جۋرناليستيكا (“la informative journalle”) دەگەن تەرمين و باستا فرانتسياداعى بۋرجۋازيالىق وزگەرىستەردەن كەيىن پايدا بولدى. باستاپقىدا قالا تۇرعىندارىنىڭ سانىنىڭ كۇرت وسۋىنە بايلانىستى اۋىزەكى اقپاراتتىڭ تارالۋ ءادىسى جىلدان-جىلعا ءتيىمسىز ءارى ىڭعايسىز بولا باستادى. سوندىقتان، ءبىر جاپىراق قاعازدا جازىلعان بولسا دا، رەسمي جاڭالىقتاردى تاراتۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. سول كەزدەن باستاپ قاعازداعى اقپارات تەك تانىمدىق قانا ەمەس الەۋمەتتىك ۇلكەن قۇبىلىسقا اينالىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي ۋاقىت وتە كەلە ەۋروپا ەلدەرىندە (دەموكراتيالىق سيپاتقا قاراماستان) باق ءتۇرلى ساياسي كۇشتەردىڭ قۇرالدارىنا اينالدى. دەمەك، گازەتتەر تەك سوڭعى جاڭالىقتاردان حاباردار ەتىپ قانا قويماي، ماسەلەن پاريجدەگى پارلامەنتتى سىنايتىن نەمەسە جاقتايتىن كوزقاراستاردى ناسيحاتتايتىن اقپاراتتىق ساياسي قارۋعا سوناۋ XIX-شى عاسىردا-اق اينالىپ ۇلگەردى. اسىرەسە، بۇل كورىنىس اۋەلى رەسەي يمپەرياسىندا، كەيىن كسرو-دا كورىنىس تاپتى. ارينە، پۋشكيننىڭ كەزىندە “تسار يلي گلاۆا گورودا دەلاەت  چتو-تو نە پراۆيلنو” دەگەن سويلەمدى گازەتكە جازۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇندايعا ءولىم جازاسى قاراستىرىلعان بولاتىن.

تەك اقپان توڭكەرىسى ۋاقىتىندا يمپەريانىڭ قۇلاۋىن پايدالانىپ، قۋ جۋرناليستەر بۇرىن سوڭدى جازباعان، جاريالانباعان نەمەسە جازعىسى كەلگەن جۇزدەگەن ماقالالارىن ەندى جارىسا جارىققا شىعارا باستادى. بۇل ءۇردىستى بىزدە دالا ءۋالاياتى، قازاق گازەتىندە مۇستافا شوقاي، احمەت بايتۇرسىنۇلى ىسپەتتەس زيالى قاۋىم وكىلدەرى پاتريوتتىق رۋح جانە جاڭا الاشوردا ۇكىمەتىن جاقتاپ جازدى. دەگەنمەن، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، قاتاڭ تسەنزۋرا ەنگىزىلدى. سوندىقتان، العاشقى ۇلتسۇيگىش قازاقى ماقالالار كسرو-نىڭ ىدىراۋ كەزىندە شىقتى. العاش رەت ارال ماسەلەسى، سەمەي پوليگونى، ستاليندىك رەپرەسسيالار مەن اشارشىلىق تۋراسىنداعى اقپارات جارىق كورە باستادى. سول كەزدە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق جۋرناليستيكاسى العاشقى قادامدارىن جاسادى.

دەسەك تە، ۇلتتىق رۋحتى وياتاتىن باسپاحانالاردان باسقا 1990 جىلدارى كوپتەگەن ارزانقول گازەت-جۋرنالدار، ساپاسى مەن مازمۇنى تىم تومەن كوممەرتسيالىق باسىلىمدار جانە ءتىپتى دەسترۋكتيۆتى اعىمداعى سەكتالاردىڭ دا جاسىرىن جاريالىمدارى پايدا بولا باستادى. 2000-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ-اق ءبىزدىڭ مەملەكەت ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرسىپىراسىن شەشىپ الىپ، جاڭا ەلورداعا ورنىعىپ، الەۋمەتكە قاۋىپ توندىرەتىن باسپاحانالارمەن كۇرەس جۇرگىزۋدى دە قولعا الدى. ايتسە دە، ەل اراسىندا “وپپوزيتسيا” جانە «ءدىني اعارتۋشىلىق» اتىن جامىلعان ۇلت اراسىنا ىرىتكى سالۋعا باعىتتالعان “جەلتايا پرەسسا” شىقتى. كەيىنىرەك ول عالامتور بەتتەرىن دە جاۋلاي جونەلدى. ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى شەشۋمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن اينالىسۋدا.

تاعى ءبىر جاۋىر بولىپ كەتكەن ماسەلەگە وكىنىشكە قاراي ۇكىمەت از نازار اۋدارۋدا. ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، يماندىلىققا، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە جانە الەۋمەتتىك ادەپتىلىككە قارسى باعىتتالعان مازمۇنداعى اقاپارات قۇرالدارى بار. ولار - كوممەرتسيالىق ەركىندىك، «پوسلەدني كريك مودى» جانە زاماناۋي دەموكراتيانى جاقتاۋشىلار اتىمەن بۇركەمەلەنگەن تەلەارنالار، گازەت-جۋرنالدار، عالامتور-سايتتار، الەۋمەتتىك پاراقشالار جانە ءتىپتى ساتىلىمداعى قاعاز كىتاپتار. وسى ماسەلەنى قولعا الۋ ءۇشىن ۇكىمەت (اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى، پارلامەنت جانە باس پروكۋراتۋرا) تاراپىنان ناقتى ۇلتتىق رەداكتسيالىق ساياسات ياعني ۇلتتىق مادەني باقىلاۋ قاجەت. بۇل تسەنزۋرا ەمەس! ول الەۋمەتتى ساۋاتتى ءارى سالاۋاتتى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. بارلىق دامىعان ەلدە وسى سارىنداعى مادەني ساياسات بار جانە تاعى بارشا ازاماتتىق قوعام  اتالمىش ۇردىستەردى وزدەرىنىڭ باقىلاۋلارىندا ۇستاپ وتىر. ماسەلەن، اقش-تا بىردە-ءبىر جۋرناليست امەريكانىڭ قارا ءناسىلدى ازاماتىنا “چەرنىي” دەگەن ءسوزدى قولدانسا، شتاتتىڭ بيلىگى نەمەسە فەدەرالدى بيلىكتىڭ تىكەلەي قاۋلىسىمەن سول ءجۋرناليستى قىزمەتتەن بوساتادى نەمەسە سوتتايدى. يزرايلدە ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى لاگەرلەردە مەرت بولعان ەۆرەيلەر تاقىرىبىنا، جالپى ۇلتتىق تاقىرىپتارعا قاتىستى كەرەعار پىكىردى بىلدىرگەن ازامات سوتتالادى ەكەن. ال گەرمانيادا كەز كەلگەن ازامات «ناتسيزم جاقسى» دەگەن ءسوز ايتسا، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن-اق ول اباقتىدا قالاي وتىرعانىن اڭعارماي دا قالادى. سول سياقتى، قىتايدا «قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كەمشىلىكتەرى» دەگەن سوزدەردىڭ ءوزى گونكونگتىڭ ءوزىنىڭ بىرنەشە ازاماتتارىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتقىزدى. بۇل - ءومىر شىندىعى! دەمەك، ولار ءوزىنىڭ cۋۆەرەنيتەتىن قورعاۋ جولىندا “پراۆا چەلوۆەكا” دەگەن لوزۋنگتى جامىلعان “ناتسيونالنىي پرەداتەلدەردى” ءادىل جازالايدى. وسىعان وراي كەلەسىدەي وي تۋادى. كەي جاعدايدا ەڭ دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ وزدەرىندە دە كەيبىر اقشاقۇمار، ارامداۋ  ارى – بارىنشا جۇمساق ايتقاندا – پاتريوت ەمەس جۋرناليستتەردىڭ «ءسوز ەركىندىگى» دەگەن بۇركەمە ۇراندارىنان گورى كونستيتۋتسيالىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىنا جانە زاڭنىڭ ورىندالۋىنا كوبىرەك باسىمدىلىق بەرىلەدى. مويىنداۋ كەرەك، وپپوزيتسيا اتىن جامىلا وتىرىپ، ۇلتتىق بىرلىككە، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا، قاۋىپسىزدىگىنە قارسى سىرتقى جانە ىشكى كۇشتەرگە جاسىرىن قىزمەت ەتەتىن باق وكىلدەرى قازاقستاندا دا جوق ەمەس. الايدا، اتالمىش پروبلەمانى شەشۋ ءۇردىسى كەي جاعدايلاردا تولىققاندى قولعا الىنباي وتىر.

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ تەك پراكتيكاسىن عانا ەمەس، تەوريالىق نەگىزدەمەسىن دە كۇشەيتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. شەكارانى جانە ىشكى ءتارتىپتى قورعاۋ ماڭىزدى، ال ناقتى مادەني-اقپاراتتىق يدەيالىق دەڭگەيدە ەل جانە مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋ ودان دا ماڭىزدى! قازىرگى اۋمالى-توكپەلى زاماندا حالىقارالىق ارەنادا رەسەي مەن اقش-تىڭ، قىتاي مەن اقش-تىڭ جانە ت.ب. الىپ ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق ءارى اقپاراتتىق تەكەتىرەسى بولىپ جاتىر. وسىنداي تىنىش ەمەس جاعدايدا، قازاقستانعا ءوزىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ شەكارالارىن نىعايتۋ ماڭىزدى. وتكەندە «حابار» ارناسىنان دەرەكتى فيلم كوردىم، ول جاقتا مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ 1990-شى جانە 2000-ءشى جىلدارى قانشالىقتى قيىن بولعاندىعى بايان ەتىلەدى. ال بولاشاق مەملكەتتىك تۇتاستىق پەن ۇلتتىق بىرلىك ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ اقپاراتتىق الەمىمىزدىڭ كەڭىستىگىن بەكىتىپ جانە ايقىنداپ الۋ قازىرگى تاڭدا ودان دا ماڭىزدى. سوندا عانا، ءتۇرلى سەكتالاردىڭ جاعىمسىز ىقپالى مەن ءداستۇرلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قارسى باعىتتالعان «باتىس ۇلگىسىندەگى» پروپاگاندا جانە كورشى مەملەكەتتەرمەن، ءتىپتى ءوز وتانداستارىمىزبەن ارازدىستۋرعا باعىتتالعان اقپاراتتار لەگىن توقتاتا الار ەدىك!

ريزا ىسقاق

Abai.kz