(جۋرناليستىك زەرتتەۋ. باسى)
تارتوعاي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل

1. تاريحى تەرەڭ تارتوعاي

«تارتوعاي» اتى قايدان شىقتى؟ ەڭ الدىمەن «تارتۋگاي»، «تارتوعاي» دەگەن ءسوز نەدەن شىقتى؟ وسى ماسەلەگە نازار اۋدارالىق. بىردەن ەسكەرتۋگە ءتيىسپىز، «تارتۋگاي» دەگەن اتاۋ تەك ءبىزدىڭ اۋىلدا عانا اۋىلدا عانا ەمەس ەكەن. تىڭداڭىز:

1. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، شىڭعىسحاندى اكەسى توعىز جاسقا كەلگەندە، بولاشاق كەلىنشەگىنە اتاستىرۋعا اپارادى. بالاسىن بولاشاق قايىنجۇرتىنا قالدىرىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا تارتۋگاي (كىسى اتى – رەد.) باستاعان جاۋلارى ۋ بەرگىزىپ ولتىرەدى. ءسويتىپ، وتباسىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتادى. تارتۋگاي ءجاسوسپىرىم شىڭعىسحاندى دا اكەسى سياقتى ولتىرتۋگە جوسپار قۇرادى. مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، تارتۋگاي دەگەن اتتىڭ ءبىرىنشى قاي كەزدە اتالعانىن.

2. بۇرىن ۋكرايناعا، قازىر رەسەيگە قارايتىن قىرىمنىڭ سيۆاش دەگەن جەرىندە ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قاندى وقيعا بولعان ەكەن. نەمىس-فاشيستەرىمەن شايقاسىپتى كەڭەس جاۋىنگەرلەرى. مىنە، وسى ولكەدە تارتۋگاي دەپ اتالاتىن تەڭىز شىعاناعى بار.

3. اقتوبە وبلىسىندا تارتوعاي دەپ اتالاتىن جەر بار.

4. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وتىرار اۋدانىندا تارتوعاي اۋىلى بار. ءتىپتى تارتوعاي بولىسى دا بولعان.

ەندى توعاي ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق سىرىنا ۇڭىلەلىك. تۋگاي (تيۋرك.) - پريرەچنىە لەسا نا كرۋپنىح رەكاح پولۋپۋستىننوي ي پۋستىننوي زون سر. ي تسەنتر. ازي. گۋستىە، ترۋدنوپروحوديمىە زاروسلي يز توپوليا، يۆى، تاماريسكا، لوحا، وبلەپيحي ي در. ۆ تۋگاە ۆودياتسيا ديكي كابان، تۋگاينىي ولەن، شاكالى، كامىشوۆىي كوت.

ءبىزدىڭ كەيبىر جەرلەستەرىمىز «تارتوعاي» دەگەن اتاۋ توعاي تار بولعاندىقتان شىققان» دەسە، باز بىرەۋلەر «اۋىلىمىزدا تارى كوپ وسكەن ەكەن، سوندىقتان «تارىلى توعاي» دەپ اتالىپ، كەيىن كەلە «تارتوعاي» بولىپ كەتكەن» دەگەن جورامال ايتىپتى. زەرتتەۋ بارىسىندا ەكى بولجامنىڭ دا نەگىزسىز ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. توعايدى تار بولدى دەپ ايتۋعا اۋىز بارماس ەدى. ويتكەنى، ەرتەدە سىرداريا بويىنىڭ ءبارى دەرلىك ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز نۋ توعاي بولعان. قاي تۇستان باستالعانىن بىلمەيمىن، بىراق، ارالعا دەيىن سوزىلىپ جاتقاندىعى داۋسىز. بۇل سوزىمىزگە شەتەلدىك ساياحاتشىلاردىڭ، ورىس عالىمدارى مەن اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن پەروۆسكي سياقتى قاندىبالاق گەنەرالدارىنىڭ جازىپ قالدىرعان جازبالارى كۋا.

ءبىر عانا تارتوعايدىڭ توعايىن الاتىن بولساق، وندا جولبارىستار، كيەلى مارالدار، قاباندار، جابايى مىسىق، كەسەل (ۆاران), شاعال، ت.ب. كوپتەگەن اڭ تۇرلەرى بولعان. وسىنداي جەردى تار دەپ اتاۋ اقىلعا سىيمايتىنداي. ونىڭ ۇستىنە قازاقستانداعى ەڭ سوڭعى جولبارىس (تۇران جولبارىسى،1945-50جج.) پەن توعايدىڭ كيەلى مارالى (تۋگايسكي بلاگورودنىي ولەن نەمەسە بۋحارسكي ولەن، 1956ج.) تارتوعايدا اتىپ الىنعاندىعىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەپ وتىر.

اقيقاتى سول: رەسەيدەن جەرىمىزدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن كەلگەن كەلىمسەكتەر جەر-سۋ اتتارىن ءوز تىلىندە اتاي باستاعان. مىسال كەرەك پە؟ قازىرگى تارتوعاي حIح عاسىردىڭ سوڭىنا تامان گرودەكوۆ بولىسىنا قاراعان. تولىق اتاپ بەرەلىك. تۇركىستان ولكەسى (تۇركەستانسكي كراي) – سىرداريا وبلىسى – پەروۆسك ويازى (ۋەزد) – گرودەكوۆ بولىسى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر «گرودەكوۆ - تارتوعاي ستانساسى - مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان اۋىلى» دەپ جازىپتى. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەلگىلى جۋرناليست سۇلتان حان اققۇلۇلى «ازاتتىق» راديوسىندا جاريالاعان زەرتتەۋ ماقالاسىندا (2009) سانكت-پەتەربورداعى مۇراعاتتان تابىلعان ورىس تىلىندەگى قۇجاتتاردا «مۇستافا شوقاي گرودەكوۆ بولىسى، №3 اۋىلدا (اۋليەتورانعىل) تۋىلعان» دەپ كورسەتىلگەندىگىن تىڭ دەرەك ەتىپ ۇسىندى.

اۋىلدىڭ ەرتەدەن تارتوعاي دەپ اتالعاندىعىنا ءبىر دالەل: «1870 جىلى سانكت-پەتەربوردان شىققان «سرەدنيايا ازيا. ۆودۆورەنيە ۆ نەي رۋسسكوي گراجدانستۆەننوستي» كىتابىنىڭ (اۆتورى – رەسەي يمپەرياسى باس شتابىنىڭ كاپيتانى ل.كوستەنكو) «نەسكولكو دوروجنيكوۆ پو سرەدنەي ازي» دەگەن تاراۋىنىڭ «پوچتوۆىە مارشرۋتى» دەگەن تارماعىندا تاشكەنت پەن ورسك ارالىعىنداعى (1948 شاقىرىم) پوشتا ستانسالارىنىڭ تىزبەسى بار. تىزبەنىڭ تارتوعاي مەن فورت پەروۆسكي ارالىعى (319-بەت) تىزىمىندە بىرقازان دەگەن پوشتا ستانساسى بار: تارتوعاي - 22 شاقىرىم; سارىشىعاناق - 17; جارتى قۇم - 18,5; بىرقازان - 16,5 ; ءبورىباي - 12,5; فورت پەروۆسكي - 23,5. بارلىعى - 110 شاقىرىم» دەپ جازادى ساعات ءجۇسىپ («حالىق» گازەتى).

(تارتوعاي ستانساسىنىڭ كورىنىسى)

1904 جىلى ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولى سالىنعاندا ستانسا تارتوعاي دەپ اتالعان. ارادا ون بەس جىل وتكەندە، وندا دا بولشەۆيكتەر تاريحي اتقا ورالعان: «1919 جىلى تامىز ايىنىڭ 17 جۇلدىزىندا پەروۆسك ۋەزى كەڭەستەرىنىڭ V سەزىنىڭ قاۋلىسىمەن تۋگاي-بارانوۆسك قىستاعى تارتوعاي اۋىلى بوپ وزگەرتىلەدى» («سىر ەلى»، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى. الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، جشس، 2005 جىل).

«تۋگاي-بارانوۆسك» دەگەن قايدان شىقتى؟ وقىرماندارعا ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن الدىمەن گرودەكوۆ، بارانوۆسك دەگەن اتاۋلارعا ءمان بەرەلىك.

گرودەكوۆ نيكولاي يۆانوۆيچ (1843-1913) - گەنەرال-لەيتەنانت; روديلسيا ۆ گورودە ەليزاۆەتگرادە.; وكونچيل كۋرس ۆ نيكولاەۆسكوي اكادەمي گەنەرالنوگو شتابا، سلۋجيل ۆ گەنەرالنوم شتابە نا كاۆكازە ي ۆ تۋركەستانە. ۋچاستۆوۆال ۆ پياتي كامپانياح، پريچەم زا ۆزياتيە گەوك-تەپە پولۋچيل وردەن سۆ. گەورگيا 4 ست. سوستويت ۆوەننىم گۋبەرن. سىردارينسكوي وبل. س 1883 گ. ۆ 1878 گ. گ. سوۆەرشيل ۆەسما ينتەرەسنۋيۋ پوەزدكۋ يز ساماركاندا چەرەز مازار-ي-شەريف، مەيمەنە، گەرات ي مەشەد ۆ استراباد. پەچاتنىە ترۋدى: «چەرەز افگانيستان» (1879); «حيۆينسكي پوحود» 1873 گ. ۆوينا ۆ تۋركمەني» (1883-84); «كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىردارينسكوي وبل»(1889). «حيدايا، كوممەنتاري مۋسۋلمانسكوگو پراۆا» (پەرەۆ. س انگل.، 1893). كرومە توگو، پيسال پو ۆوپروسام ۆوەننىم، پوليتيچەسكيم ي گەوگرافيچەسكيم ۆ «ۆوەننوم سبورنيكە»، «رۋسسكوم ينۆاليدە»، «نوۆ. ۆرەمەني» ي در.

گرودەكوۆ 1883 جىلى رەسەي يمپەرياسى باسىپ العان سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى ءارى اسكەري كۇشتەر قولباسشىسى بوپ تاعايىندالعان. ورىس تاريحىنداعى اتاقتى ادامداردىڭ ءبىرى. رەسەيگە كوپ ەڭبەگى سىڭگەن. كوپتەگەن مەملەكەتتى جاۋلاپ الۋعا باسشىلىق جاساعان. 1890 جىلى گەنەرال-لەيتەنانت اتاعىن العان. نيكولاي ءيۆانوۆيچتىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن پايداسى دا زور. ول جازۋشى، ەتنوگراف بولدى. بىرنەشە ءتىل بىلگەن. ورتا عاسىرداعى وزبەك زاڭگەرى بۋرحانۋددين ال-مارگيلانيدىڭ «حيدويا. كوممەنتاري مۋسۋلمانسكوگو پراۆا» اتتى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋدارعان. ول قازاقتىڭ قۇدالىق، نەكە ءداستۇرىن وتكەن عاسىردا كەڭىنەن زەرتتەگەن. «ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسىن»، رۋ-تايپالاردىڭ تاڭبالارىن، ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپتارىمىزدى، باسقا دا قۇندىلىقتارىمىزدى جازىپ قالدىرعان. «جەتى جارعى» اتاۋىن تۇڭعىش رەت ءاز تاۋكە حان تۇسىنداعى قابىلدانعان زاڭ ەرەجەلەرىنە قاتىستى قولدانعان دا ن.ي.گرودەكوۆ.

مىنە، وسىنداي سەبەپپەن پەروۆسكيدىڭ كەزىندە گرودەكوۆ بولىسى بولعان دەپ ەسەپتەيمىز. وعان تارتوعاي اۋىلى دا قاراعان.

ەندى ەكىنشى بەلگىسىز تۇلعا بارانوۆسكيگە كوشەيىك.

وسى ءسات ويلانۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، جورامال جالعىز ەمەس. تارتوعاي اۋىلىنىڭ (تارتوعاي ستانساسى بولەك – رەد.) بۇرىنعى رەسمي اتاۋى 1919 جىلعا دەيىن تۋگاي-بارانوۆسك دەپ اتالعانىن ەسكەرتتىك. ءۇش بىردەي بارانوۆسكيدى تاپتىق.

ءبىرىنشىسى - تۋگان-بارانوۆسكي ميحايل يۆانوۆيچ (1865-1919) – رەسەيدە ەكونوميست، تاريحشى، ماركسيست رەتىندە تانىلعان. 1917-18 جىلدارى ۋكراينانىڭ ورتالىق راداسىنىڭ قارجى ءمينيسترى بوپ قىزمەت اتقارعان. دەمەك، بۇل كىسىنىڭ اۋىلىمىزعا قاتىسى جوق.

ەكىنشىسى - تۋگان-ميرزا-بارانوۆسكي (ۆلاديمير الەكساندروۆيچ، 1860 - 1887) – جازۋشى. گەوك-تەپەنى (1879) جاۋلاپ الۋعا قاتىسقان. قايتار جولىندا مەملەكەت حاتشىسىنىڭ كەڭسەسىندە قىزمەت اتقارعان. «نوۆوم ۆرەمەني»، «پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» جانە «سۆەت» جۋرنالدارىنا ماقالالارى شىعىپ تۇرعان. «رۋسسكيە ۆ احال-تەكە» (1879, سپب.، 1881) اتتى كىتاپ جازعان.

بۇل كىسى جوباعا كەلەدى. سەبەبى، گرودەكوۆپەن بىرگە گەوك-تەپە، احالتەكە وپەراتسيالارىنا قاتىسقان. تارتوعاي اۋىلى گرودەكوۆ بولىسىنا قاراعانىن ەسكەرتتىك. تارتوعاي بۇرىن، ياعني 1919 جىلعا دەيىن تۋگاي-بارانوۆسك دەپ اتالعان. بىزدىڭشە، تۋگاي ەمەس، تۋگان بولۋى كەرەك. تۋگان-بارانوۆسكيدى تۋگاي-بارانوۆسكي دەپ قاتە جازىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن عوي. بۇل ءبىرىنشى بولجام. شەشىم قابىلداۋعا اسىقپاڭىز.

بارانوۆسكي ستەپان يۆانوۆيچ (23.12.1817, س. كاپۋستينە مىشكينسكوگو ۋەزدا ياروسلاۆسكوي گۋبەرني، ؟ 1890), رۋسسكي يزوبرەتاتەل، ۋچيونىي ي وبششەستۆەننىي دەياتەل. وسنوۆنىە ترۋدى پوسۆياششەنى رازليچنىم وتراسليام مەحانيكي، گەومەتري، گەوگرافي، ستاتيستيكە، يازىكوۆەدەنيۋ، يستوري ليتەراتۋرى، مەديتسينە ي پر. ب. سكونسترۋيروۆال منوگوستۋپەنچاتىي كومپرەسسور ۆ سوەدينەني س كوللەكتوروم يز ترۋب - «دۋحوۆيك» (1860), ۆپەرۆىە ۋستانوۆلەننىي نا موتوۆوزە ەگو جە كونسترۋكتسي (1862), ا تاكجە پوسترويل، سوۆمەستنو س سىنوسىنوم ۆ.س.بارانوۆسكيم، پودۆودنۋيۋ لودكۋ ي در. اۆتور ريادا پروەكتوۆ سرەدنەازياتسكيح ج. د.، ودين يز ينيتسياتوروۆ سترويتەلستۆا سيبيرسكوي ج. د.

بىزدىڭشە، وسى كىسىنىڭ اۋىلىمىزعا قاتىسى بار سياقتى. ستەپان يۆانوۆيچ بارانوۆسكي ەۋروپانى ۇندىستانعا رەسەي (قازاقستاندى دا رەسەيگە جاتقىزعان) ارقىلى تەمىرجولمەن بايلانىستىرۋ يدەياسىن ويلاپ تاپقان عالىم. س.ي.بارانوۆسكيدىڭ جوباسى «يندوۆولجسك تەمىرجولى» دەپ اتالعان. ماقسات نەدە دەڭىز. ورتا ازيا ەلدەرىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداتۋ. رەسەيگە تاستاي ەتىپ بەكىتۋ. ءۇندىستان مەن قىتايعا ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتۋ. ەۋروپانىڭ بارلىق، ازيانىڭ بىرنەشە بولىگىن رەسەي ارقىلى بايلانىستىرۋ. جوبا ءۇش توپقا ءبولىنىپتى: ەكاتەرينبۋرگ، ورەنبور جانە ساراتوۆ. ەكىنشى بولجام: س.ي.بارانوۆسكي ءترانسىبىر ماگيسترالى جوباسىن جاساعان اۆتورلاردىڭ ءبىرى. دەمەك، ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولىن 1900-1906 جىلدار ارالىعىندا جۇزەگە اسىرۋعا بىردەن-ءبىر اتسالىسقان ادام. ەندەشە، ونىڭ قۇرمەتىنە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى، نە پەروۆسكي ءبىر ەلدىمەكەندى نەگە اتاماسقا؟ لوگيكاعا قيسىندى ما؟ قيسىندى.

1919 جىلى بولشەۆيكتەر تۋگاي-بارانوۆسك دەگەن اتاۋدى وزگەرتۋگە «اسا قۇمارتىپ»، بۇرىننان كەلە جاتقان تارتوعاي ستانساسىنىڭ اتىن اۋىلدىق كەڭەسكە بەرە سالعان بولىپ شىقپاي ما؟ تاريح دەگەن مىنە، وسى.

قىزىقتى فاكتىلەر. «سىرداريا وزەنى اتىراۋى تارتوعاي ستانساسى تۇسىندا ەنى 25-30 شاقىرىم بولىپ باستالادى دا، باتىسقا قاراي كەڭەيىپ، ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا جەتكەندە ەنى 350 شاقىرىم بوپ تىرەلەدى. جازىقتىڭ ەڭ بيىك نۇكتەلەرى تارتوعاي ستانساسى تۇسىندا 140-151 مەتر، جوسالى تۇسىندا 100 مەتر، ال ارالدىڭ شىعىس جاعاسىندا 55 مەتردەن اسپايدى».

«ەرتە كەزدە قازىرگى سىرداريا اتىراۋى مەن ارال تەڭىزىنىڭ ورنىندا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، تىركەسە جاتقان ۇلكەن ەكى قازانشۇقىر بولعان. سىرداريا وزەنى ءوزىنىڭ باستاۋىن تيان-شان تاۋلارىنان فەرعانا دالاسىندا تۇيىسەتىن كىشىگىرىم وزەندەردەن الادى دا، سىرداريا بولىپ الدىمەن قىزىلوردا قالاسى ماڭىنا قۇيعان. ءشولدى ايماققا قاتتى اعىسپەن اققان وزەن عىلىمي دەرەك بويىنشا بۇل شۇڭقىردى 56 مىڭ جىلدا شوگىندىلەرمەن تولتىرعان. وسى جەر قازىر سىرداريا ويپاتى دەپ اتالادى. ويپاتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى تارتوعاي ستانساسىنان باستالىپ، تەرەڭوزەككە دەيىن سوزىلىپ، ودان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جاڭاداريانىڭ ارناسىن بويلاي سوزىلىپ جاتىر. باتىسىنداعى ەكىنشى قازانشۇڭقىردا قازىرگى ارال تەڭىزى ورنالاسقان. قازىرگى كەزدە بۇل جەرلەر وتارلى مال جايىلىمدارىنا اينالعان. دەگەنمەن دە ەگىستىك جەرلەردىڭ القاپتارى ايماقتىڭ جاعدايىنا قاراماي-اق ءالى دە بولسا كولەمدەرى ۇلعايۋدا».

تارتوعاي تارتقان تاۋقىمەت. كازگۋ-دە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە دەكانىمىز، اتاقتى پروفەسسور تەمىربەك قوجاكەەۆ ءبىر لەكتسياسىندا قازاقستانداعى ەڭ العاشقى كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى تارتوعاي ستانساسىندا بولعاندىعىن ايتقان ەدى. «رياد ۆوسپوميناني ۋچاستنيكوۆ رەۆوليۋتسي 1905 گودا تاكجە پودتۆەرجداەت فاكت ۋچاستيا رابوچيح مەستنىح ناتسيونالنوستەي ۆ رەۆوليۋتسيوننوي بوربە سوۆمەستنو س رۋسسكيمي رابوچيمي. تاك، توۆ.تويچيبەكوۆ ابۋزا (نىنە چلەن المااتينسكوگو گورسوۆەتا) راسسكازىۆاەت و زاباستوۆكە رۋسسكيح ي كازاحسكيح رابوچيح نا ستانتسي تارتۋگاي، تاشكەنتسكوي جەلەزنوي دوروگي: «رابوتاۆشيە نا جەلەزنوي دوروگە كازاحي ۆسە، كاك ودين، پرينيمالي ۋچاستيە ۆ زاباستوۆكە. بىلا نامي ۋستانوۆلەنا سۆياز س وكرۋجايۋششيمي ستانتسيۋ اۋلامي. كازاحسكيە ترۋدياششيەسيا وچەن سوچۋۆستۆەننو وتنەسليس ك زاباستوۆكە ي، چەم موگلي، پوموگلي نام ۆ ناشەي بوربە».

وسى جولداردى كىم جازعانىن بىلسەڭىز، سەنبەس پە ەدىڭىز؟ مەملەكەتىمىزدىڭ قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ «يستوريا سسسر: تۋركەستان ي كازاحستان (1905-1907)» دەگەن ماقالاسىندا وسىلاي دەپتى («بولشەۆيك كازاحستانا»، №12, 1935 جىل).

قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن رەسەي پاتشاسىنا قارسى شىققان تارتوعاي اۋىلىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ كورگەن تاۋقىمەتى ايتۋعا عانا جەڭىل. ادىلەتسىزدىكتەر مەن زۇلىمدىقتاردى جاساعان ورىس بيلىگىنەن حالقىنىڭ ەش ناپاقا تاپپايتىندىعىن ەرتە تۇسىنگەن مۇستافا شوقاي ءوز ۇلتىن قۇلدىقتىڭ قۇرساۋىنان الىپ شىعۋ ءۇشىن جانتالاسىپ، كۇرەسىپ باقتى. ۇلى ابايشا جەتكىزەر بولساق، «جاۋمەن جالعىز الىستى»، «ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق»، «قايران، ەلىم، قازاعىم» دەپ ءومىرىن ەل-جۇرتىنىڭ ساناسىن وياتۋ جولىندا سارپ ەتتى. كەرىسىنشە، كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتاردى اياعان جوق. 1918 جىلى ۆلاديمير يليچ لەنين «قازاقتاردى قىرىپ-جويۋ» دەگەن ديرەكتيۆاعا قول قويدى. سول جىلدان باستاپ حالقىمىزدىڭ باسىنا جويىلىپ كەتۋدىڭ قارا بۇلتى ءۇيىرىلدى. گۋلاگ، كارلاگ، ستەپلاگ دەگەن ساياسي لاگەرلەردى ويلاپ تاپقان دا «كۇن كوسەم» ەكەندىگى دالەلدەنىپ وتىر. ماقساتى – قازاقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ بولعان.

ايتپاقشى، اكەلى-بالالى تاريحشىلار شايمۇحانوۆتارعا كوپ راحمەت، ۆ.لەنيننىڭ ۇلتىمىزعا جاساعان قاستاندىعى تۋرالى قاۋلىسىن مۇراعاتتان تاپقاندىعى ءۇشىن. وسى جولداردىڭ اۆتورى اتالمىش دەرەكتى «قاسىرەتتى كارلاگ» اتتى جۋرناليستىك زەرتتەۋىندە پايدالاندى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاي ءتارىزدى ۇلتشىل پاتريوتتارىمىز «كۇنسىزدەرگە كۇن بولعان» ۆلاديمير ءيليچتىڭ قىلمىسىن ءبىلىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان ەكەن عوي.

القيسسا پەروۆسك ويازىندا حولەرا مەن سۇزەك ىندەتى كەڭىنەن ەتەك جايدى. ۋەزدىك كوميسسار شۋحاردت 1918 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا مىناداي حابار جىبەرگەن: «تارتوعايدا ىندەتتەن قىرىلعانداردىڭ كومىلمەي جاتقاندىعى جايلى حاباردى تەكسەردىم، مۇردەلەر ەكى ساعاتتان ۇزاتىلماي تەرەڭ شۇڭقىرعا كومىلىپ جاتىر. ءبىر عانا رەت 6 كۇن بويى كومىلمەگەن جاعداي تەكسەرىلدى، كىنالىلەر جازالاندى».

الايدا «جازالاندى» دەگەنگە سەنۋگە بولمايدى. ويتكەنى، بولشەۆيكتەردىڭ حالىقتى ەمدەۋدى ۇيىمداستىرۋعا دا، باسقا شارا قولدانۋعا دا ۋاقىتى بولعان جوق. ولاردىڭ ەسىل-دەرتى قايتكەندە اشارشىلىققا ۇشىراعان رەسەي گۋبەرنيالارىنا قازاقتاردان ازىق-تۇلىكتى مولىنان جىبەرتۋ ەدى. ايتقانداي، تەك ارال حالقىنىڭ ءوزى عانا پوۆولجەگە 14 ۆاگون بالىق جونەلتتى. ال قىرىلىپ جاتقان قازاقتارعا رەسەي تاراپىنان ەشقانداي كومەك كورسەتىلمەدى.

تاريحتان تۋعان ۇسىنىس. «1880 جىلدان باستاپ، - دەدى بىزگە 2014 جىلى تارتوعايدىڭ ارداقتى اقساقالى قۇدايبەرگەن ماحانوۆ، - اۋىلدىڭ ۇستىمەن تەمىرجول جۇرگىزىلەتىن بولىپ، شىعىس ەلدەرىنەن ماماندار اكەلىنگەن. جەرگىلىكتى حالىق ولاردى ءپىرسياندار دەپ اتاعان. ءسىرا، پارسىلار بولۋى كەرەك. ولار تارتوعايلىقتاردى جۇمىسقا تارتقان. قۇمدى جارىپ جول سالۋ ءۇشىن قول ەڭبەگى اۋاداي قاجەت بولعان عوي. سول كەزدەرى ەڭبەك ەتكەن كىسىلەردىڭ اتىمەن اتالعان جەرلەر از ەمەس. ماسەلەن، اداي قۇمى، بايەدىك جارما، بەكمىرزا جارما دەگەن جەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن بار. شەتەلدىكتەر قازاقتاردى بالشىقتان كەسەك قۇيىپ، ونى ورتەپ، قىشقا اينالدىرۋ شەبەرلىگىنە ۇيرەتەدى. قىش نە ءۇشىن قاجەت؟ ستانسا سالۋعا، جۇمىسشىلارعا ۇيلەر تۇرعىزۋعا، مونشا، قويما، ت.ب. باسقا قۇرىلىستارعا پايدالانىلعان. پويىزدى وتاربا دەپ اتاعان عوي. ويتكەنى، وتىنمەن جۇرگىزىلگەن. سوندىقتان وتىن دايىنداۋشىلارعا دا قىشتىڭ كومەگى از بولماعان. 1885 جىلدارى تارتوعايدا 30-عا تارتا ءۇي تۇرعىزىلعان. ونىڭ كوبىندە ۋكرايندار مەن ورىستار جايعاسقان. سىرتتان كەلگەندەردەن جەرگىلىكتى جىگىتتەر قۇرىلىس جۇمىسىنا قوسا بالىق اۋلاۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنەدى. اۋىلدىڭ تۇرمىسى بىرتىندەپ جاقسارا تۇسەدى. الايدا كەڭسە وكىمەتى كەزىندەگى الاساپىران مەن وبا ىندەتى كەسىرىنەن حالىق سانى ازايادى. 1929 جىلعى كامپەسكە كەزىندە كوپتەگەن ادام وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان سياقتى ەلدەرگە بەزىپ كەتكەن. «ەندىگى كۇنىمىز نە بولماق؟» دەپ ۇرەيى ۇشقان ازعانا تارتوعايلىقتارعا اللاھتىڭ ءوزى مەيىرىمىن توگىپ، 1933 جىلى سىرداريا تاسىپ، وي-شۇڭقىردىڭ بارىنە سۋ تولادى. بالىق اتاۋلى ەلدى اشتىقتان قۇتقارادى. ەگىن بىتىك شىعادى. جان-جاقتان جۇرت كەپ قوسىلادى. 1934 جىلى كولحوز قۇرىلادى. ءبىر جىلدان سوڭ مەكتەپ اشىلادى. وسى التىن ۇيادان العاش ءبىلىم العاننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ول كەزدە جاس دەگەنگە قارامايدى. ۇلكەن-كىشى بىرگە وقي بەرەدى. ءالى ەسىمدە، شاھماردان ەسەنوۆ، سەيدان سەيداليەۆ، وتەگەن سەرداليەۆ، بايمىرزاەۆا (اتىن ۇمىتتىم), ت.ب. وقىدىق. مەكتەپ ديرەكتورى داۋرەنبەك ەرشوقاەۆ بىزگە ساباق بەردى. بۇل كەزەڭدى تارتوعايدىڭ داۋىرلەۋ جىلدارى دەپ اتاۋعا بولار ەدى. ويتكەنى، كولحوز ۇيىمداستىرىلدى، قازاق-ورىس مەكتەبى ەسىگىن ايقارا اشتى، كىرپىش قۇياتىن ءوندىرىس ومىرگە كەلدى. ول ارتەل دەپ اتالدى. ەندى باسشىلاردى ەسىمە ءتۇسىرىپ كورەيىن. قازاق مەكتەبىن سارمانوۆ، ورىس مەكتەبىن ەرنيح، كولحوزدى بەكبولات تىلەپبەرگەنوۆ، كىرپىش قۇياتىن ارتەلدى اۆاسيان دەگەن ازاماتتار باسقاردى. 1937 جىلى تەمىرجول جۇمىسى جاندانىپ، 7 جىلدىق مەكتەپ اشىلدى، الىستان قاتىنايتىندار ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن جاعدايعا قول جەتكىزدى. كولحوزدىڭ تابىسى مولايدى. ارتەل جىلىنا 2 ملن دانا كەسەك قۇياتىن زاۋىتقا اينالدى».

«سىزدەرگە ءبىر قىزىقتى حيكايات ايتايىن، - دەپ اۋىل تاريحىن قوزعادى ارداگەر اعامىز سۇلتانبەك تورەامانوۆ، - 1904 جانە 1921 جىلدارى سىرداريا قاتتى تاسيدى. توعاي-ورماندى، اينالانىڭ ءبارىن سۋ باسىپ كەتەدى. سول كەزدەردە تەك تارتوعاي ستانساسى امان قالعان. رەسەي ينجەنەرلەرى تارتوعاي توپىراعىنىڭ ساپاسى اسا جوعارى ەكەندىگىن زەرتتەپ، بۇل جەردەن كىرپىش جاسايتىن زاۋىت سالۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتادى. 1939 جىلى تارتوعاي زاۋىتى سالىنا باستايدى. تۇڭعىش ديرەكتورى اكادەميك شاھماردان ەسەنوۆتىڭ اكەسى جورابەك ەسەنوۆ بولعان. سوعىستان كەيىن پاك دەگەن كارىس تاعايىندالعان. ايتقانداي، كىرپىش تارتوعايدىڭ اتاعىن جەر-جەرگە تاراتقان. ساپاسى جوعارىلىعى سونشالىقتى، سۇرانىس جىل سايىن ارتىپ وتىرعان. قولدان قۇيىلعان كەسەكتەر ارنايى پەشتەرگە ورنالاستىرىلىپ، اربامەن تاسىلعان سەكسەۋىل، جىڭعىل، شەڭگەل سياقتى جەرگىلىكتى وتىن ونىمدەرىمەن كۇيدىرىلگەن. سوعىس جىلدارىندا اسكەري تۇتقىندار زاۋىتتا جۇمىسقا جەگىلگەن».

راسىندا تارتوعاي كىرپىش زاۋىتى قازاقستان تاريحىنداعى العاشقى ءىرى ءوندىرىس ورنىنىڭ بىرىنەن سانالادى. وكىنىشكە وراي، وسى مەكەمە تۋرالى ەش ماتەريال جوقتىڭ قاسى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناماي تۇرىپ، رەسەي عالىمدارى تارتوعايدىڭ توپىراعىنان وتە ساپالى كىرپىش الۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەگەن. اقىرىندا 1943 جىلى نكۆد جاپون اسكەري تۇتقىندارىن الىپ كەلىپ، وسى زاۋىتقا جۇمىسقا سالعان. زاۋىت تۇرعىزعان. جاپوندار تۇرعىزعان التى پەشتە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەر كەزىندە كسرو-نىڭ ۇلكەن قالالارىنا جونەلتىلگەن. نەگە؟ سەبەبى، ساپاسى جوعارى بولعان. وسىنى تارتوعايلىقتاردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى. شىندىعىندا بۇگىنگى تاڭدا تارتوعاي حالقى تەك ساپالى كىرپىشىمەن عانا وزدەرىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن جاقسارتىپ الار ەدى. ول ءۇشىن ءوندىرىستى وركەندەتۋ كەرەك. ينۆەستيتسيا تارتۋ كەرەك. وسىنى وبلىس باسشىلارى باسشىلارى ويلار ما ەكەن؟

نەمەسە، كسرو كەزىندە جەر-جەرگە، سىبىرگە جونەلتىلگەن تارتوعايدىڭ ءتىل ۇيىرەتىن بال قاۋىندارى مەن قاربىزىن ءوسىرۋدى نەگە قولعا الماسقا؟ سۋ بار. مەملەكەتتىك قولداۋ رەتىندە 6 پروتسەنتپەن بەرىلەتىن قوماقتى قارجى بار. ەندەشە، نە كەدەرگى؟ ماقتارال اۋدانىنىڭ (كورشىلەس تۇركىستان وبلىسى) ديقاندارى جىل سايىن قاۋىننىڭ ءار گەكتارىنان 10 مىڭ اقش دوللارىن تازا پايدا ەتىپ تاۋىپ وتىر. توڭازىتقىش ورناتىلعان جۇك كولىكتەرى المانيا، رەسەي، ۋكراينا مەن بالتىق جاعالاۋى مەملەكەتتەرىنە جەتىساي قاۋىندارىن الىپ كەتىپ جاتادى جاز ايلارىندا. وسىنى نەگە كورمەيمىز؟ ءتىپتى توعان جاساپ، بالىق وسىرۋگە دە بولادى ەمەس پە؟ وعان دا ۇكىمەتتىڭ ارنايى قارجىسى بار بولىنگەن. جىلىجاي سالام دەسەڭ دە، قارجى ينستيتۋتىنىڭ ەسىگى اشىق. «قازاگروقارجى» كومپانياسى قاي كەزدە دە كومەك بەرۋگە دايىن.

(1958-جىلى اقش-تان تارتوعايعا اكەلىنگەن "سانتا-گەرترۋدا" اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا)

ءبىر مىسال. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا جاڭالىق رەتىندە «ۋرالاپ» ايتىپ جاتقان شەتەلدىك اسىل تۇقىمدى مال دەگەندى تارتوعاي 1958 جىلى قولعا العان. سول جىلى ماسكەۋ عالىمدارى اقش-تان «سانتا-گەرترۋدا» اسىل تۇقىمدى بۇقالاردى جەتكىزىپ، عىلىمي سىناق رەتىندە «بايسال باۋىندا»(№1 فەرما) ۇستاتقىزعان بولاتىن. ونى كوزىمىز كوردى. كوپتەگەن تۇرعىندار قولىندا بار ءىرى قارا مالىن اسىلداندىرىپ، بۇگىندە «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» باق-تا جار سالىپ جۇرگەن «ءمارمار ەتتى»(مرامورنوە مياسو) تارتوعايلىقتار سول جىلدارى راحاتتانا جەگەن بولاتىن. قايدا سول ءۇردىس؟ بايسال باۋى، بوتاباي دەگەن جەرلەر ناعىز مال ۇستايتىن ءوڭىر ەمەس پە؟ توعايىندا جولبارىسى مەن قابانى قاپتاپ جۇرگەندە سول ماڭايعا مال باققان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى ەندى نەگە ەنجار؟ ەندى نەگە «سوقىر»؟ ەندى نەگە «مىلقاۋ»؟ ءتىپتى داريا جاعاسىنداعى توعايدى قورعايتىن شارۋاشىلىق اشىپ، قىرعاۋىلىن، قويانىن، قابانىن، بالىعىن، ءتىپتى توعايدىڭ كيەلى مارالىن (تۋگايسكي بلاگورودنىي ولەن) نەگە كوبەيتپەسكە؟ تابيعي پارككە اينالدىرۋعا كىم كەدەرگى؟ ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدى ءوزىمىز قورعاماساق، ساقتاماساق، كەلەر ۇرپاققا سول كۇيىندە قالاي جەتكىزبەكشىمىز؟

سىرداريا وزەنى - اللاھتىڭ قازاققا بەرگەن باعى، ناپاقاسى، جۇماقتىڭ ءبىر بولشەگى سياقتى قۇندى سىيى ەمەس پە؟ ەندەشە، جەر-انامىزدىڭ قادىرىن تۇسىنۋگە اتسالىسايىق، اعايىن.

ايتباي ساۋلەبەك،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz