• شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا كىرگەن بۇل ماقالانى ىقشامداپ، تەگىن تانۋعا تالپىنىسى بار ۇرپاقتىڭ قاجەتىنە جارار دۇنيە رەتىندە جاريالاپ وتىرمىز.

رەداكتسيا

وت اۋليە (كيەلى) بولىپ سانالادى... قارعىس... وتقا تۇكىرۋگە، وشاقتى باسۋعا بولمايدى. جاڭا تۇسكەن كەلىن (كۇيەۋىنىڭ) اكەسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، سالەم جاساپ، «ارۋاق» رازى بولسىن» دەپ تاعزىم ەتىپ، وتقا ءبىر قاسىق ماي قۇيۋ كەرەك. جاس كەلىن سالەم ەتكەندە، ارۋاق رازى بولسىن دەپ، تىزە بۇگىپ، ەڭكەيىپ، ماڭدايىن ەدەنگە تيگىزەدى. وتقا تامىزعان ماي جانىپ جاتقاندا، جاس كەلىننىڭ ەنەسى نەمەسە ايەلدەردىڭ ءبىرى الاقانىن وتقا قىزدىرىپ، كەلىننىڭ بەتىن سيپايدى. ۇلكەن ءۇيدىڭ وتىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ، قالىڭدىق اتاسىنىڭ يىعىنا شاپان جابادى، وتاعاسى جاس كەلىندى: «ءيىن قاندىرىپ يلەگەن تەرىدەي، مىنەزىڭ جۇمساق بولسىن، قارا-  عىم»، - دەپ باتا بەرىپ، تۋلاققا، قوي تەرىسىنە وتىرعىزادى. جان بەرۋ (انت) بەرۋ ءۇشىن، ەكى جەردەن وت جاعىپ، ادام سول ەكى وتتىڭ اراسىنان ءوتىپ، كىسى ولتىرگەن مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىن سۇيۋگە ءتيىس.

جەلۇشىق - جەلمەن ۇشىقتاۋ، ىرىم-جورالىق ەمدەۋدىڭ ءتۇرى.

• شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا كىرگەن بۇل ماقالانى ىقشامداپ، تەگىن تانۋعا تالپىنىسى بار ۇرپاقتىڭ قاجەتىنە جارار دۇنيە رەتىندە جاريالاپ وتىرمىز.

رەداكتسيا

وت اۋليە (كيەلى) بولىپ سانالادى... قارعىس... وتقا تۇكىرۋگە، وشاقتى باسۋعا بولمايدى. جاڭا تۇسكەن كەلىن (كۇيەۋىنىڭ) اكەسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، سالەم جاساپ، «ارۋاق» رازى بولسىن» دەپ تاعزىم ەتىپ، وتقا ءبىر قاسىق ماي قۇيۋ كەرەك. جاس كەلىن سالەم ەتكەندە، ارۋاق رازى بولسىن دەپ، تىزە بۇگىپ، ەڭكەيىپ، ماڭدايىن ەدەنگە تيگىزەدى. وتقا تامىزعان ماي جانىپ جاتقاندا، جاس كەلىننىڭ ەنەسى نەمەسە ايەلدەردىڭ ءبىرى الاقانىن وتقا قىزدىرىپ، كەلىننىڭ بەتىن سيپايدى. ۇلكەن ءۇيدىڭ وتىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ، قالىڭدىق اتاسىنىڭ يىعىنا شاپان جابادى، وتاعاسى جاس كەلىندى: «ءيىن قاندىرىپ يلەگەن تەرىدەي، مىنەزىڭ جۇمساق بولسىن، قارا-  عىم»، - دەپ باتا بەرىپ، تۋلاققا، قوي تەرىسىنە وتىرعىزادى. جان بەرۋ (انت) بەرۋ ءۇشىن، ەكى جەردەن وت جاعىپ، ادام سول ەكى وتتىڭ اراسىنان ءوتىپ، كىسى ولتىرگەن مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىن سۇيۋگە ءتيىس.

جەلۇشىق - جەلمەن ۇشىقتاۋ، ىرىم-جورالىق ەمدەۋدىڭ ءتۇرى.

وتپەن ەمدەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى: مالدىڭ جەتى مۇشەسىنەن ەت كەسىپ الىپ، وتقا قاقتاپ اۋىرعان جەردى قىزدىرادى (اسىرەسە سارپ اۋرۋىندا). اۋرۋدان تازارتۋ ءۇشىن، وتقا قاڭىلدىر ءشومىشتى قىپ-قىزىل ەتىپ قىزدىرادى، سودان سوڭ وعان ماي قۇيىپ، كوك شۇبەرەك سالادى، ول تۇتانىپ جانعاندا، اۋرۋدىڭ مۇرنىنا جاقىنداتىپ، شومىشكە سۋىق سۋ قۇيادى. وسى كەزدە قاتتى بۋ شىعادى. ەمدەۋدىڭ بۇل ءتۇرىن جەلۇشىق دەيدى.

جاڭا تۋعان ايدى كورگەندە، ءۇش رەت ۇشىپ تۇرىپ، ءۇش رەت يىلەدى دە، جەردەن ءشوپ جۇلىپ الىپ، ۇيگە الىپ كەلىپ، وتقا تاستايدى.

ارۋاق - اتا-بابا رۋحى، باسقا قيىن قىستاۋ كۇن تۇسكەندە، جان قينالعاندا: «ارۋاق، قولداي كور، قولتىعىمنان جەبەي كور!» - دەپ ايتادى. قۇربان شالاردا، سيىردان اي ءمۇيىزدى، اشا تۇياقتى (وتباسىن جەلەپ-جەبەيدى), قويدان بوزقاسقا جانە سارىباس قوي - اقسارباس، باۋىرساق قۇلاقتى كوك قوي، قۇلاعى تىلىنگەن، قاسقا ءتىستى، قاسقاسى بار اپپاق اققاسقا، سونداي-اق العاشقى تۋما ءتولدى قۇربان شالادى. ەگەر قۇربانعا اتالعان ءتولدىڭ باسى - تۇمسانى قيماسا، اتاعان مالدىڭ سىلەكەيىن باسقا مالدىڭ باسىنا جاعىپ قۇربان شالادى. ادام ولگەندە ارۋاعىنا ارناپ، قىرىق كۇنگە دەيىن، ءار كۇن ءبىر شىراقتان جاعادى نەمەسە ءتورت كۇن شىراق جاعادى. شىراقتى بوساعانىڭ وڭ جاعىنا جاعادى، سەبەبى ولگەن كىسىنىڭ ارۋاعى قىرىق كۇنگە دەيىن ۇيگە كەلىپ، بالالاردىڭ جاي-كۇيىن ءبىلىپ جۇرەدى. سول ءۇشىن كۇن باتىپ، شىراق جاعىلعانشا، ىڭىردە ەسىكتى اشىپ، توستاعانعا قىمىز قۇيىپ، بوساعاعا اق كيىز توسەيدى، وسىلاي ولگەن ادامنىڭ ارۋاعىن كۇتەدى. ۇيدەگىلەر ولگەن ادامعا قۇران وقىپ، توستاعانعا قىمىز قۇيىپ، شىراق جاعادى.

ولىكتى ۇيدەن شىعاراردا: «قۇدايدان ءبۇتىن دەنەڭ الىستا»، - دەپ، ءۇي مۇلىكتەرىن، تاماقتى ولىكتىڭ مۇردەسىنەن اينالدىرىپ وتەدى.

جەرگە تابىنبايدى، جىن جينالادى دەپ، ارۋاقتاردان قورقىپ جانە ابايلاماي جۇرگەننەن سارپ اۋرۋى بولادى دەپ ەسكى جۇرتتى باسپايدى. تەك كوكتەمدە شىققان كوكتى جۇلمايدى.

تابيعاتتىڭ بارلىق توسىن قۇبىلىستارى كورىنىس بەرگەن جەرلەردى قاسيەتتى دەپ سانايدى. ول جەرلەردە اۋليە تۇنەدى دەپ ۇعادى. بارلىق قورعانداردى وبا دەپ اتايدى. قۇلان تۇزدەگى جالعىز اعاش بولسىن نەمەسە بۇتاقتارى قيسىق، سيىقسىز وسىمدىك قاسيەتتى سانالىپ، تۇنەمەلىك ورىن بولادى، جانىنان وتكەندە، ادامدار كيىمنىڭ ءبىر جىرتىسىن، شۇبەرەك، اتتىڭ قىلىن بايلايدى، ىدىس-اياق تاستاپ، مال سويادى. تۇزدى كولدەر دە اۋليە، نە ارۋاقتىڭ كوزى تۇسكەن كەن دەپ اتالادى.

جالپى، مال كوشپەندىلەردىڭ جالعىز بايلىعى بولعاندىقتان، ءارتۇرلى تىيىمدار بار: مالدىڭ سۇيەگىن باسپايدى، ەگەر ءسۇت توگىلسە، كەسىر بولماسىن دەپ، سول جەردى جاقسىلاپ تازالايدى، رازىلىعىن الۋ ءۇشىن وڭ قولىن ماڭدايىنا، يەگىنە، وڭ يىعىنا ، سودان سوڭ سول يىعىنا اپارىپ، ءتاۋ ەتەدى. سونداي-اق جىلقىنىڭ جەلىسىن اتتاعاندا دا ءتاۋ ەتەدى، سەبەبى جەلىنىڭ دە كيەسى بولادى. ۇستانىڭ تەمىر ءتوسىن كورسە، ءتاۋ ەتەدى. جىلقىشىنىڭ قۇرىعىنان، بالتا، باقاننىڭ ۇستىنەن اتتامايدى، «باقان اتتاعان بايىمايدى، بالتا باسقان جارىمايدى» دەگەن ءسوز بار...

ەگەر قىرعىز تۇندە سيىر كورسە، قامشىمەن تارتىپ جىبەرۋگە ءتيىس، سەبەبى تۇندە سيىردى جىن-شايتان، پەرىلەر ءمىنىپ الادى. ەشكى مالى قىرعىزداردا سىيلى جانۋار ساناتىنا جاتپايدى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ اراسىنداعى ەرەكشە بەلگىلەرى بارلارى قۇتتى جانۋار بولىپ سانالادى. مىسالى، قىرعىزداردىڭ تۇسىنىگىنشە، جالى مەن قۇيرىعىن شايتان ءورىپ تاستاعان جىلقى قۇتتى سانالىپ، ەشكىمگە بەرىلمەيدى، سەبەبى سول مالمەن بىرگە قۇت-بەرەكە كەتەدى، ەگەر بەرىلسە، سىلەكەيىن الادى. مىسالى، جىلقىنىڭ جالىنان قىل جۇلىپ الىپ، كەتەتىن مالدىڭ اۋزىنا سالىپ، سىلەكەيلەپ قالتاسىنا سالىپ قويادى.

سونداي-اق جاپالاق، ۇكى، توقىلداق، كوك قارعا، كوكەككە تيىسپەيدى. سوڭعىسى ەرتەدە ادام بولىپتى دەگەن اڭىز بار. ءبىر اۋىلعا كۇيەۋ كەلىپ، اتى جوعالادى. قالىڭدىقتىڭ ءسىڭلىسى اتتى ىزدەۋگە شىعىپ، ءبىر اياعىنا ءوز ەتىگىن، ەكىنشى اياعىنا كۇيەۋدىڭ ەتىگىن كيەدى. بۇل كوكتەم مەزگىلىندە بولسا كەرەك، مىنە، سوندىقتان دا كوكەكتىڭ ءبىر اياعى قىزىل، ەكىنشى اياعى كوك، سول سەبەپتى دە «اتى جوق كوكەك» دەپ ايتادى. كوكەكتىڭ قاسيەتى بار، كوكەك قونعان بۇتاقتى الىپ، ماي مول بولادى دەپ، ءسۇتى بار ساباعا (بۇل ءسۇت - ىركىت دەپ اتالادى) سالادى.

يسلام ءدىنى ءبىر قۇدايعا سەنۋ مەن تاڭىرشىلدىكتى (بىرىكتىرە وتىرىپ) جانە جىن، ءتانى جوق رۋحتار، پەرى، شايتانداردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ، شاماندىقتاعى الباستى تۋرالى ۇعىمدى جويا المادى. پەرىلەر مۇسىلمان جانە كاپىر بولدى. كاپىر دىنىندەگى پەرىلەر ادامعا ۇنەمى جاماندىق اكەلۋشى - لاشىن، بۇركىت بەينەلەرىندە جۇرەدى.

جىن - باقسى سويلەسەتىن رۋح. ونىڭ ارقايسىسىنىڭ اتى بار. جىندار كارى، جاس، ەركەك، ايەل بولىپ كەلەدى. باقسىلار مەن حالىقتىڭ سەنىمىنشە، جىندار ادام بەينەسىندە بولادى.

الباستى - ايەلدەر بوسانعاندا زيان كەلتىرەتىن رۋح. ولاردى جەزتىرناق دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ باسشىسى - سورەلدىڭ (بيىك اعاشتاردىڭ باسىن مەكەندەيتىن ميفتىك تىرشىلىك يەسى) بويى 3 ساجىن، كەۋدەسى قۋشىق، قالعان جەرىنىڭ ءبارى اياق، تۇياعى جىڭىشكە.

مۇسىلماندار اۋرۋدىڭ اتىن جىن دەپ تە اتايدى. ول شاشىن تارقاتىپ جىبەرگەن بويجەتكەن قىز بەينەسىندە، ەمشەكتەرى سالبىراپ تۇرعاندىقتان، يىعىنا سالىپ جۇرەدى.

سورەل - پەرى كەيبىر ەرتەگىلەردە الباستىنىڭ كۇيەۋى، كەي ەرتەگى بويىنشا ارقيلى بەينەلەرگە ەنە الادى. قالىڭ جىنىس ورماندا تۇرادى، ءتۇرى ادامعا ۇقساس، بىراق كەۋدەسى تىم ۇزىن، اعاشتارمەن تەڭەسەدى. ادامدى قىتىقتاپ ولتىرەدى، بۇل - ورىستىڭ ورمان پەرىسى...

ەگەر ادام جورىقتا قازا بولسا، جاساق اۋىلعا جاقىنداعاندا «وي باۋىرىمداپ» ولگەن ادامنىڭ ۇيىنە اتاق قويادى، مىلتىق اتىپ، ءۇيدىڭ بوساعاسىن نايزامەن تۇيرەپ، قىلىشپەن شابادى.

اينالماق دەگەن، ءوزىن-ءوزى ساداققا، قۇرباندىققا قياتىن ىرىم بار. ءوزىن بىرەۋدىڭ جولىندا قۇربان ەتتىم دەگەن ادام ونى ءۇش رەت اينالادى. قۇستى ۇستاپ، باستان ءۇش رەت اينالدىرىپ، ەركىنە جىبەرەدى. بار اۋرۋ-سىرقاۋ، پالەكەت سول قۇسپەن بىرگە كەتەدى. ادام وسىلاي ىستەپ، ءوزىن رۋح رەتىندە سەزىنەدى. ولاردا جاقسى كورگەن ادامىنا «اينالايىن» دەپ ايتادى. اناسى بالاسىنا «اينالايىن، قاراعىم، شىراعىم» دەپ ءتىل قاتادى.

قىرعىزدارداعى بارلىق كورەگەن، ساۋەگەيدى باقسى دەيدى. باقسىلار ساۋەگەيلىگىن وزدەرىنىڭ جىندارى اتىنان ايتادى. باقسىلار ولاردى مۇسىلمان دىنىنە ىڭعايلاستىرىپ، پەرىشتە اتايدى. اقيقات دىندەگى حالىق ولاردىڭ كيەلىلىگىنە سەنبەسە دە، ولاردى جىن دەپ اتاسا دا، ولاردىڭ كۇشىنە، جاماندىق جاسايتىنىنا سەنەدى.

دەمەك، بارلىق اۋرۋ مەن باقىتسىزدىق - جىنداردىڭ جاماندىعى. ال ولاردىڭ دا باقسى جىندارىنا ءوزى ەمدەگەن ادامىنا جاماندىق جاساماۋدى وتىنە الادى...

جىنى بار ايەلدەردى «ەلتى» دەپ اتايدى، ولار دا باقسى.

جاۋىرىنشىلار قويدىڭ جاۋىرىنىمەن بال اشادى، قۇمالاقشىلاردا، قۇمالاقتار رەتپەن قويىلادى، ولاردىڭ سانى - قىرىق ءبىر. بۇل ەكەۋى ءجيى قولدانىلادى. قۇمالاقپەن بال اشۋدى دانيار پايعامبار قولدانعان دەسەدى. جاۋىرىنمەن بال اشۋ - جاۋىرىندى وتقا قىزدىرعاندا وعان تۇسكەن بەلگى - سىزىقشاعا نەگىزدەلەدى. باقسىلاردىڭ ايتۋىنشا، جاۋىرىن جەتى حالىقتىڭ تاعدىرىن، پاتشالاردى ءولىمىن، ءولىم-ءجىتىمدى جانە ساياحاتشىلاردىڭ تاعدىرىن كورسەتە الادى.

باقسىلاردىڭ اراسىنداعى مىقتىلارى - كۇيدىرىلمەگەن جاۋىرىنمەن بال اشاتىندار. جاۋىرىن بال اشۋعا پايدالانىلادى، پىسىرگەن سوڭ ەتى جەلىنەدى، بىراق ءتىس سۇيەككە تيمەۋى كەرەك، جاۋىرىندى وتقا تاستاعاندا، جانىندا تەمىر جاتپاۋعا ءتيىس. قۇمالاقشىنىڭ بال اشقانى مەن ونى جاۋىرىنشىنىڭ تۇسىندىرگەنى جايلى انەكدوت.

ەلتى، نەگىزىنەن، وتقا ماي تاستاپ، جالىننىڭ تۇسىنە قاراپ بال اشادى. ەگەر وتتىڭ جالىنى اشىق تۇستە بولسا - جاقسىلىقتىڭ نىشانى، ال وتتىڭ جالىنى قاراقوشقىل جانە قىزىل بولسا - جاماندىقتىڭ نىشانى. ەلتى بال اشقان كەزدە، ودان جىندارى تاڭعاجايىپ قىلىقتار جاساۋدى تالاپ ەتەدى. ەلتى ۇنەمى سۋ ىشەدى، ءبىر شەلەك ءىشىپ قويادى نەمەسە اۋزىن تولتىرىپ ناسىباي اتادى.

اۋا رايىن بولجايتىنداردى ەسەپشى دەپ اتايدى. ولاردىڭ تۇجىرىمىنشا، اۋا رايى اينالمالى قۇبىلىستا. ولار الفا ساراتاننان باستاپ - ەسەپتەيدى، ءساۋىر جانە زاۋزا شوقجۇلدىزى، ونىڭ ءبىرىنشى كۇنى قاراشانىڭ ءبىرىنشى كۇنىنە جانە قاۋىس شوقجۇلدىزىنا (تامىز) سايكەس كەلەدى.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 26 (109) 13 شىلدە 2011 جىل