بيىل قازاققا قارسى باعىتتالعان گەنوتسيدتىك ەتنوفاشيزمگە 90 جىل تولىپ وتىر.

ەندى وسى ەتنوفاشيزم دەگەن نە؟ جۇرتتىڭ ءبارى ونى گيتلەرمەن بايلانىستىرادى. شىنىندا سولاي ما؟ جوق، اۋەلى ريم، كەيىن ۆيزانتيا مەن قىتاي، ەڭ سوڭىندا ەميگراتسياداعى ۆيزانتيانىڭ ءدىني-بيزنەس ەليتاسىنىڭ وسماندارعا كەتكەن كەگىن قايتارۋ ماقساتىندا قۇرىلعان رەسەي يمپەرياسى (تاتارلىق التىن وردا) ءوزى رەسمي تاريح ساحناسىنا كەلگەن كۇننەن باستاپ، يەزۋيتتەردىڭ زالىمدىگىمەن ءبىرجولا سلاۆياندانىپ، ءوز اتا-تەگى سانالاتىن تۇركى الەمىنە ناسىلشىلدىك باعىتتاعى ەتنوفاشيزمدىك جاھانگەرلىك جاساي باستادى.

بىراق بۇل جەكە ءبىر ۇلتقا ەمەس، ەجەلگى ساق مادەنيەتىنىڭ مۇراگەرلەرى اتاناتىن وڭىرلەردىڭ سان الۋان تۇركى ديالەكتىسىندە سويلەيتىن ءالى جەكە ەتنوس بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن تۇرعىندارىنىڭ تاريحي جادىسىن ءولتىرىپ، اسسميلاتسياعا ۇشىراتۋعا باعىتتالدى. ەڭ اۋەلى وسى باعىتتا – تۇركى تەكتى ورىس ۇلتى ومىرگە كەلدى. ويتكەنى، ءبىرتۇتاس تۇركى سۋبەتنوسىنىڭ ومىرگە كەلگەنى ءار داۋىردەگى داۋرەنى جۇرگەن اتالعان يمپەريالار ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەدى.

ناتيجەسىندە 80-نەن اسا ۇلت پەن ۇلىسقا ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىق پىشاق بولىپ قىرقىسىپ، تارىداي شاشىلعان تۇركى الەمى جاھان كارتاسىندا قالىپتاستى.

ال، المان جەرىندە ۆيزانتيالىق ورىس تاجىريبەسىن نەمىستەر ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان جەڭىلگەن سوڭ، رەۆانشيستىككە، ەسە قايتارۋ ءۇشىن وزدەرىنە بەيىمدەي ءبىلدى. ول ەندى جەكە اڭگىمە.

ءوز ۇلتتىق سانا-سەزىمى جوعارى ءبىرتۇتاس ەتنوس بولىپ قالىپتاسقان ەكى تۇركى ميلەتى قازاق پەن تاتارعا قارسى ستالين ەتنوفاشيزمدىك گەنوتسيدتى كوممۋنيزمدى بەتپەردە ەتىپ جۇزەگە اسىرا ءبىلدى. قىزىل يمپەريا تاراپىنان كسرو-داعى تۇركىلەرگە قىسىم جاسالىپ جاتقان جوق دەپ الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن قازاق-پارسى شاعاتايىندا سويلەيتىن ۇلىستاردىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ – وزبەك ۇلتى ومىرگە كەلىپ، قازاقتىڭ قىپشاق ديالەكتىسىندە سويلەيتىن ەتنيكالىق توبى «قۇرامالار» زورلىقپەن وزبەكتەنىپ، ءار قازاقتىڭ باباسىنىڭ باسى قالعان، اتاسىنىڭ قانى تامعان تاشكەنت الاشتان تارتىلىپ الىندى. جەز مۇرت قازاققا باسشىلىق جاساۋعا قۋجاق فيليپپ يساەۆيچ گولوششيوكيندى جىبەرىپ، ول 1929 جىلدان باستاپ، ءالى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ەتنوفاشيزم داۋرەنىن ورنىقتىردى. قۋجاقتىڭ سالعان ءداستۇرى ەلىمىزدە ءالى دە جالعاسۋدا. ورىستىڭ شەكپەنىنەن شىققان جاڭا بيلىك تاۋەلسىزدىك العان تۇستا اۋەلى بۇنى قازاقتىڭ ءوز جەرىندە سانىنىڭ ازدىعىمەن بۇركەمەلەدى. ۇلت سانى وسكەن كەزدە رف-مەن قازاققا ءتيىمسىز اسكەري وداقتار مەن ساياسي-ەكونوميكالىق كەلىسىمشارتتارعا وتىرۋ جانە جالعا اسكەري پوليگوندارعا جەر بەرۋ ءۇردىسىن قالىپتاسىرىپ، جاڭا تۇلكىبۇلاڭعا باستى. قازاققا قارسى بيلىكتىڭ ۇستانىپ وتىرعان ەتنوفاشيستىك باعىتتارى تۋرالى ءسوز ەتەيىك:

ەڭ ءبىرىنشىسى – ورىس ءتىلدى «قازاقستاندىق ۇلتتى» ومىرگە اكەلۋ.

ەكىنشىسى – ەلىمىزدە بار-جوعى 4 ءىرى-ۇساق دياسپورا (ورىس، ۇيعىر، وزبەك جانە تاجىك)  بار ەكەنىن بەلدەن باسىپ، «قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسىمەن» بۇركەمەلەگەن جالعان كوپۇلتىلىق پەن ايار تولەرانتتىق يدەياسىنىڭ سالتانات قۇرۋىنا قول جەتكىزدى.

ءۇشىنشىسى – ورىس ءتىلىنىڭ پايداسىنا كولبين تاڭعان «قوستىلدىلىكتىڭ» بيلىك ساتىلارىندا بەرىك ورنىعۋى. نە مەمقىزمەتكەردەن، نە بيۋدجەتتىك سالادا ىستەيتىندەردەن نە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتار كورپۋسىنان سويلەۋى تالاپ ەتىلمەيتىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇشكىل ءحالى. ءار ادام قاي تىلدە سويلەسە ءوز ەركى دەيتىن جالعان دەموكراتيالىق كولگىسۋدى العا تارتىپ، قازاق تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەۋ قۇرالدارى مەن امالدارىنىڭ بيلىك تاراپىنان اسكەر، كەدەن، سالىق پەن بيزنەس سالاسىندا مۇلدەم جاسالماۋى. ەڭبەك ميگرانتتارىنا قازاق ءتىلى مەن ءداستۇرىن ءام تاريحىن وقىتاتىن اقىلى وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ اشىلماۋى. جارناما مەن كينو ءتىلىنىڭ قازاق ءبىر تىلدىلىگىنە كوشۋىنىڭ قولعا الىنباي وتىرعاندىعى.

ءتورتىنشىسى – قازاق ءتىلدى ساياسي-ءدىني پارتيا مەن ۇلتتىق كاسىپوداق قۇرۋعا زاڭمەن سالىنعان تىيىم. تەك ءبىردى-ەكىلى قايراتكەرى عانا قازاقشا سويلەيتىن ورىس ءتىلدى وپپوزيتسيا قۇرىپ، قازاققا جات ەۋروقۇندىلىقتاردى عانا كۇيىتتەۋدى تاماشا جولعا قويا ءبىلدى.

بەسىنشىسى – ەشبىر ەلدە جوق ۇشتۇعىرلى ءتىل. ءام تەلارنالار مەن باق-تا قازاق تىلىندە تەك جەڭىلتەك مەلوداراملار كورسەتىپ، انشىلەردىڭ ءجۇرىپ تۇرعانى مەن وسەكاياڭ دۇنيەلەردى تاراتىپ، قازاقتى رۋحاني ماڭگۇرتتەندىرىپ، تەك ساياساتقا ءباسىبۇتىن جولاتپاۋدىڭ ايار امال-ءتاسىلىن ومىرگە اكەلە الدى.

التىنشىسى – قازاق ءتىلدى بيزنەس ەليتانىڭ ومىرگە كەلۋىنە مۇلدەم مۇمكىندىك بەرمەۋ.

مىنە، قازاققا جاسالعان، جاسالىنىپ كەلە جاتقان ەتنوفاشيزمگە توقتاۋ قويىلار كەز جەتتى.

ءتۇيىن. ەل بولىپ ساقتالۋ ءۇشىن قىزىل يمپەريادان مۇراعا قالعان ورىستاندىرۋ ەتنوفاشيزمىنىڭ زارداپتارىن جويۋعا كۇش بىرىكتىرۋىمىز كەرەك. ۇرپاعىمىز قازاق بولىپ قالسىن دەسەك، «وتارسىزدانۋ پروتسەسىن جۇرگىزۋدى» بيلىككە توتەسىنە قويۋىمىز قاجەت. قازاق ءتىلدى بيزنەس جوبالارعا قولداۋ كورسەتىلىپ، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىندا جانە باسقا وڭىرلەردىڭ قازاق ءتىلدى اۋماقتارىندا تۇراتىن كاسىپكەرلەردەن «ۇلتتىق بيزنەس ەليتا قۇرۋدى» بيلىكتەن تالاپ ەتەتىن كەز كەلدى.  قازاق اقشاسىن جالعان قاناتقاقتى جوبالارعا بوسقا شاشۋدى بيلىك دوعارىپ، ۇلت الدىندا ەسەپ بەرۋىن الاش بالاسى دەموكراتيالىق ۇردىسپەن باقىلاي بىلۋگە تالپىنىس جاساۋىن ۋاقىت بىزدەن تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، ءبىز ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە يەسىمىز. ەل مەن جەر يەسى ءوز جەرىندەگى ازشىلىقتاعى تاريحي-ەتنو كەلىمسەكتەرگە بيلەپ-توسەتپەيدى، وزگەنىڭ تىلىندە ەشكىمدى سايراتپايدى.

ەندى رۋحاني-ساياسي ەسىن جيعان قازاق جەڭە مە، تاريحي ايارلىقپەن ورنىققان ەتنوفاشيزم جەڭە مە، ونى ءومىر كورسەتەدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz