قازان حاندىعىنىڭ قۇلاۋى

قازاق دالاسى جانە ورتا ازيانىڭ تۇركى تۇقىمداس حالىقتار مەكەندەگەن ەندىگىنە ورىستاردىڭ كوز تىگۋى التىن وردا حاندىعى السىرەگەننەن كەيىن باستالدى. اسىرەسە 1357 جىلى التىن وردا حانى ءاز جانىبەك ولگەن سوڭ، ەلدىڭ ساياسي جاعدايى قيىنداپ، تاققا تالاس باستالدى. اينالاسى جيىرما (1357-1377) جىلدىڭ ىشىندە 14 حان ءبىرىن-ءبىرى ءولتىردى. وسى بەرەكەسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىنان كەيىن، ناقتىراق ايتقاندا، حV عاسىردىڭ باسىندا-اق قۇدىرەتتى التىن وردا ىدىراپ، كىشىگىرىم التى-جەتى حاندىققا ءبولىنىپ كەتتى. ولار - قازان حاندىعى، قىرىم حاندىعى، حاجى-تارحان حاندىعى، نوعاي ۇلىسى، كوك وردا، قازاق ۇلىسى، ءسىبىر حاندىعى، - دەپ اتالدى.

قازان حاندىعىنىڭ قۇلاۋى

قازاق دالاسى جانە ورتا ازيانىڭ تۇركى تۇقىمداس حالىقتار مەكەندەگەن ەندىگىنە ورىستاردىڭ كوز تىگۋى التىن وردا حاندىعى السىرەگەننەن كەيىن باستالدى. اسىرەسە 1357 جىلى التىن وردا حانى ءاز جانىبەك ولگەن سوڭ، ەلدىڭ ساياسي جاعدايى قيىنداپ، تاققا تالاس باستالدى. اينالاسى جيىرما (1357-1377) جىلدىڭ ىشىندە 14 حان ءبىرىن-ءبىرى ءولتىردى. وسى بەرەكەسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىنان كەيىن، ناقتىراق ايتقاندا، حV عاسىردىڭ باسىندا-اق قۇدىرەتتى التىن وردا ىدىراپ، كىشىگىرىم التى-جەتى حاندىققا ءبولىنىپ كەتتى. ولار - قازان حاندىعى، قىرىم حاندىعى، حاجى-تارحان حاندىعى، نوعاي ۇلىسى، كوك وردا، قازاق ۇلىسى، ءسىبىر حاندىعى، - دەپ اتالدى.

التىن وردا قۇلاعان سوڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ءبىر-اق ۋىس ماسكەۋ كنيازدىگى وزدەرىن بۇدان بىلاي «رۋسيا» دەپ اتاپ، سان عاسىر تىزەسى باتقان تۇركى تۇقىمداستاردى ءبىر-بىرلەپ تالقانداۋدىڭ جوسپارىن ءتۇزدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءدال ىرگەدە تۇرعان قازان حاندىعىن تالقانداپ، بايتاق شىعىسقا جول اشىپ العان دۇرىس. قۇداي ءساتىن سالسا، اۋزىنان جالىن شاشقان وتتى قارۋدىڭ ارقاسىندا، قۇتىرعان تۇزەمدىكتەردى ءبىر-بىرلەپ تابانعا سالىپ، ءومىر باقي قۇلدىقتا ۇستاعان ءجون...
ءسويتىپ 1552 جىلدىڭ قارا كۇزىندە ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىي 150 زەڭبىرەگى بار، تەمىر ساۋىت قۇرسانعان 150 مىڭ اسكەرىن باستاپ، قازان قالاسىنىڭ قامالىنا كەلىپ، تۇمسىق تىرەپ توقتادى. سول كەزدە قازان قامالىندا نەبارى 30 مىڭ عانا سارباز بار ەدى. جاۋدىڭ اسكەر سانى بەس ەسە، ال قارۋ-جاراق جاعى جويداسىز 20-30 ەسە كۇشتى ەدى. قازان حانى جادىگەر باس بولىپ، قۇلشارىپ مولدا، نوعاي يزەنەش بي، تۇمەندىك كەبەك باتىر، دەربىش باتىر، ءسۇيىنشالى باتىر، اتاقتى شورا باتىردىڭ ىنىلەرى - شاپقىن، اتالىق، يسلام، الىكەيلەر جاسانعان جاۋعا قارسى تۇردى. شايقاس قىرىق كۇنگە سوزىلدى. قالا الىنعاننان كەيىن ءىV يۆان: «ايەلدەر مەن جاس بالالاردى عانا قالدىرىپ، قالعانىن تۇگەلدەي قىرىڭدار»، - دەپ جارلىق قالدى.
سوعىستا 500 مىڭ قازاندىق تۇركى-تاتارلار قازا تاپتى. ورىستار شايقاستا قىرىلعان تۇركى-تاتارلاردىڭ باسى جوق، پارشالانعان دەنەلەرىن بىرىكتىرىپ، جۇزدەگەن سال بۋىپ ەدىلگە تاستادى. ولىكتەردى داريانىڭ قوس قاپتالىن جايلاعان قالىڭ نوعايدى ۇرەيلەنۋ ءۇشىن تومەن قاراي اعىزدى. اتالمىش قىرعىن جايلى سول كەزدىڭ تاريحنامالارىندا: «داريانىڭ ارعى بەتىندە جايىلىپ جۇرگەن جەتىم لاق، ءولى دەنەلەردىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، بەرگى بەتكە شىعاتىن ەدى»، - دەپ جازىپتى (ا.كاكەن، «جۇلدىز» جۋرنالى، №9 قىركۇيەك، 2010 جىل. 142-بەت).
وسى قىرعىن شايقاس تۋرالى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين: «ءبىزدىڭ تۋىستاس تۇرىك حالىقتارىنىڭ بۇرىن-سوڭعى تاريحىندا - ەڭ قاندى، ەڭ قايعىلى، سونىمەن قاتار كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى، داڭقتى شايقاستاردىڭ ءبىرى بولدى. قازان قۇلاعان سوڭ ورىس كۇشەيدى، ۇلى دالانى مەكەندەگەن بارلىق حالىقتى قىرىپ-جويۋعا، بوداندىققا الۋعا، ءبىرازىن جەر بەتىنەن مۇلدە ءوشىرىپ جىبەرۋگە جول اشىلدى»، - دەپ جازادى («قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، الماتى، 1995 ج. 139-ب).
ارادا ءتورت جىل وتكەندە، ابدەن قۇتىرعان ورىس اسكەرلەرى حاجى-تارحاندى (استراحان) جاۋلاپ الدى. قازاندىقتاردى قالاي قىرعانىن ەستىگەن باشقۇرت، شۋباش، شەرەميس، ۋدمۋرتتار ورىستىڭ بوداندىعىنا وزدەرى بارىپ كىرىپ كەتتى. التىن وردانىڭ جۇرناعى نوعايلى حاندىعى دا كەشىكپەي باس ءيىپ، تىزە بۇكتى. بوداندىققا باس يگىسى كەلمەگەن ءبىر توبى جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ كەلە جاتقان قازاق حاندىعىنا بارىپ قوسىلدى.
ءسويتىپ، از عانا جىلدىڭ ىشىندە التىن وردادان ءبولىنىپ شىققان بىرنەشە حاندىق ولەڭدى جەردە سەمىرگەن وگىزدەي وكىرگەن رۋسيانىڭ (رەسەيدىڭ) بودانى بولدى دا قالدى. كەشىكپەي مۇنداي قاۋىپ ءسىبىر حاندىعىنىڭ دا باسىنا ءۇيىرىلدى.
ءCىبىر حاندىعى
تاريحشى عالىم، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ مارقۇم 1992 جىلى تۇڭعىش رەت وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتاي جيىنىندا ءسوز سويلەپ: «ورىس ەلى قازاقيانى 1731 جىلدان ەمەس، 1580 جىلدان باستاپ شاپتى. ويتكەنى جارماق جاۋلاپ العان ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنىڭ حالقى، نەگىزىنەن، قىپشاق، ارعىن، نايمان، كەرەي، جالايىر، ت.ب. تايپالاردان قۇرالعان. وسى كەزدە ەتنوس بولىپ قالىپتاسقان باشقۇرت، بۇلعار، وزبەك، قاراقالپاق، قازاق حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا عالىم ر.كۇزەكوۆانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 100-دەن اسا بىرتەكتى رۋ-تايپالار ەنگەن. بۇلاردىڭ ءبىر شەتى سول ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنان باستالاتىن. ەندەشە، قازاق ەلىنىڭ رەسەيلىك وتارلىق ءسىبىر حاندىعىنىڭ استاناسى - ەسكەر بۇعاۋىنا ىلىگە باستاعانىنا 400 جىلدان استى»، - دەسە، تاريحشى عالىم كەرەيحان امانجولوۆ: «ورىستاردىڭ قازاق ەلىن بوداندىققا الۋى 1731 جىلدان ەمەس، 1580 جىلدارى ءسىبىردى جاۋلاۋ كەزىنەن باستالدى. ويتكەنى ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنىڭ حالقى، نەگىزىنەن، قىپشاق، ارعىن، كەرەي، نايمان، جالايىردان قۇرالعانىن ەدى»، - دەيدى («تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى، 1999 ج. 10-ب).
سول سياقتى ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى عالىم ا.لەپشين 1832 جىلى جارىق كورگەن «تاريحي حابارلار» اتتى ەڭبەگىندە: «ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق جانە ارعىن رۋلارى ەدى»، - دەپ جازادى.
ءسىبىر حاندىعى 1420 جىلعا دەيىن «تۇمەن حاندىعى» دەپ اتالعان. حاندىقتىڭ تەرريتورياسى ۇلكەن بولعانىمەن، تۇرعىندار سانى ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىندا 30 500 ادام شاماسىندا بولعان. قازان قۇلاعاننان كەيىن، 1555 جىلى ءسىبىر حانى ەدىگەر (تايبۇعى تايپاسىنان) ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ بوداندىعىن قابىلدادى. بىراق 1563 جىلى كوشىم حان بيلىكتى قولعا العان كەزدەن باستاپ، بوداندىتان باس تارتىپ، ورىسپەن قارىم-قاتىناسىن بىردەن ءۇزىپ تاستادى.
كوشىم حان 1569 جىلى ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيعا: «سەنىڭ بيلىگىڭ بىزگە جۇرمەيدى، تاتۋ تۇرعىڭ كەلمەسە، تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت...»، - دەپ حات جولداعانى جايلى دەرەك ورىس زەرتتەۋشىسى پ.نەبولسيننىڭ ەڭبەگىندە ايتىلادى.
ورىس جازبالارىندا كوشىم حاندىعىن «ەرتىس حاندىعى» دەپ تە اتاعان. استاناسى ەسكەر (ەسكى جەر) قالاسى ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا توبىل قالاسىنان 16 شاقىرىم جەردە ءحىىى عاسىردا بوي كوتەرگەن. بۇل ولكە قازىر رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسىنا قارايدى.
كوشىم نەمەسە ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازىرگى باتىس ءسىبىر مەن سولتۇستىك قازاقستان ولكەسى ەنگەن. حاندىق قازاق جانە نوعاي وردالارىمەن قارىم-قاتىناستا بولعان. قىز بەرىپ، قىز الىسقان. كوشىمنىڭ ۇلكەن ۇلى ءالي نوعاي نويانى ءدىن-احمەتتىڭ قىزىن السا، ءوز قىزىن تاعى ءبىر نوعاي حانزاداسى اقمىرزاعا بەرگەن.
كوشىمنىڭ حاندىعى جايلى پروتاۋز جانە ەفرون قۇراستىرعان ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتە: «كوشىم سىبىردە 1563 جىلى حاندىعىن ورناتتى. ەرتىس، توبىلدىڭ بۇكىل اۋماعىن بيلەدى»، - دەلىنسە، ورىس تاريحشىسى ا.وكسەنوۆ: «ەسكەر قالاسىنىڭ باس مەشىتىندە كوشىمدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. حاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە التىن، كۇمىس مونەتالار قۇيدى. ول تۇمەن مەن ءسىبىر حانى بولىپ جاريالاندى»، - دەيدى (ا.وكسەنوۆ، «ەرماكقا دەيىنگى ءسىبىر پاتشالعى»، 26-بەت).
جارماق جورىعى
التىن وردانىڭ قۇرامىنان شىققان ۇساق حاندىقتاردى باعىندىرعاننان كەيىن ورىس پاتشاسى كۇشەيگەننىڭ ۇستىنە كۇشەيە ءتۇستى. پاتشا اعزامنىڭ قولشوقپارلارى (ورىس الپاۋىتتارى) «ەندى ءسىبىردى باعىندىرىپ الساق» دەپ ءتۇن ۇيقىدان ايىرىلدى. ويتكەنى ءىبىر-ءسىبىردىڭ ەن بايلىعى رەسەي ساۋداگەرلەرىنىڭ تۇسىنە كىرەتىن بولدى. ءارى ءسىبىر الىنسا كۇللى ازياعا قاقپا اشىلماق.
بىراق ءسىبىردى جاۋلاۋ ءۇشىن اسكەر كەرەك. بۇنداي تاپسىرمانى ۇكىمەتتىڭ سولداتتارىنا تاپسىرىپ، پاتشا جامان اتتى بولعانشا، ەدىل مەن دوننىڭ بويىندا قاراقشىلىق جاساپ جۇرگەن كازاكتارعا تاپسىرسا ءسوزسىز ءتيىمدى بولماق. ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋ دەگەن - وسى. بىرىنشىدەن، مەملەكەتكە مازا بەرمەي جۇرگەن قاراقشىلارعا جۇمىس تابىلىپ، ەلدىڭ ءىشى تىنىشتالادى، ەكىنشىدەن، قاراقشىلاردىڭ كۇشىمەن ءسىبىر جۇرتى تالقاندالادى.
وسىنداي سۇرقيا ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇللى رەسەيگە اتى ءمالىم الپاۋىت ستروگانوۆتار اۋلەتى مەن جارماق (ەرماك) دەيتىن قاراق­شىلاردىڭ اتامانى ءتىل تابىسادى. شاش ال، دەسە، باس الىپ ۇيرەنگەن جارماقتىڭ قاندىقول جاساعى 1581 جىلدىڭ جازىندا جايىقتىڭ جاعاسىندا ورىن تەپكەن سارايشىقتى شابادى. ورىس جىلناماشىلارىنىڭ جازۋى بويىنشا، قالانىڭ ەكى مىڭعا تارتا حالقىن قىرىپ، سۇلۋ كەلىنشەكتەرىن اپتا بويى ازاپتاپ، تۇگەلدەي زورلاپ ولتىرەدى.
بۇنىمەن توقتاپ قالماي قالا ماڭىنداعى اۋىل-قىستاق، ەلدى مەكەندەردى جەر بەتىنەن سىپىرىپ، ءتىپتى كونە زيراتتاردىڭ ءوزىن تۇگىن قويماي قيراتىپ، قۋ سۇيەككە اينالعان مۇردەلەردى كوردەن سۋىرىپ الىپ، تاۋ-توبە ەتىپ ورتەپ جىبەرگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوشپەندىلەر «مىناۋ ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدان قالعان جەر» دەپ ايتاتىنداي بىردە-ءبىر دەرەك قالدىرماعان.
كوزىنە قان تولعان جارماق كەلەسى 1582 جىلدىڭ جازىندا جاساعىن باستاپ ءسىبىر جۇرتىنىڭ استاناسى - ەسكەردى (قاشلىق) باسىپ الۋعا اتتانادى. بىرنەشە ايعا سوزىلعان قاندى قىرعىننان كەيىن 26 قازان كۇنى جارماق سىبىرلىكتەردى قۋىپ شىعىپ، قالانى باسىپ الدى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين وسى كۇندى (26 قازان) ۇلت تاريحىنداعى ەڭ ازالى كۇن رەتىندە تاريحقا تاڭبالاۋىمىز كەرەك، - دەيدى («قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، الماتى، 1995 ج. 147-ب). ال وسى جورىق جايلى «ۇلكەن سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» العاشقى باسىلىمىندا: «1581-1584 جىلدارى جارماق وتريادى جۇرگەن جەرىن قانعا بوياپ، سىبىرگە جول تارتتى. كوشىم حاندى قۇلاتتى»، - دەپ، ونى ءسىبىردى باعىندىرۋشى رەتىندە ماقتاپ، ەرلىگىن اتاپ ءوتىپتى.
ءسىبىر حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى
كوشىم جەڭىلگەنىمەن حاندىق قۇرىعان جوق. ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ 1584 جىلى تامىزدىڭ 5-نەن 6-نا قاراعان ءتۇنى ەسكەردە ەسىرىپ جاتقان جارماقتىڭ جاساعىن كوشىمدىكتەر ءبىر تۇندە تارپا باس سالىپ، كوسەمىن ءولتىرىپ، جاساعىن ەرتىسكە تىرىدەي توعىتىپ جىبەردى. قالعان قاراقشىلار قاشىپ-پىسىپ اق پاتشانىڭ الدىنا بارادى.
وسى جەڭىستەن كەيىن بۇرىنعى كوشىم حاندىعى قايتادان ەس جيا باستادى. ءىV يۆان قايتىس بولىپ، جاڭادان پاتشالىقتى قولىنا العان فەدور ءى يواننوۆيچ ءسىبىر حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنەن قورقىپ، قاراقشى جارماق سالعان ءىزدىڭ سۇرلەۋى وشپەي تۇرعاندا، قايتادان شابۋىلدى جالعاستىرۋدى قولاي كوردى. كوپ كەشىكپەي بوريس گودۋنوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا يۆان مانسۋروۆ پەن دانيل چۋلكوۆ باسقارعان قالىڭ قولدى سىبىرگە قاراي اتتاندىردى. بۇلارعا جولاي ۆاسيلي سۋكين باسقارعان قارۋلى مەرگەندەر توبى قوسىلدى. قوسىندار زەڭبىرەكپەن قارۋلاندى.
قىسقاسى، ءسىبىر جاساقتارى ورىس اسكەرلەرىمەن 17 جىل سوعىستى. 1591 جىلى ورىس ۆوەۆوداسى ۆلاديمير ماسالسكي-كولتسوۆتىڭ كۇشەيتىلگەن جاساعى كوشىمگە شەشۋشى سوققى بەردى. السىرەگەن كوشىمدىكتەردى 1595 جىلى ۆوەۆودا دوموجيروۆتىڭ جاساعى دا قيراتا جەڭدى. 1597 جىلى كوشىم حان قالعان-قۇتقان ساربازدارىنىڭ باسىن قوسىپ تارا بەكىنىسىنە شابۋىل جاسادى. بىراق شابۋىلى ناتيجەسىز اياقتالدى. 1598 جىلدىڭ 20 تامىزىندا ۆوەۆودا اندرەي ۆوەيكوۆ وب وزەنى بويىنداعى شايقاستا كوشىم اسكەرىن تولىق تالقانداپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىن قولعا ءتۇسىردى.
ورىستار 1591-1595 جىلدار ارالىعىندا ءسىبىر حاندىعىن تولىق باعىندىردى. قىسقا مەرزىم ىشىندە رەسەي پاتشاسى باسىپ العان ولكەلەرگە 22 جەرگە قالا (بەكىنىس) سالىپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، 1586 جىلى شىم-تۇرا قالاسىنىڭ ورنىنا تۇمەن بەكىنىسى، 1587 جىلى توبىل، 1594 جىلى تارا، 1604 جىلى تومسك بوي كوتەردى.
پروفەسسور ن.فيرسوۆ 1915 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن «ءسىبىر تاريحىنىڭ مالىمەتتەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «ورىستاردىڭ نەگىزگى ماقساتى - ءسىبىردى وتارلاۋ بولدى. بۇل جورىق اقىرىندا، قاندىبالاق كوسەمنىڭ (جارماقتى ايتادى) باسىن جۇتسا، سىبىرلىكتەردىڭ قانىن سۋداي اعىزدى. ايتالىق، ءسىبىر پاتشاسى ەدىگەردىڭ تۇسىندا (1555 جىلى) سالىق تولەۋشىلەر سانى 30 700 ادام بولسا، ءحVىى عاسىردا باتىس ءسىبىر ولكەسىندەگى جەتى ۋەزدە سالىق تولەيتىن قاۋقارى بار 3000 ادام قالدى»، - دەپ جازادى.
سىبىرلىكتەر 1616 جىلى وتارلاۋشىلارعا قارسى سوڭعى رەت باس كوتەردى. كوتەرىلىسشىلەردى پاتشا اسكەرى قويداي باۋىزداپ، قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىنا دەيىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي كوشىم جەڭىلگەننەن كەيىن رەسەي يمپەرياسى قازاق ورداسىمەن بەتپە-بەت قالدى.
قورىتىندىلاپ ايتقاندا، التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاندا قازاق حاندىعىمەن قاتار قۇرىلعان، سىبىردەگى كوشىم پاتشالىعى 20-دان استام جىل ءومىر ءسۇرىپ، تاريحتا ءىزىن قالدىردى. بۇل - پاتشالىق رەسەي وتارشىلىعىنا قارسى تۇرعان ەڭ العاشقى كۇش رەتىندە تاريحتان ورىن الدى.

jasqazaq.kz