الاش قوزعالىسىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، زامانىنىڭ ءدۇلدۇل ازاماتى، العاشقى ماتەماتيكا پروفەسسورى ءالىمحان ەرمەكۇلى تۋرالى ايتىپ-جازۋ – وتە قيىن ءىس. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىزگە دەيىن جاقسى زەرتتەلىپ، بىرنەشە ىرگەلى مونوگرافيا جازىلعان تاريحي تۇلعا جايلى تاجىريبەسى ازداۋ ءبىز سەكىلدى تالاپتى جاستار ءۇشىن قالام تەربەۋ قىلكوپىردەن وتۋمەن بىردەي. "1932 جىلى كوزىممەن كوردىم", - دەپ ەستەلىك قالدىرعان تالايلى تاعدىر يەسى جايىق بەكتۇروۆتىڭ «ءۇش الەكەڭ» اتتى كلاسسيكالىق ماقالاسىن، الاش ارداقتىلارىنىڭ اقتىق ءومىر جولدارىن ءتۇزىپ شىققان قارىمدى قالامگەر، ءبىرتۋار عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم – الاش» تۇرمە اپسانالارىنداعى قاجەتتى ۇزىندىلەرىن جانە «ەستەلىكتەگى الاش» اتتى تىڭ دۇنيەسىن وقىرمانعا ۇسىنعان پروفەسسور ساعىمباي جۇماعۇل قۇراستىرعان كول-كوسىر ەستەلىكتەردى ەركىن پايدالانعان ءبىز سوندا دا وسى ماقالامىزدى جازۋعا تاۋەكەل ەتتىك.

ات ۇستىندەگى اتا

ءالىمحان ەرتەدەن ەل باسقارىپ، بيلىك جۇرگىزگەن تەكتى اۋلەتتەن شىعادى: ارعى اتاسى جيىنباي، ونىڭ بالاسى ەرمەك ءوز زامانىندا ەل بيلەپ، اقىل ايتقان ادامدار ەكەن. ولار قارقارالى وڭىرىندەگى جالعىز تەمىرشى بولىسىنا عانا ەمەس، سارىارقاعا، ورتا ءجۇزدىڭ قازاعىنا قۇرمەتى وتكەن، اتى ايگىلى ادامدار بولعان دەسەدى. ۇساق شوقىلاردان تۇرادى دەلىنەتىن سارىارقادا اقسوراڭنان بيىك تاۋ جوق. تارلان تاريحتىڭ قارت شەجىرەسى اق جال، كوك تولقىندى اقسوراڭنىڭ كۇن باتىسىنداعى وركەشتى سىلەمدى تاۋلار اراسىندا ۇشقارانىڭ بورىكتاسى مەنمۇندالايدى. بۇل ولكە – ءالىمحان-ءاليدىڭ اتامەكەنى.

قازاق دەرەكتى پروزاسىنىڭ مايتالمانى مەدەۋ سارسەكە «سەمەي قاسىرەتى» اتتى كىتابىندا ەرمەك بالاسى ابەۋ جايلى مىناداي قىزىقتى تىڭ دەرەكتى كەلتىرەدى: «ابىرالى اۋدانىن قۇراعان بەسىنشى بولىس – تەمىرشى. قامبار رۋىنىڭ ۇرپاقتارى «اقتابان شۇبىرىندىدان» بەرگى زامانداردا قونىس ەتكەن كوكشەتاۋ، تاتان، قۋساق جانە سول تاۋلارعا تاياۋ داعاندەلى ەلىنىڭ دە باسىن بىرىكتىرگەن، جەرى جايساڭ، نۋ ورمان، بۇلاقتارى ارىنداعان مول سۋلى، اڭى مەن مالى ارالاس جايىلاتىن، بايلىققا تۇنعان جەر. 1871 جىلى وسى بولىستا 1912 شاڭىراق بولىپ، 4800 جان يەسى تۇرعان. وسى بولىستاعى حالىق سانى XIX عاسىردىڭ اياق شەنىندە ەكى ەسەگە جۋىق كوبەيگەن. تەمىرشى بولىسىن 1905-1911 جىلداردا ەكى مارتە پراۆيتەلدىككە سايلانعان ابەۋ ەرمەكۇلى (قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيك-پروفەسسورى، الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ اكەسى) باسقارعان. ەسكى كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، سول جىلدارى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» دەرلىك تىنىشتىق تۋىپ، داعاندەلى مەن كوكشەتاۋ ەلىنىڭ اراسىنداعى جەر مەن بيلىككە تالاسقان داۋ-داماي ءبىرجولا توقتاعان» [1].

ەل اراسىندا ءوز ءداۋىرىنىڭ ايتۋلى بولىستارى ابەۋ مەن اباي قۇنانبايۇلى ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسقان قوياندى جارمەڭكەسىندەگى توتەنشە سەزدەرىندە، جيىنداردا ماجىلىستەس بولىپ، نەبىر ءتۇيىندى ماسەلەلەردى بىرگە شەشكەن دەگەن اڭىزداي ايتىلاتىن ەستەلىكتەر جەتكىلىكتى.

تۇقىمىنان بولىستىق ۇزىلمەي كەلگەن ابەۋدىڭ ءۇش ۇلى ءامىرحان، ءالىمحان جانە ءاليحان ءبارى دە ءوز زامانىنا ساي ءبىلىم العان، وقىعان-توقىعان ازاماتتتار بولىپ وسەدى. الايدا اعايىندى ۇشەۋدىڭ اراسىنان ءالىمحاننىڭ جۇلدىزى ەرەكشە جارقىرايدى.

ءالىمحان ابەۋۇلى 1891 جىلى قازىرگى قىزىلاراي اۋلىنىڭ بۇل كۇندە اعاسى ءامىرحاننىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن قىستاقتا ومىرگە كەلەدى. ابەۋدىڭ "ۇشقاراسى" العاشىندا قارقارالىدا 2 باسقىشتىق ورىسشا مەكتەپتە وقيدى. «اكەسى ابەۋ 1911 جىلى قايتىس بولعاندىقتان ءامىرحان سەمەيدەگى وقۋىن توقتاتىپ، شاڭىراق شارۋاشىلىعىن باسقارۋعا ەلگە ورالادى. ءالىمحان 1905 جىلى تۇسكەن سەمەيدەگى سەميناريانى ءتامامداپ، 1912 جىلى توم تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى، ونى التىن مەدالمەن بىتىرەدى» دەيدى ەستەلىك اۆتورى مادەنيەت قوجامباەۆ [2].

جاس وقۋشى ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ (الاش كەزەڭىندەگى قۇجاتتاردا وسىلاي بەرىلگەن) ءوزى سەكىلدى قازاق جاستارىمەن قاتىم-قاتىناسى وتە جاقسى دەڭگەيدە بولعانىن وسى تاريحي فوتوسۋرەتتەن كورۋگە بولادى. جيىرماعا جۋىق تۇلعانىڭ الدىڭعى قاتارىندا ارداگەر ازامات احمەتجان قوزىباعاروۆپەن قاتار وتىرعان ءالىمحاننىڭ سەميناريا شاكىرتىنىڭ كيىم ۇلگىسىنە سايكەس كيىنگەنى بىلىنەدى. قايراتتى قالىڭ شاشىن ارتقا قايىرىپ، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ وتىرعان وتىرىسىنىڭ وزىندە بايسالدى، سالماقتى، زيالى جاس ازاماتتى اڭداعاندايمىز.

الاشتىڭ ارداگەرى

جالپىقازاقتىڭ ءىى قۇرىلتاي جيىنىنا قاتىسقان تاريحي تۇلعالاردىڭ اراسىندا ءالىمحان ەرمەكۇلى دا بار. قازاق دالاسىندا جاڭا مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمى دۇنيەگە كەلگەنىن انىق اڭداتقان، الايدا وسىنى جاريالاۋدىڭ قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى ءبىر ايعا كەيىن شەگەرىلگەن تاريحي وقيعا شىن مانىندە دە عاسىرلىق قۇبىلىس بولاتىن. اتالعان  جيىندا حالەل عابباسۇلى كوميسسيا اتىنان  بايانداما جاساپ، وندا قالىپتاسقان جاعدايدى ەسكەرىپ، قازاقتى باسقاراتىن ۇكىمەت كەرەكتىگىن باياندادى. وسى تاريحي باياندامانىڭ نەگىزىندە سيەز اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.م. شوقايۇلى بايانداماسىندا الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، تۇركىستان ايماعى قازاقتارىنىڭ قوسىلاتىندىعىن ءبىلدىردى. بۇل قاۋلىدا:

«1) بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى فەرعانا، سامارقاند وبلىستارىنداعى ءھام امۋداريا بولىمدەرىندەگى قازاق ۋەزدەر زاكاسپي وبلىسىنداعى ءھام التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس وبلىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى حالقى قازاق-قىرعىز قانى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا.

2) قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن.

3) الاش اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى، سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن.

4) الاش اۆتونومياسىنىڭ نيزامىن بۇكىلرەسەيلىك ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە بەكىتەدى.

5) قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تەڭگەرىلەدى» دەلىنىپ تاريحي شەشىم قابىلداندى [3].

قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا جان-تانىمەن بالاشا قۋانىپ، كۇللى الاش بالاسىنان العاش بولىپ ءسۇيىنشى سۇراعان ادام – ءالىمحان ەرمەكۇلى بولاتىن.

«سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 22 قاڭتارىندا جاريالانعان «جاساسىن، الاش، جاساسىن!» اتتى ماقالاسىندا ءالىمحان ەرمەكۇلى: «دەكابردىڭ 12-ءسى كۇنى ءتۇس اۋا ساعات 3-تە دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ، ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى. ۇلكەن اۋىلدارعا قوڭسى قونىپ، شاشىلىپ جۇرگەن قازاق-قىرعىز جۇرتى ءوز الدىنا اۋىل بولدى; وتانسىز جۇرت وتاندى بولدى» دەپ اعىنان جارىلادى [3].

وقي وتىرىڭىزدار: ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋرالى 20 دەرەك

اتالعان تاريحي قاۋلى قابىلدانعان سوڭ قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىنىڭ، ياعني  الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىن، اعزالارىن سايلادى. الاش وردا اعزا بولعان قايراتكەرلەردىڭ قاتارىندا ءالىمحان ەرمەكۇلى دا ءجۇردى. اۆتونوميا استاناسى بولىپ قۇرىلتاي قاۋلىسىنا وراي سەمەي قالاسىنىڭ زارەچنايا سلوبودكا بولىگى بەلگىلەنىپ، ونىڭ اتى «الاش» قالاسى بولىپ وزگەرتىلەدى. الاشوردا توراعاسى ءا. بوكەيحان اۆتونوميانىڭ جۇمىسقا كىرىسكەندىگى تۋرالى جان-جاققا ءوزىنىڭ جەدەلحاتىن جولدادى. وسى تاريحي ەكىنشى جالپىقازاق قۇرىلتايىندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسى وتارلانعان قازاق ەلىنىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا دەگەن ساياسي اسا ماڭىزدى قادامى بولاتىن. سونىمەن بىرگە اۆتونوميا 1905 ج. باستالعان الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى تاريحي كۇرەسىنىڭ جەمىسى مەن جەڭىسى ەدى.

جەر ءۇشىن جانتالاس

قازاق شەكاراسىن بەلگىلەۋدە ەرەن ەڭبەك ەتكەن ەكى ادام بولسا، بىرەۋى وسى – ءالىمحان ەرمەكۇلى.

1918 جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە ومبىدا ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسى ونىڭ «قازاق جانە ءسىبىر قارىم-قاتىناسى تۋرالى» جوباسىن تىڭدادى. ال 1920 جىلعى 9-17 تامىز ارالىعىندا ماسكەۋ تورىندە بۇكىلرەسەيلىك واك-دە قازاق اسسر-نىڭ شەكاراسىن ناقتىلاۋ تۋرالى ماسەلەلەر تالقىلاندى. قازاق اسسر اتىنان 15 ادام قاتىسقان جيىن بىرنەشە مارتە باس قوسىپ، قىزۋ پىكىرتالاستىڭ وزەگىنە اينالدى. ال 12 تامىزدا لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ماجىلىستە ءا. ەرمەكوۆ بايانداما جاسايدى. «ۇرانىم – الاش» ۇشتومدىعىنىڭ اۆتورى ت. جۇرتباي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازاق جەرى ءۇشىن تالاس قازاق وقىعاندارى مەن رەسەيشىل كۇشتەردىڭ اراسىندا كۇشتى شارپۋعا ۇلاسقان [4].

ءوز بايانداماسىندا ءا. ابەۋۇلى «قازاقتاردىڭ بۇرىن يەلەنىپ كەلگەن جەرلەرى وزدەرىنە قايتارىلسىن جانە جەرگىلىكتى قازاق پەن وتىرىقشىلدانعان ورىس تۇرعىندارى قاشان ورنىعىپ بىتكەنشە، روسسيادان قونىس اۋدارۋدى توقتاتقان ءجون» دەپ ەسەپتەپ، ناقتى تالاپتار قويادى. مۇنداي باتىل قادامعا ۆ. لەنين تاڭىرقاپ: «قىزىق ەكەن، ورتالىقتاعى جولداس، ءبىزدىڭ تسك-نىڭ مۇشەسى سافاروۆ: «تۇركىستاننان بارلىق كۋلاك شارۋاشىلىعىن كوشىرىپ جىبەرۋ كەرەك» دەسە، ءسىز «تەك جەرگىلىكتى قازاقتار مەن وتىرىقشىلدانعان ورىستار ورىن تەپكەنشە، قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋ كەرەك» دەيسىز. بۇل قالاي؟ مەن مۇنداي پىكىردى كۇتپەپ ەدىم» دەپ قايران قالادى.

اڭگىمەگە ەسىمى تيەك بولعان سافاروۆتىڭ تۇركىستاننىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىنىن، ول سول جەردە ۇزاق ۋاقىت قىزمەت ىستەگەنىن ايتا كەلىپ، ءالىمحان قازاقستاننىڭ جاعدايىندا قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋ ۇسىنىسىن جانتالاسا قورعايدى. "ورىس تۇرعىندارىن كوشىرىپ جىبەرەمىز" دەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ شەشىمنىڭ ورىندالۋ مۇمكىندىگىنە سەنبەيمىن، سەبەبى، ۇلتتار اراسىندا الاۋىزدىق تۋ قاۋپى بار" دەپ تۇجىرادى ءا. ەرمەكۇلى.

توسىن ءارى ناقتى تالاپقا توسىلعان ۆ. لەنين ءوز ماڭايىنداعى توپتاردىڭ ويلانۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالىپ، ءالىمحاننان «تاعى دا قوسىمشا ايتارىڭىز بار ما؟» دەپ سۇرايدى.

بۇل سۇراۋدىڭ ورايى كەپ تۇرعاندا «ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ تەرريتورياسىنا كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى – استراحان گۋبەرنياسىنان قازاقستانعا قايتارىلعانى ءتيىمدى» دەيدى ءا. ەرمەكۇلى.

بۇكىلرەسەيلىك واك بيۋرو مۇشەلەرى ن.پ. بريۋحانوۆ، ن.ن. كرەستينسكي، گ.ي. سافاروۆ سەكىلدى مانساپ يەلەرى ءا. ەرمەكۇلىنىڭ تالابىن استامشىلىق دەپ سانايدى. ولار كەرىسىنشە «قازىر رەسەيدە اشتىق ءالى قابىنداپ تۇر. اتىراۋدىڭ بالىعى استانامىزعا – ماسكەۋگە، پەتروگرادقا قاجەتتى ازىق-تۇلىك. سوندىقتان بۇل القاپتى ركفسر-دە قالدىرۋ كەرەك!» دەپ قاتاڭ ءۇن قاتادى.

داۋ-تالاس ءورشىپ تۇرعان تۇستا ۆ. لەنين استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنەن اتالعان جاعالاۋداعى قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان اراقاتىناسى قانداي ەكەنىن بىلمەك بولىپ ساۋال تاستايدى. «جاعالاۋدا قانشا قازاق، قانشا ورىس بار؟» دەپ ەمەس، «وسى وڭىردەگى تۇرعىنداردىڭ قايسىسى باسىم؟» دەپ سۇراعان ساتتە ايماقتىڭ باسشىسى  «قازاقتار باسىم سەكىلدى» دەپ مۇرىن استىنان مىڭگىر ەتە قالادى. راسىندا دا بۇل ولكەنىڭ كوپ ۇلەسىن قازاقتار قۇرايتىن ەدى.

«قاي حالىق كوپ بولسا، جەر سوعان بەرىلسىن!» دەگەن ۆ.ي. لەنين 26 تامىز كۇنى قازاق اسسر-ءىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتكە قول قويدى. ناتيجەسىندە قازىرگى باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ ءوڭىرى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ماڭگىلىك قوسىلدى. اتىراۋ مەن ورالدا قالانىڭ قاق ورتاسىنان ەڭسەلى ەسكەرتكىش قويۋعا لايىق ەكى تۇلعا بولسا، سونىڭ ءبىرى – ءالىمحان ەرمەكۇلىنا قويىلۋعا ءتيىس.

«رەسپۋبليكا شەكاراسىن بەلگىلۋدە دوسىم ءالىمحان ەرمەكوۆ ەكەۋمىزدىڭ ۆ.ي. لەنيننىڭ ءبىر كۇندە ەكى رەت قابىلداۋىندا بولىپ، سۆەردلوۆپەن جاعا جىرتىسا سالعىلاسقانىمىز ەسىمدە» دەپ ەستەلىك قالدىرعان ۇلت قايراتكەرى ءۋاليتحان تاناشۇلى الاشتىڭ اقيىق ازاماتتارىنىڭ قاتارىنان كورىنگەن ەدى.  «وزەككە تۇسكەن وكىنىش كوپ. وزىمىزدىكى دەپ جۇرگەن كوپ جەر وزبەك باۋىرلارعا كەتتى. ورمان-توعايلى ومبى مەن ورىنبور، تەرىستىك ارقا ورىستارعا ءوتتى. ەندى قالعانى ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسى. سۆەردلوۆ بولسا، "ورداڭنان گۋرەۆكە ءبىر-اق تارت" دەپ جەڭىستىك بەرمەيدى. ءتىپتى، ءوزارا كەسىپ-ءپىشىپ قويعان، ءبىز بولساق، ءالىمحان ەكەۋمىز ءار سۇيەم جەردى دالەلدەپ، قازاقشا قويىلعان جەر اتاۋلارىن تىلگە تيەك ەتەمىز. نوعايلى زامانى جىراۋلارىنىڭ جىرلارىن وقيمىز: اقىرى ۆلاديمير يليچ «ولاي بولسا، مىنا جەر قازاقتىكى» دەپ قىزىل قارىنداشپەن قيعاش وزەنىن بويلاي كاسپيگە توتە شىقتى. بۇل ءبىز ءۇشىن سوڭعى ءۇمىت. ال، مەن ءۇشىن وسىعان دەيىن رەسەي تەرريتورياسىنا كىرىپ كەلگەن ەكىنشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگى – تۋعان اۋىلىمنىڭ قازاقستان قۇرامىنا ماڭگىلىك ەنۋى ەدى. قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى. ەكى كوزىم جاسقا تولى. «ەڭ بولماسا، وسىنىڭ ءوزى!» مەن شاپ بەرىپ، ءالىمحاندى قۇشاقتاي الدىم. ول بولسا «وكىنىش كوپ قوي، اعاتاي. وكىنىش» دەپ جىلاپ تۇردى» دەپ تەبىرەنە ەسكە الادى [5].

قازاق جەرىنىڭ كوركەم دە قۇپيالى ولكەسى قارقارالىداي عۇمىر سۇرگەن ءالىمحان ەرمەكۇلىن زامانداستارى «ءالي اعا» دەپ اتاپ، قۇرمەت بيىگىنە كوتەردى. ويتكەنى ول ءوز ماڭايىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى التى الاشتىڭ قامىن جەگەن ەردىڭ سويىنان ەدى. بۇگىنگى كۇنى تىلىمىزدە بالداي تاتىعان اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىن ساقتاپ قالعان ۇلى ادامعا، تاريحي تۇلعاعا قاشاندا قۇرمەت كورسەتۋ لازىم بولماق. ۇرپاق پەشەنەسىنە عاسىرلار اۋىسقان سايىن پارىز دا، قارىز دا بولىپ جازىلا بەرەتىن باقىت وسى عوي.

زاڭعار كارىمحان

ادەبيەتتەر:

1. سارسەكە م. سەمەي قاسىرەتى. استانا: فوليانت، 2013. 140-ب.
2. قوجامباەۆ م. ءالي اعا تۋرالى. // ورتالىق قازاقستان. 12.11.2011.
3. الاش قوزعالىسى. انىقتامالىق. استانا: ساردار، 2013.
4. جۇرتباي ت. ۇرانىم – الاش. استانا: ەل-شەجىرە، 2003.
5. جۇماعۇل س. ەستەلىكتەگى الاش. قاراعاندى، 2018.

Abai.kz