مەنىڭ جاسىم سەكسەن توعىزدا،  بارىن دە باقىلاپ، كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىن. سول كورگەندەرىمنەن كوڭىلىمە تۇيگەن ويلارىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى.  

تاياۋدا وتكەن سايلاۋ ناۋقانىندا قاھارماندىق پەن ۇلت بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كوردىك. قازاقتىڭ قالىڭ ۇيقىدان ويانعانىنىڭ كۋاسى بولدىق. سايلاۋعا باقىلاۋشى بولعان ازاماتتار ءبىر تاۋلىك ىشىندە اسقان ەرلىك جاسادى: حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى وردى بيلىكتىڭ ءوزى قازعانىن وزىنە دالەلدەتتى. ەندى سايلاۋدا نەلىكتەن جەڭىلىس تاپتىق دەگەن ماسەلەگە كەلەيىن.

ونىڭ سەبەپتەرى كوپ. اسىرەسە، ساياسي توپ وكىلدەرىنىڭ كۇش بىرىكتىرمەگەنى، توپ جەتەكشىلەرىنىڭ باس ارازدىعى ءجيى اۋىزعا الىنۋدا. ءيا، مۇنداي فاكتوردىڭ بارى راس. بىراق بۇل باستى سەبەپ ەمەس. باستى سەبەپ – ولاردا ورتاق ماقسات جوقتىعى.  شىندىعىندا قابىلدانۋعا ءتيىستى ونداي ورتاق ماقسات بار. ول – ۇلت تاعدىرىنىڭ بولاشاعى.  ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعانىن بارشامىز دا مويىنداۋىمىز كەرەك. بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا تەرەڭ قۇز جاتقانىن جاڭا ايتتىق.  وسى قۇزدى داۋ-دامايسىز، ايقاي-شۋسىز، قانتوگىسسىز، بەيبىت تۇردە اتتاپ ءوتۋدىڭ، ءوز بىلۋىمدە، ءبىر عانا جولى بار. ول – قازىرگى اۆتوريتارلى كونستيتۋتسيادان دەموكراتيالى كونستيتۋتسيانى جاساپ الۋ.         دەموكراتيا دەگەن – ەركىندىك، تەڭدىك، ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرى. ونى اتا زاڭنىڭ بابتارى مەن تارماقتارىنا مولىنان ەنگىزۋ كەرەك. بەيبىت ءومىر كەپىلى وسى. بىراق قالاي، قايتىپ؟ مەن جاساپ كورەيىن، سىزدەر سىناڭىزدار.

قر-نىڭ كونستيتۋتسياسى، 2001 جىلعى باسىلىم.

1-باپ، 2-تارماق.

قازىرگى ماتىندە: «رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ (؟) تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى: قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق; بارشاعا ءتيىمدى ەكونوميكالىق دامۋ; قازاقستاندىق پاتريوتيزم;...» دەلىنگەن. بۇل جەردە «قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق» دەگەن ەكى فاكتورعا نازار اۋدارماقپىن. ولاردىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرۋىنا حالىق تا، بيلىك تە مۇددەلى. بىراق ولاردى جۇمىس ىستەتىپ وتىراتىن بيلىك. مىنا ماتىندەگى قالپىندا «تاتۋلىقتى بۇزبا، تۇراقتىلىقتى ساقتا!» دەپ توقپاعىن-دۋبينكاسىن شايقاپ وتىرىپ ىستەتە الادى. گاپ وسىندا! ماتىندە تەڭدىك، ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرى قامتىلماعان. قازاقتىڭ تەڭسىزدىگى، ياعني ۇلتسىزدانۋى ورىن الۋىنىڭ باستاۋى وسى ارادا.

ءسوز بولىپ وتىرعان ءماتىن: «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى: جالپىحالىقتىق تەڭدىك پەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە نەگىزدەلگەن قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق;...»، – دەپ جازىلۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرى رەفەرەندۋم وتكىزۋ، ەڭ بولماعاندا، پارلامەنتتە داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشىلۋى كەرەكتىگى ايقىندالماق. ياعني جاڭاعى ەكى پرينتسيپكە زاڭ كۇشىن بەرەدى. كونستيتۋتسيانى دەموكراتيالاندىرۋ دەگەندى وسى ماعىنادا ۇققانىمىز ءجون.

3-باپ، 1-تارماق.

قازىرگى ماتىندە: «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەلىنگەن. بۇل تارماقتا زاڭ كۇشى جوق، «باستاۋى» دەگەن ءسوز ءبارىن ءبۇلدىرىپ تۇر.  ەگەر «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر قۇرىلتايشىسى – حالىق» دەپ ناقتىلانسا، سوندا عانا تارماق زاڭ كۇشىنە يە بولماق.

7-باپ، 1-تارماق.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەلىنگەن. بىراق بۇل جازۋ زاڭ كۇشى جوق قۇر جاڭعىرىق. 1-تارماق «رەسپۋبليكا حالقى قازاق تىلىندە سويلەيدى» دەپ ناقتىلانسا عانا تولىق زاڭ كۇشىن يەلەنەدى. ۇلت تاعدىرىنىڭ بولاشاعى ايقىندالادى.

رەسمي ءتىل تۋرالى 2-تارماق الىنىپ تاستالسا يگى. سەبەبى: رەسمي ءتىل قازاق جەرىندە تابيعي ءتىل ەمەس، جاساندى ءتىل. ال قازاق ءتىلى اۆتوحوندى حالىقتىڭ ءارى كوپشىلىكتىڭ ءتىلى. تاعى ايتايىق، قازاقتىڭ تەڭسىزدىك حالگە، سونىڭ ايعاعى – ۇلتسىزدانۋعا ۇشىراۋى ادىلەتتىلىك ءپرينتسيپىنىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى.

ەندى كونستيتۋتسيانىڭ «پرەامبۋلا» بولىگىنە كەلەيىن.

ول: «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى» دەگەن سوزدەرمەن باستالعان. بۇل تاريحتى بۇرمالاۋ. «ە-ە، نەگە؟» دەرسىز. «ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن» دەگەن تىركەس اقش-تىڭ زاڭىنان كوشىرىلگەن. ويتكەنى، الەمدە ونداي جالعىز حالىق – امەريكا حالقى. ال وزگەلەر، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى، ەشبىر حالىقپەن ورتاقتاسىپ مەملەكەت قۇرعان ەمەس. قازىرگى تاڭدا دا قازاق ەلى ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن ەل ەمەس.

قازاق ءوز تاعدىرى ءوز قولىندا، الەم قاۋىمداستىعىنىڭ تەڭ مۇشەسى، سۋۆەرەندى، بايىرعى ءوز جەرىندە وتىرعان كونە ەل. قازاق حالقى وزگە دياسپورانىڭ كەلگەنىنە يا كەتكەنىنە جاۋاپتى ەمەس. ولاردىڭ تەڭ جاعدايدا ءونىپ-ءوسىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىن قورعاۋعا جاۋاپتى.  الەمدىك ۇستانىم وسى. ەكىنشىدەن، «دياسپورا» ءسوزى – كەم كورگەندىك ەمەس، الەمدىك وركەنيەت تاڭداپ قويعان اتاۋ. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ «دياسپورا» سوزىنەن ات-تونىن الا قاشىپ، «ءوز وتانداستارىمىز» دەۋىنىڭ ەشقاندايدا زاڭدى نەگىز جوق. ەكىنشى پرەزيدەنت سايلاۋ الدى پلاتفورماسىندا «زاماناۋي ۇلت قالىپتاستىردى» دەپتى. قالىپتاستىردى ما؟ قالىپتاسسا، قانداي نەگىزدە قالىپتاستىردى؟ جاسامپازدىق، جوق، الدە جويىمپازدىق نەگىزدە مە؟ بۇل سۇراق ساراپتالماعان سەكىلدى. ويتكەنى، قازاق تاعدىرىنىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىن تازا زاڭدىلىققا بالاپ، سول زاڭدىلىقتى ىسكە اسىرا بەرۋ   قۇلشىنىسى بارىن اڭعارۋعا بولادى. وتكەندەگى ساياساتتا ۇلت ءۇشىن ادىلەتتىلىك تە، ورلەۋ دە بولعان جوق. ەندەشە ساباقتاستىق قايدان كەلمەك؟ ەشقايدان كەلمەيدى. دەمەك، ساباقتاستىق ساياساتتىڭ ءوزىن سولارعا قاراي بۇرۋ، بەيىمدەۋ كەرەك. بۇل ءىس، ءسوز جوق، ەكىنشى پرەزيدەنتتىڭ ەلشىلىگىنە كەلىپ تىرەلەدى. مۇنى، تاريح كور دە تۇر، «جاسامپاز ساياسات» دەپ اتايتىن بولادى.

وعان قالاي بۇرۋ كەرەك؟ بۇل تۋرالى ازدى-كوپتى ايتتىق. ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرۋى – زاڭ بۇزۋشىلىقتىڭ كوكەسى. سوندىقتان ءىستىڭ باسى – اتا زاڭدى دەموكراتيالاندىرۋ. قازىرگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» اتاۋىن «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ دە ءپىسۋى جەتكەن ماسەلە. ءبىز، اعا بۋىن، ۇلت تاعدىرىنىڭ بولاشاعى وسىنداي شارالار ارقىلى شەشىلەدى دەپ سەنگىمىز كەلەدى. جاسامپاز ساياسات ۇلت تاعدىرىن ەشقانداي ساۋداعا سالمايدى. ۇلت تاعدىرىن قورعايدى.

مۇتىكەن قاپانۇلى وشىباەۆ

Abai.kz