسا دا، ماسكەۋ تاراپىنان دا، قانشا ىسكەرلىك كورسەتكەنمەن، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ءوز ىشىندە دە ەلەۋسىز قالدى. سولاقاي رەفورما جالعاستىرىلا بەردى، سونىڭ سالدارىنان 1931 جىلدان باستاپ حالىق اشتىقتان بوسا باستادى، ۇزاماي شىبىنشا قىرىلدى. ويتكەنى، باسقا دا باسشى قىزمەتكەرلەر ءتارىزدى، ارداگەر ە. نىعمەتوۆ ەستەلىگىندە ايتقانداي، يساەۆ گولوششەكيننىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ تۇراتىن. الايدا شىدام شەگىنە جەتكەندە، 1932 جىلعى تامىز ايىندا، قازاق ولكەپارتكومىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز جانۇزاقۇلى يساەۆ باس حاتشى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالينگە ۇلكەن حات تاپسىردى. (بۇل ونىڭ ەكىنشى حاتى ەدى، العاشقى حاتتى 1932 جىلعى 11 مامىردا قارجى حالكومى م. ورىنباەۆپەن بىرگە قازاقستانداعى اشىققان حالىققا كومەك كورسەتۋ جايىندا ي. ستالين مەن كسرو حكك توراعاسى ۆ. مولوتوۆقا جازعان بولاتىن. كەيىن، 1933 جىلعى 2 جەلتوقساندا ستالينگە اشارشىلىق زاردابىن جويۋ شارالارىنا بايلانىستى ءۇشىنشى حاتىن جولدايدى). بۇل حاتىندا وراز يساەۆ ولكەدە ورىن الىپ تۇرعان احۋالدى اشىق بايان ەتتى، سەبەپ-سالدارلارىن تالدادى، قيىندىقتان شىعاراتىن شارالار رەتىندەگى ۇسىنىستارىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن بىرگە،  ورناعان احۋال ءۇشىن وزگە بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتار ءوزىنىڭ دە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، «ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كوپكە ءمالىم ەرەكشە ءرولىن» ەسكەرە كەلە، «باسشىلىقتا وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋعا قابىلەتى جەتپەيتىن» ف.ي. گولوششەكين وتىرعاندا – رەسپۋبليكاداعى اۋىر «جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» دەپ سانايتىنىن جازدى. ول گولوششەكيندى پارتيانىڭ قازاق ولكەلىك ۇيىمى جەتەكشىلىگىنەن كەرى شاقىرىپ الۋدى باس حاتشى يوسيف ستاليننەن جالعىز ءوزى تىكەلەي اشىق تالاپ ەتتى. سونىمەن بىرگە  و. يساەۆ باس حاتشىدان قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلەلەر جونىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىمىن شىعارۋىن سۇرادى. پرەمەر يساەۆتىڭ ءوتىنىشىنىڭ بۇل بولىگى  قاناعاتتاندىرىلدى.  ونىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن جايتتەر ستاليندىك ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جايىندا 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە قابىلداعان قاۋلىسىنا نەگىز ەتىپ الىندى.

بىراق قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف. گولوششەكين قىزمەتىن ەسكى سارىنمەن جالعاستىرا بەردى. ە. نىعمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، «ستالين يساەۆتىڭ جازعانىنا سەنبەستەن، قازاقستانعا جىبەرگەن ا. سولتس باستاعان كوميسسيا اسىرا سىلتەۋدىڭ شىندىعىن انىق بىلگەننەن كەيىن عانا، گولوششەكيندى ورنىنان الۋعا ءماجبۇر بولدى». كەزىندە ستالينمەن بىرگە سىبىرگە ايداۋدا بولعان، پرينتسيپشىلدىگى ءۇشىن، كەمشىلىكتى ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي تىكە ايتاتىن مىنەزى ءۇشىن زور بەدەلگە يە بولعان، پارتيانىڭ «ار-وجدانى» اتانعان ءادىل، ادال كوممۋنيست، پارتيانىڭ ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى (تسكك) تورالقاسىنىڭ مۇشەسى ارون سولتس وراز يساەۆتىڭ ۇسىنىسىن راستاعاندىقتان، شىنىندا،  يوسيف ستالين فيليپپ گولوششەكيندى «ورنىنان الدى»، دۇرىسىندا، بۇكىلوداقتىق بيىك لاۋازىمعا ءوسىرىپ جىبەردى. قالاي بولعاندا دا، قازاقستانداعى جەكە-دارا ءامىرشى-بيلەۋشى «تاقتان» كەتتى دە، قاسىرەتكە تولعان  اسىرا سىلتەۋ ماسەلەسى 1933 جىلى 10–16 شىلدەدە وتكەن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ التىنشى پلەنۋمىندا كەڭىنەن تالقىلاندى. نەگىزگى باياندامانى حالكومكەڭەس توراعاسى و. يساەۆ جاسادى. تالقىلاۋلار كەزىندە جاڭا بەلسەندىلەر يساەۆتى اشارشىلىققا گولوششەكينمەن بىردەي ايىپتى دەپ ەسەپتەپ، ونى ورنىنان الۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. سوندا ولاردىڭ ەكپىنىن قازولكەكومنىڭ جاڭا جەتەكشىسى ل. ميرزويان ايتقان مىنا حابار توقتاتتى: «ستالين ماعان يساەۆتىڭ جەرگىلىكتى حالىقتان شىققاندىعىن، قازاقستاندى بارلىق جاعىنان بىلەتىن كىسى ەكەندىگىن ايتتى. ول ىسكەر ادام، گولوششەكينمەن بىرگە اسىرا سىلتەۋگە قاتىسسا، ەندى سەنىمەن بىرگە، جىبەرگەن قاتەلەردى تۇزەتۋگە قاتىسسىن دەدى». و. يساەۆ VI پلەنۋمدا بۇرىنعى باسشىلىق اتى­نا ايتىلعان سىندى لايىقتى قا­بىل­ الدى. ول بارىنشا اشىق بولىپ، ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرۋعا تىرىستى. 1933 جىلعى 12 شىلدەدەگى كەشكى ماجىلىستە: «...مەن جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارماقشى ەمەسپىن. قاتەلەرىمىزدىڭ بارلىق اۋىرتپالى­عىن بۇرىنعى باسشىلىقتاعى كەيبىر جول­داستارعا، سولاردىڭ ىشىندە گولوششەكين مەن قۇرامىسوۆقا اۋدارا سالۋ نيەتىندە دە بولعانىم جوق. ...ءوزىن كىپ-كىشكەنتاي، موپ-مومىن عانا ادام ەتىپ كورسەتىپ، بۇرىنعى باسشىلىقتان ءجابىر شەككەن قىزمەتكەر رەتىندە كورىنۋگە بەيىم تۇراتىن، ءسويتىپ، ەپتەپ-سەپتەپ ...سىتىلىپ كەتۋگە ۇمتىلاتىن ادام مەن ەمەسپىن»، – دەي كەلىپ، بايانداماسىندا دا، قورى­تىندى سوزىندە دە تەك جالپىلاما سىن ايتىپ قويماي، ءوزىن دە ءوزى باسا سىناعانىن ەسكە سالدى. «...ءبىز مال شارۋاشىلىعىن ويسىراتىپ وتىرعان تۇپكى، نەگىزگى سەبەپتەردى ۇعىنبادىق. ول ەندى، مىنە، قازىر عانا الا­قانداعىداي اپ-ايقىن بولىپ وتىر: كوش­پەندى، جارتىلاي كوشپەندى اۋدانداردا مال باسىنىڭ ازايۋىن توقتاتۋ ءۇشىن وتىرىق­شى­لان­دىرۋ مەن كولحوزداسۋدى شاپشاڭ­داتۋدى قويا تۇرىپ، قاتەلەر مەن اسىرا سىلتەۋلەردى تەجەۋ كەرەك ەدى. ...اۋىلدى ۇلكەن قيىنشى­لىق­تارعا ۇشىراتقان، مالدىڭ باسىن كەمىتكەن شىن سەبەپتەردى ۇقپادىق، سودان دۇرىس قورىتىندى شىعارا المادىق، سوندىقتان، ارينە، تەرىس ىستەر ىستەپ، اعاتتىقتارعا جول بەردىك»، – دەپ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى تاعى دا ناقتىلاپ مويىندادى. «مەن باسشى بولدىم... ...پارتيانىڭ بەلسەندى قىزمەتشىسىمىن، بىراق قانداي بولسام دا، وسى ءداۋىردىڭ ىشىندە قازاقستاندا بولعان بارلىق يگى ءىستى دە، جامان ءىستى دە قولىمنان جالعىز وتكىزىپ وتىردىم دەپ ويلامايمىن. باسشى­لىق­تاعى ەڭ باستى ءرول ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكيندە بولدى، سولاي بولعان سوڭ دا، ارينە، ايىپتىڭ ادام ايت­قىسىز مول جاعى سوندا، بۇل داۋسىز اقيقات»، – دەدى ول. مۇنىسى، ارينە، قىزمەتتەن كەتىرىلگەن ادامنىڭ ارتىنان توپىراق شاشۋ ەمەس، ماسەلەنى تەرەڭ تۇسىنۋگە شاقىرۋ بولاتىن. سول ماقساتپەن: «باسشىلىقتا مەنىڭ ورنىم ءبىرىنشى حاتشىمىز ميرزويان جولداستىڭ ورنىمەن بىردەي ەمەس. ميرزويان جولداس ۇيىم باسشىسى بولعاندىقتان، ساياسات پەن باسشىلىققا الدىمەن جاۋاپتى، – دەدى. – ...مەنىڭ مۇنى ەرەكشەلەي ايتىپ تۇرعانىم، كەيبىر جولداستار مەنىڭ بۇرىنعى باسشىلىقتاعى ورنىمدى ايتا كەلىپ، ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بول­عان گولوششەكيننىڭ ايىبىن دا، جاۋاپكەرشىلىگىن دە بۇركەپ، قىمتاپ كەتكىسى كەلەدى».

بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كومي­تە­­تى­نىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءىزمۇحان قۇرا­مى­سوۆ ءوز سوزىندە­: «مەنىڭ قاتەلىكتەرىمنىڭ ءبارى... بۇرىنعى ولكەلىك پارتيا كومي­تەتىنىڭ باسشىلىعى ۇستانعان جۇيەنىڭ ىق­پالىنان شىعا الماعانىمنان، – دەدى. – ...يساەۆ جولداس بۇل قاتەلىكتەرىن مو­يىندادى جانە ولاردى جوندەۋدى بارىمىزدەن بۇرىن قولىنا الدى. ...مەن گولوششەكين جولداستى ۇلكەن بەدەل سانادىم. ...بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ورەسكەل قاتەلەسىپ تۇرعاندارىن كورە تۇرىپ، ولار­دىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ جەكە كوزقاراسىمدى بىلدىرۋگە، پىكىرىمدى قورعاۋعا باتىلدىق تانىتا المادىم. مەنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم – ورتالىق كوميتەتتىڭ 17 قىركۇيەكتەگى شەشى­مىن مەن وك تاراپىنان ولكەلىك كومي­تەتتىڭ ساياساتىن قولداعاندىق دەپ ءتۇسىن­دىر­دىم. ءبىر اپتادان سوڭ گولوششەكين بايان­داما جاساپ، مەنىڭ قاتە­لىكتەرىمدى دالمە-ءدال راستادى. ...ەگەر وك بۇل جاعدايدان بۇرىنىراق حاباردار بولعاندا، گولوششەكيندى دە، بىزدەردى دە قىزمەتتەن بۇرىنىراق الار ەدى.  ال بۇل جاعدايدىڭ ەرتەرەك تۇزەلۋىنە كو­مەك­تەسەر ەدى». حالكومكەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جوسپارلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ تە: «مەن دە ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەسىمىن. مەن دە گوليۋدوۆ پەن قۇرامىسوۆ سەكىلدى قىزمەتشىمىن. بىراق «ارباكەشتىڭ اتىنداي» بولدىم، نە بۇيىرسا سونى عانا ىستە­دىم، – دەپ مويىندادى. سوسىن قاسىرەتتى شاقتاعى باسشىلىق جاعدايىنان مىنانداي اقپارات ايتتى: – ...اۋىلدا جولسىزدىق بولىپ جاتىر دەگەن دىبىس ەستىلسە، اۋدان ۇيىمدارىنان وسى تۋرالى ءبىر حابار كەلسە، گولوششەكين الدىمەن ىزمۇحانمەن اقىلداساتىن. كوبىنەسە سول ەكەۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ: «مۇ­نىڭ ءبارى دە بايدىڭ قىلىعى، كەيبىرەۋلەر­دىڭ ءىسى»، – دەپ قويا سالاتىن. ەلدەن تۇسكەن ونداي حابارلاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە ەشقانداي ءمان بەرمەيتىن. ءىز­مۇ­حان بۇل جونىندەگى ايىبىن دۇرىس مويىندادى. ءوزىنىڭ جاۋاپتىلىعى ەشكىمنەن كەم ەمەستىگىن، قايتا ورازدان اناعۇرلىم ارتىق ەكەندىگىن ايتتى. وراز جانە باسقا جولداستار گولو­ششەكيننىڭ پىكىرىنە قوسىلماعان ۋاقىتتا ءىزمۇحان ىلعي ءبىرىنشى حاتشى جاعىنا قاراي جىعىلا كەتەتىن ەدى. ول سوندا: «مۇنىڭ ءوزى سەندەردىڭ قيىنشىلىقتان قايمىققاندا­رىڭ، بۇل كەڭەس مەكەمەلەرىنە ۇلتشىلدار­دىڭ ىقپالى جۇرە باستاعاندىعىنىڭ سال­دارى»، – دەپ جەڭىستىك بەرمەيتىن. ...ولكەلىك كوميتەتتىڭ سوڭعى پلەنۋمىندا وراز ەكەۋمىز گولوششەكينمەن تابانداتقان ءۇش كۇن بويى ايتىسىپ، اۋرە بولدىق. پلەنۋمنان كەيىن وبكوم حاتشىلارىنىڭ ارناۋ­لى ءماجىلىسىن شاقىرايىق، سوندا ولاردىڭ اۋىلدىڭ قامىن جەمەي وتىرعاندارىن ايتايىق دەدىك. ...وسىنىڭ ءبارىن وبكوم حاتشىلارىنىڭ وزدەرىنە ادەيىلەپ ەسكەرتەيىك دەپ قولقا سالدىق. امال نە، مۇنداي ءماجىلىستىڭ شاقىرىلۋ قاجەتتىگىنە گولوششەكيننىڭ كوزىن جەتكىزۋ وتە قيىن بولدى. اقىرى ونىڭ بىزگە ايتقان ءسوزى مىناداي بولدى. ...كوش­پەن­دىلىك – بۇل ەلدىڭ ەجەلگى تۇرمىس-سالتى. مۇنى ءبىر ماجىلىستە ءسوز ەتكەنمەن، ونى توق­تاتا المايسىڭدار دەدى».  ولكە پارتيا ۇيىمىنىڭ جاڭا باسشىسى ل. ميرزويان كازكرايكوم «وزدەرىنىڭ قاتە­لىكتەرىن تەرەڭ سەزىنە الاتىن، وزدەرىنىڭ جۇمىسىن، ۇيىم­نىڭ جۇمىسىن قايتا قۇرا الاتىن جانە ءىستى ال­عا قاراي جۇرگىزە الاتىن، تەكسەرىلگەن، پار­تيالىق ۇستانىمدى قىزمەت­كەرلەردىڭ ءبا­رىن ساقتاپ قالۋعا نيەتتى» ەكەنىن ايتتى. «يساەۆ جول­داس بۇگىنگى پلەنۋمنان كوپ ۋاقىت بۇرىن-اق ءوزى قاتىسقان قازاقستانداعى قاتەلىكتەردى اشىق تۇردە مويىنداعان بولاتىن، – دەدى. – ال بۇگىن­دە ول ادال نيەتىمەن، بولشەۆيكتىك كۇش-جىگەرىمەن، باسقالارمەن، بىزبەن بىرگە سول قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدا. يساەۆ جولداس ءوزىنىڭ بايانداماسىندا ول قاتەلىك­تەردى قالاي تۇزەتۋ كە­رەكتىگىن، ءوزارا سىن­نىڭ نەگىزىندە پارتيا ۇي­ىمدارىن جاڭا جەڭىس­تەرگە قالاي جۇمىل­دىرۋ جولدارىن جانە قولباسى رەتىندە ءوزى قالايشا كۇرەسە­تىنىن ەشقانداي بۇكپەسىز اشىق اتاپ كور­سەتتى».

شىنىندا دا، و. يساەۆ اسىرا سىلتەۋدى شاپشاڭ جوندەۋگە بار كۇش-جىگەرىمەن  اياماي كىرىستى، تەز ۋاقىتتا قازاقتىڭ تۇرمىسىن، شارۋاشىلىعىن تۇزەۋگە، ونەرى مەن مادەنيەتىن كوتەرۋگە باسشىلىق ەتىپ، جاقسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. قازاقستانىڭ 15 جىلدىعىنا رەسپۋبليكا ەداۋىر جەتىستىكتەرمەن كەلدى. سوۆەت وكىمەتى سول مەرەكەلى 1935 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي و. يساەۆ پەن ل. ميرزوياندى لەنين وردەنىمەن ماراپاتتادى.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ايگىلى قاسىرەتتى كەزەڭنەن كەيىنگى الىمىن تانىتقان  ءبىر ساتىنەن رەپرەسسيا قاسىرەتىن تارتىپ ورالعان ە. نىعمەتوۆ اقساقال مىنانداي سىر شەرتكەن ەدى: «1936 جىلدىڭ يۋن ايىندا، استانادا ف.ە. دزەرجينسكي اتىنداعى    كلۋبتا     ءبىر     ۇلكەن ...جينالىستى باسقارىپ، پرەزيديۋمدا وتىرعان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ل.ي. ميرزويانعا پوچتا تاسۋشى الدەبىر تەلەگراممانى اكەلىپ تاپسىردى. ميرزويان تەلەگراممانى ءوزى وقىدى دا، جانىندا وتىرعان قازاق اسسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى و. يساەۆقا بەردى. سوسىن ەكەۋى قىسقاشا ءتىل قاتىستى. ودان، تەلەگراممانى قولىنا ۇستاعان بويدا، يساەۆ مىنبەگە بارىپ، ا.م. گوركيدىڭ دۇنيەدەن قايتقانىن حابارلادى. ءجاي حابارلاپ قويعان جوق، ونىڭ ءومىرى، تۆورچەستۆوسى، رەۆوليۋتسياعا ۇلەسى، ۇستازدىق جۇمىسى، سونىڭ ىشىندە قازاق جازۋشىلارىنا قانداي تاربيە بەرگەنى جونىندە ۇزاق اڭگىمەلەپ، «بىزدەر ونىڭ ارداقتى ەسىمىن ەشقاشان ەستەن شىعارمايمىز» دەپ ءسوزىن اياقتادى». ول وراز يساەۆتىڭ ىسكەرلىگىن تاعى ءبىر ناقتى مىسالمەن بىلاي اڭگىمەلەدى: «1937 جىلعى اۆگۋست ايىنىڭ باسىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولدى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يۋن ايىندا بولعان پلەنۋمىنىڭ قورىتىندىسى تۋرالى ل.ي. ميرزويان بايانداما جاساپ، «حالىق جاۋلارىمەن» كۇرەستى كۇشەيتۋ تۋرالى ءسوز ەتتى. وسى پلەنۋمدا قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءوسۋى تۋرالى باياندامانى و. يساەۆ جاسادى. بايانداما بويىنشا ءجارىسسوز بىتكەننەن كەيىن، قاۋلىنىڭ جوباسىن جاساۋعا 18 ادامنان كوميسسيا جاساقتالدى. سول كوميسسيا ىشىندە مەن دە بولعام. كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىر بولمەگە ورنالاستىق. جۇمىسىمىزدى يساەۆ باسقارىپ وتىردى. سوسىن ول ستەنوگرافيستكا شاقىرتىپ، قاۋلى جوباسىن اۋىزشا ايتىپ تۇردى، ودان سوڭ ءازىر بولعان ماتەريالداردى ءبىر قاراپ ءوتتى دە، بىزدەرگە وقىپ بەردى. «كىمنىڭ الىپ-قوسارى، باسقا ويى بار» دەگەن يساەۆتىڭ سۇراعىنا ەشكىم ءۇن قاتپادى. «ءبارىمىز دە يساەۆشا قىزمەت ەتسەك، كوپ جۇمىستى بىتىرگەن بولار ەدىك» دەستى ولار وڭاشادا. قاۋلى جوباسى پلەنۋمدا ءبىر اۋىزدان قابىل الىندى. كازسوۆناركوم اپپاراتىندا ىستەيتىندەردەن و.ج. يساەۆتىڭ بايانداماعا قالاي ازىرلەنەتىنى تۋرالى دا الدەنەشە مارتە ەستۋىمە تۋرا كەلدى. وراز جانۇزاقۇلى وزىنە كەرەكتى ماتەريالداردى ءوز قولىنا جيناپ، ولاردى تۇگەل وقىپ شىعادى ەكەن دە، جانىنا ستەنوگرافيستى وتىرعىزىپ، ءوزى ديكتوۆكا جاسايتىن كورىنەدى. سوندىقتان باياندامانى جينالىستا ءۇڭىلىپ وقىپ تۇرىپ المايدى. ول كىسىنىڭ وسىنداي ىسكەرلىگى، ۇقىپتىلىعى، زەيىندىلىگى، نەبىر ماتەريالدى تەز مەڭگەرەتىن قابىلەتى كەز كەلگەن لاۋازىمدى قىزمەتكەردىڭ بويىنا بىتە بەرمەيتىن قاسيەت ەكەنىن سول كەزدە جولداستاردان تالاي ەستىگەنمىن».

وراز جانۇزاقۇلى ۇكىمەت باسشىسى بولىپ ءبىرىنشى («يندۋستريالاندىرۋ») جانە ەكىنشى («ۇجىمداستىرۋ») بەسجىلدىقتار كەزىندە ىستەدى. سوۆەت ۇكىمەتى اتىنان ايتىلعان جالپى ۇراندارعا، الىنعان جوسپارلارعا قازان رەۆوليۋتسياسى قانات بىتىرگەن كوممۋنيستەردىڭ كوپشىلىگى سەكىلدى سەندى. العا قويىلعان مىندەتتەردى تايسالماستان ورىنداۋعا جورىقتىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇرىپ، بار كۇشىن جۇمسادى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قاراعاندى كومىر باسسەينى، «ەمبىمۇناي» كاسىپورىنى، جەزقازعان، قارساقپاي، بالقاش، لەنينوگور، زىريان مىس قورىتۋ زاۋىتتارى سالىنىپ، رەسپۋبليكا يندۋسترياسىنىڭ وركەندەۋى باستالدى. ءيا، اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇيزەلتكەن،  حالىقتى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان سولاقاي رەفورمانى جۇرگىزۋگە اتسالىستى، الايدا اشارشىلىق قاسىرەتىنىڭ شىن سەبەبىن ۇزەڭگىلەستەرىنەن بۇرىن مويىنداپ، باس حاتشىعا قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى جانە ولاردى جويۋ جولدارىن اشىپ كورسەتكەن، جاڭارۋعا جول بەرمەيتىن ديكتاتوردى ورتالىققا قايتا شاقىرىپ الۋدى تالاپ ەتكەن ۇلكەن حات بەرىپ، مۇمكىندىك جاسالعاننان كەيىن، قاتەلىكتى تۇزەتۋگە، جاعدايدى دۇرىستاۋعا بەلسەنە كىرىستى. اۋىل ەكونوميكاسى قايتا دامي باستادى، مادەنيەت پەن ونەر دامۋ جولىنا ءتۇستى، حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعىن جويۋدا كوپ جۇمىس اتقارىلدى. ءىس جۇزىندە اعارتۋ حالكومى ت. جۇرگەنوۆ جۇرگىزگەن مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ ويداعىداي ورىستەۋىنە و. يساەۆ حالكومكەڭەس باسشىسى رەتىندە ۇدايى قامقورلىق جاساپ وتىردى. تاستاق تۇرمەسىنەن بوسانعان جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆكە قاجەت قولداۋ كورسەتتى. حالىق  اقىنى جامبىلعا بىرنەشە ادەبي حاتشى تاعايىنداپ، شىعارماشىلىعىنىڭ وداقتىق دەڭگەيدە تانىلۋىنا ىقپال ەتتى. تەمىرجول قۇرىلىسىندا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، اۋەسقوي سۋرەتشىلىگىمەن كوزگە تۇسكەن، الماتىداعى ن. حلۋدوۆ ستۋدياسىندا ەكى جىلداي وقىپ، اۋلا سىپىرۋشى بولىپ جۇرگەن ءابىلحان قاستەەۆتى بەلگىلى ورىس سۋرەتشىلەرىنەن ءتالىم الۋى ءۇشىن، قاسىنا ارنايى اۋدارماشى قوسىپ،  ماسكەۋگە جىبەردى. ىسساپارعا كەتكەن بارلىق شىعىندى حالكومكەڭەس كوتەردى. «ەڭ باستىسى، سەنىڭ رەسەي كوركەمسۋرەت اكادەمياسىن بىتىرگەنىڭ»، – دەدى پرەمەر كاسىبي ءبىلىم العان تۇڭعىش قىلقالام شەبەرىنە. ءا. قاستەەۆ ماسكەۋ  كوركەمسۋرەت ستۋدياسىندا وقىپ كەلىپ، ءىرى شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرگە جەتتى.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ جاناشىرلىعىن تەرەڭ سەزىنگەن ونەرپازدار 1936 جىلى  قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىندە قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ جەڭىستەرىن الەمگە پاش ەتتى. سول جىلعى 5 جەلتوقساندا قابىلدانعان ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاق رەسپۋبليكاسى وداقتىق ءتاج كيدى. الايدا، ۇزاماي، ۇلكەن تەررور ناۋقانى باستالدى... وراز يساەۆ اۋەلى، بك((ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاراماعىنا شاقىرىلۋىنا  بايلانىستى، 1938 جىلعى 25 مامىردا قازاق كسر حكك توراعاسى لاۋازىمىنان بوساتىلدى. سوسىن، ماسكەۋگە كەتىپ بارا جاتقان جولىندا، 1938 جىلعى 31 مامىردا كسرو ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ (نكۆد) مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جونىندەگى باس باسقارماسى يساەۆتى تۇتقىندادى. سودان ءۇش اي وتكەندە، 1938 جىلعى 29 تامىزدا، كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى ونى اتۋعا ۇكىم شىعاردى. ۇكىم سول كۇنى ماسكەۋ وبلىسىنداعى «كوممۋناركا» پوليگونىندا ورىندالدى، و. يساەۆ  سوندا كومىلدى. 1956 جىلعى ءىسى قايتا قارالىپ، قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان، 19 مامىردا تولىق اقتالدى. الايدا،  بۇدان 63 جىلداي ىلگەرىدە كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسىمەن رەابيليتاتسيالانسا دا،  وراز جانۇزاقۇلى يساەۆ جۇرتشىلىققا تولىق مانىندە تانىلعان جوق دەۋگە بولادى. ارداگەر ە. نىعمەتوۆ 1989 جىلى قىنجىلا ايتقانداي، سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا «يساەۆتىڭ مۇشەلدى كۇندەرى   ءۇش   قايتارا   بولسا دا، ونى وتكىزۋگە، ەڭ بولماسا گازەتكە ماقالا جازۋعا تاكاپپار باستىقتار رۇقسات بەرمەدى»، ال ف.ي. گولوششەكيننىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولعاندا، 1971 جىلى، قازاقستاننىڭ ەكى رەسپۋبليكالىق باستى گازەتى كولەمدى ماقالا جازىپ، ونى اسپانعا كوتەرە دارىپتەدى، بىراق بۇدان ول سۇتتەن اق بوپ شىعا كەلدى دەپ ويلاۋ قيىن، دەگەنمەن، وكتەم ءبىرىنشى باسشىنىڭ ءرولى ستالينيزم تۇسىندا قانداي بولعانىن بۇگىنگى تاڭدا انىق بىلە تۇرا، وعان باعىنىشتى بولعان قايراتكەردىڭ كىناسىن ءبىر جاقتى قالىڭداتا بەرۋ دە شىندىققا اپارمايتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك ەمەس پە... (سول 1989 جىلى وراز جانۇزاقۇلىنىڭ 90 جىلدىعى الماتىدا اتاپ ءوتىلدى). راسىندا دا، قازاقستاندا 30-شى جىلدارى ورىن العان اسىرا سىلتەۋگە، وراسان زور اشارشىلىققا وراز يساەۆ ايىپتى دەگەن تۇجىرىم سوۆەت زامانىندا قالىپتاستى جانە ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپ وزگەرە قويعان جوق. راس، وراز جانۇزاقۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايىندا بىرقاتار زەرتتەۋلەر مەن ەستەلىكتەر جازىلدى.  سولار جانە و. يساەۆتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرازى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى (قۇليەۆ ج. وراز يساەۆ. زەرتتەۋلەر، ماقالالار. – الماتى، 2011). الماتى مەن ورالدا ونىڭ اتىندا كوشەلەر، اقجايىق اۋدانىندا مەكتەپ بار.  دەگەنمەن رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر زامانىنىڭ ءىرى قايراتكەرىن ەلىمىزدىڭ جۇرتشىلىعى تولىق تانىدى دەۋگە ءالى دە ەرتە سياقتى.

يمپەرياداعى مونارحيالىق قۇرىلىستى تۇبىرىمەن جويعان ءداۋىردىڭ جارقىن ءونىمى، قاراپايىم شارۋالار اراسىنان رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى دارەجەسىنە  دەيىن  وسكەن  ەلىمىزدىڭ ادال ۇلدارىنىڭ ءبىرى، 39 جاسىندا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعان وراز جانۇزاقۇلى يساەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 120 جىل تولادى. قايراتكەردىڭ ادال ەسىمىن قوعامىمىزعا بارشا قىرىمەن جارقىراتىپ تارتا بەرۋ، كەمشىلىكتەرىنىڭ سىرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءادىل باعالاۋ، رۋحىن ارداقتاي ءبىلۋ – پارىز، مۇنداي ارەكەتتىڭ ءوزىن-ءوزى تاريحپەن تاربيەلەۋگە بەيىل قازىرگى ۇرپاق مەرەيىن ارتتىرا تۇسەرىنە كۇمان جوق.

سۋرەتتە: قازاق اكسر حكك توراعاسى و.يساەۆ دەكاداعا بارعان ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبىمەن ماسكەۋدە. سول  جاقتان: اعارتۋ حالكومى ت. جۇرگەنوۆ، انشىلەر قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، كومپوزيتور ەۆگەنيا برۋسيلوۆسكي، پرەمەر وراز يساەۆ، ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆا، قارت اقىن-جىراۋ جامبىل جاباەۆ، ءبيشى شارا جيەنقۇلوۆا، انشىلەر ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، قاليبەك قۋانىشباەۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ. سۋرەت 1936 جىلعى 5 مامىردا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان.

بەيبىت قويشىباەۆ 

Abai.kz