جازىلعان ماقالاعا جاۋاپ

جازىلعان ماقالاعا جاۋاپ

كەشە عانا مۇحان يساحاننىڭ «قازاقستان-زامان» گازەتىندە باسىلىپ، «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنا سىلتەمەمەن شىققان، «اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) ماقالاسىن وقىپ، شىن ريزا بولدىم. ويتكەنى، مۇحاڭ جاقىندا «قازاقستان زامان» گازەتىندە جارىق كورگەن مەنىڭ (قىدىربەك قيىسحانۇلى) «اباق كەرەي ەرەجەسى» اتتى ماقالاما ءبىراز سىني پىكىرلەر ايتىپ، ونى تولىقتىرعان ەكەن. ارينە، ءوز باسىم سىن ايتىلسا، بازبىرەۋلەردەي شالقادان ءتۇسىپ، شاپتىعا قالاتىنىم جوق، قايتا ونداي پىكىرلەردى ۇنەمى بايىپپەن قابىلداپ وتىرامىن. ويتكەنى، بىرەۋ بىلسە، ەكىنشى ءبىر ادام بىلە بەرمەيتىن جايتتار كوپ. تاريح سان قاتپارلى. وقيعانى ورىستەتۋ، تولىقتىرۋ، قۇلاقتان قۇلاققا جەتكەن ماعلۇماتتاردى «ءتىرىلتۋ» بولاشاق ءۇشىن وتە قاجەت. ءوزىنىڭ ويىن قورىتىپ اينالاسىنداعىلاردان ەستىگەنىن «ءپىسىرىپ»، مىزعىماس دالەلدەرمەن ماتاپ تاستاۋ تاريح ءۇشىن ابزال ءىس.  سەبەبى تاريحقا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ءتىسى باتا بەرمەيدى. سوندىقتان جوعارىداعى مۇحاڭنىڭ  ايتقاندارىنا تولىق قوسىلامىن. الايدا، مۇحاڭنىڭ پىكىرى قۇراننىڭ ءسوزى ەمەس ەكەنىن قاداپ ايتقىم كەلەدى. سونىمەن بىرگە سىنشى ارىپتەستىڭ جالپى وقيعاعا ءبىر جاقتى باعا بەرگەندىگىن دە بايقادىم. سوندىقتان قولىما قالام الىپ ءوز ويىمدى ايتپاققا بەكىندىم.

الدىمەن ماقالانىڭ تاقىرىبىن اشىپ الساق. مەن «اباق كەرەي ەرەجەسىن» دە، مۇحاڭ كەلتىرگەن «ءتورت بي، تورە زاڭىن» دا قۇپتايمىن. الايدا، سىنشى باۋىرىم زاڭدى «ەرەجە» دەپ «الاسارتىپ» تاستادىڭ دەپ مەنى كىنالاپتى.  «اباق كەرەي ەرەجەسىن» مەن دە ويدان قويا سالعان جوقپىن. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىن، وسىدان 7 جىل بۇرىن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى ون تومدىق كولەمدى ەڭبەك جارىق كوردى (قازاقتىڭ اتا زاڭدارى: قۇجاتتار، دەرەكتەر جانە زەرتتەۋلەر: ون تومدىق /باس. رەد. س.ز.زيمانوۆ. -الماتى: «جەتى جارعى»، 2004). سول كوپتومدىقتىڭ ءتورتىنشى تومىندا عالىم عايرات ساپارعاليەۆ «اباق كەرەي ەرەجەسىن» قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنىپ وتىرىپ جازعانىن كەلتىرگەن. سوندا مەن بىلدەي اكادەميك اعامنان اسىپ قايدا بارام؟ مۇحا ءسىز وسىنى نەگە كورمەگەنسىز؟ الدە  مۇيىزى قاراعايداي اعالارىمىزعا ءتىسىڭىز باتپاي ءجۇر مە؟.

سونداي-اق، اۆتور «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋدىڭ استارىنداعى اقيقات» دەگەن تاراۋىندا « س.تولىبەكوۆتىڭ: «ابىلمامبەت حاننىڭ تۇسىندا، 1742 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدىلەرى رەسەي بيلىگىنە قاراۋعا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءبىرازىن الىپ، شىعىس تۇركىستانعا كوشكەن» دەگەن تۇجىرىمىنا كەلەتىن بولساق، بۇل تاريحي نەگىزى ءدۇدامالداۋ قورىتىندى، XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءومىر سۇرگەن كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا نارازى بولىپ، شىڭجانعا كوشتى دەگەن تۇجىرىمى نەگىزسىزدەۋ ايتىلعان» دەپ «سوقتىعىپتى». بۇعان مەنىڭ تالاسىم جوق، ايتسەدە، ول جايىندا ناقتى پىكىر بار ما ەكەن ءوزى؟ ماسەلەن، ۋاقاپ قىدىرحانۇلى «...ۇلكەن ون ەكى رۋدان قۇ­رالاتىن اباق كەرەي «اقتابان-شۇ­بىرىندىدان» كەيىن جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ (ەر جانىبەك­تىڭ) باستاۋىمەن ءور التايعا قايتا بارىپ قونىستانعان» دەپ جازعان. مۇندا دا ناقتى جىلى كورسەتىلمەگەن. ال اسقار تاتانايۇلى بولسا «1731 ج. كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىن قابىلداعان كەزدە ەر جانىبەك كەرەي تايپاسىن باستاپ، سىر بويىنان ۇدەرە كوشىپ، قالبا تاۋىنا كەلىپ قونىستانادى. وسى ارادان التايدىڭ اقتاۋ توڭىرەگىندەگى ءبىر اسۋىنان جول سالىپ اسىپ بارىپ، ءور التايدى شولىپ قايتادى. بۇل اسۋ كەيىن "جانىبەك اسۋى" دەپ اتالىپ كەتكەن. 1760 ج. جانىبەك باتىر اباق كەرەي رۋىن التاي تاۋىنىڭ قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى بايىرعى مەكەنىنە اپارىپ ورنالاستىرادى» دەپ تىپتەن باسقاشا دەرەك كەلتىرىپتى (تاتانايۇلى ا.، تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس، ءۇ.، 1987). مۇنداي دەرەكتى قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 3 تومىنان دا كورۋگە بولادى. سوندىقتان مۇحا، بۇل جەردە ءسىز بەن ءبىزدىڭ اي-جىلعا تالاسا قويماعانىمىز ابزال.

ءسىز تاعى ءبىر جەردە: «ماقالا يەسى «ۇيعىر ءتىلى ءحىح عاسىردا التاي ولكەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن» دەپ قاتەلىككە بوي الدىرادى. ۇيعىر ءتىلى ەشقاشان التاي حالقىنىڭ ورتاق ءتىلى بولعان ەمەس. اۆتور، بۇل جەردە شاعاتاي تىلىمەن ۇيعىر ءتىلىن شاتاستىرىپ تۇرعان ءتارىزدى» دەپ شەگە بيلىك ايتىپسىز. ۇيعىرلاردىڭ حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن شاعاتاي تىلىندە جازىپ كەلگەنىن مويىندايمىن. الايدا مۇحا، ۇيعىر ءتىلىنىڭ ءوزى سول شاعاتاي تىلىنەن تارامايتىن با ەدى؟ ونى قالاي ۇمىتىپ قالدىڭىز؟ قازىردىڭ وزىندە شىڭجاڭدا ۇيعىر ءتىلى قىتاي تىلىمەن قاتار سول جەردەگى حالىقتىڭ (ۇيعىرى باسىم) ءتىلى ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟ وندا ەسىڭىزدە ءجۇرسىن.

«اباق كەرەيدىڭ قۇتتى قونىسى ءور التايدىڭ كۇڭگەي بەتكەيىن قارا قىتايعا تەلىمدەي سالىپتى» دەگەنىڭىز اسىلىق ەمەس پە مۇحا؟ ونى قانداي فاكتىگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرسىز؟ سىزگە كەيدە ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا كەڭەس بەرەمىن. ايتپاقشى، «شوشان قۇمى» جايلى اڭگىمەنى وقىپ پا ەدىڭىز؟ ء(جادي شاكەنۇلى. قارالى كوش. الماتى، 2010). سوندا وسى ولكەدە ەرتەدە عۇن بابالارىمىزدىڭ مەكەن ەتكەنى جازىلعان. ىشىنەن كەيبىر تاريحى ماتەريالدارعا كەزىگەرىڭىز ءسوزسىز.

«باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ، ول ەلدىڭ ەمەۋىرىنەن قورىقپاي، ءوز جارعىسىن جاساپ، ءوز ىشىندە بيلەۋشىسىن سايلاعان ات توبەلىندەي قازاق بالاسىنىڭ مۇنداي ەرلىگى كەيىنگى ۇرپاققا تاتىمدى ناسيحات ەكەنى ءسوزسىز» دەگەنىم دە سىزگە ۇناماپتى.   «...ابىلاي حان اشىق ۇرىسقا بارماۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ، بوس جاتقان وڭىرگە بىرتىندەپ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارىن كوشىرە باستادى. مۇنى ەستىگەن تسين ورداسى، قورعانىس ءمينيسترى ا.گۇيگە بەرگەن جارلىعىندا: «...دەرەۋ اسكەر جىبەرىپ تارباعاتايعا قونىس تەپكەن قازاقتاردى شەكارادان اسىرىپ قۋىڭدار، ابىلايعا ادامدارىن كەرى قايتارىپ اكەتۋدى ايت» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 609 توم، 18 بەت) - دەپ بۇيىردى. ال، ابىلايحان التايمەن تارباعاتاي جانە ىلە وڭىرىنە كوشكەن قازاقتى كەرى قايتارۋدىڭ ورنىنا تسين پاتشالىعىنا ەلشىلەر اتتاندىرىپ قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى مويىنداۋعا شاقىرادى» دەپ وزىڭىزگە ءوزىڭىز قارسى شىعاسىز؟ راس، اباق كەرەي شىعىس تۇركىستانعا بارىپ سول جەردە تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، دەربەس ەل بولىپ وتىرسا، مەن جوعارىداعىنى جازباس ەم. ونى دا مويىنداعانىڭىز ءجون، مۇحا.

ال ەندى «1850-1865 جىلدارى قىتايدا اتاقتى تايپيندەر كوتەرىلىسى بولىپ، ول ءشۇرشىت ەلىنىڭ گانسۋ، نەنسي پروۆينتسيالارى مەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى» دەگەن دەرەكتە دە اسىرەلەۋ بار» دەگەن پىكىرىڭىز دۇرىس. راس، تايپيندەر قوزعالىسى اياقتالا بەرە، دۇنگەندەردىڭ كوتەرىلگەنى تاريحتا بار، وسى ەكەۋىن ءسىرا اۋىستىرىپ العان بولارمىن. دەگەنمەن، 1864 جىلعى دۇنگەندەر كوتەرىلىسىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى ەڭ اۋقىمدى قوزعالىس بولعانى شىندىق. ول ءتىپتى، تايپيندەردى ەندى اۋىزدىقتاپ كەلە جاتقان تسين ۇكىمەتىنە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى.

ءسوز سوڭىندا «...قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى ەدىل مەن جايىق اراسىندا رەسەيگە سىرتىن بەرە وتىرىپ، «بوكەي ورداسى» دەگەن اتپەن قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. وكىنىشتىسى، «بوكەي ورداسىن» - بۇل ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز دەپ بىلەمىز، ال، «اباق كەرەي» يەلىگىن ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز دەپ باعامداي الماي ءجۇرمىز» دەپ بوكەي ورداسى جايلى دا قوسا كەتىپسىز. بۇل جايلى مەن جىرلاسام «ۇزاققا» كەتەر ءتۇرىم بار. سوندىقتان تىزگىندى تارتپاقپىن. بۇعان ايتار ءۋاجىم بوكەي ورداسىنىڭ تاريحتا ىشكى وردا دەپ تە اتالعانى ەسىڭىزدە جۇرسە ەكەن. سوندىقتان «اباق كەرەي ەرەجەسى» مە، «ءتورت بي، تورە زاڭى» ما، ەكەۋى دە تاريحتا قالاتىن اتاۋلار. ەكى اتاۋى بار ءبىر زاڭنىڭ بارشا قازاققا ورتاق ەكەنى راس، مۇحا! ول ءۇشىن جاعا جىرتىسپاي-اق قويالىق.

«اباي-اقپارات»