تاريحي مينياتيۋرا

تاشكەنت، 1.05.1918–16.09.1924

تاشكەنتتىڭ جاسىل جەلەككە مالىنعان جيزاق كوشەسىمەن ەكى جىگىت كەلە جاتتى. ءبىرى ەرەسەكتەۋ، الدەقانداي ويعا شومعان. ودان جاسىراق ەكىنشىسىنىڭ جۇزىنەن  قۋانىشتى كوڭىل-كۇي بايقالادى. وزدەرى بەتتەپ كەلە جاتقان، كوشەدە بىردەن كوزگە تۇسەتىن ءزاۋلىم عيماراتقا شاتتانا قارايدى. تسيرك-ۆارەتە. دوڭگەلەك ساحنا اينالاسىنا ورىندىقتارى باسپالداقشا بيىكتەتە قويىلعان  كونتسەرت زالى. «كوليزەي» دەپ اتايدى ونى. ەجەلگى ءريمنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن امفيتەاتر قۇرىلىسىنان – ناعىز كوليزەيدەن كەمى ەلۋ ەسە كىشى. جانە توبەسى بايىرعى  امفيتەاترداي اشىق ەمەس، تەمىر قاڭىلتىردان كۇمبەزدەلىپ، ورتا تۇسى ەكىنشى قابات ەتىپ كوتەرىلىپ جابىلعان. بىراق  جۇرتشىلىق سولاي «كوليزەي» دەپ اتاپ كەتكەن. ارينە، بەكەردەن بەكەر اتاماعان. ناشىرگە وسى قاسىندا كەلە جاتقان ۇستازى تالاي ايتقان، كوليزەي – جاڭا تاشكەنتتەگى بىردەن-ءبىر اسا زور ونەر عيماراتى.  زالىندا ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز كورەرمەن ءبىر مەزگىلدە وتىرا الادى. ءناشىر سەنىمدى – بۇگىن ول ءتىپتى اۋىز-مۇرنىنا شىعا تولاتىن شىعار. ۇستازى راستادى – تولادى. ءتىپتى كەلگەندەردىڭ تالايى سىيماي دا قالادى. سەبەبى سوندا عالامات جيىن بولماق. بىراق ونداي ۇلكەن باس قوسۋ وتەرلىكتەي باسقا بارار كەڭ زال جوق،  سوندىقتان امالسىز كونەدى، كورەرسىڭ، سىرتتا تۇرىپ توسادى، جيىنعا قۇلاق تۇرەدى، دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ تىڭدايدى.  ويتكەنى جۇرت بىتكەن بىلۋگە قۇمارتاتىن اسا ماڭىزدى ءجايت سوندا ءسوز بولادى. سول سەبەپتى مۇندا كەلەتىندەردىڭ ۇزىن سانى كوليزەيدىڭ سىيىمدىلىعىنان ءسوز جوق اسىپ تۇسەدى – دىنشەنىڭ ەستۋىنشە، تۇركاتكوم مۇشەلەرىنىڭ سانىنان الدەقايدا كوپ جۇرت قوسىمشا شاقىرىلعان. جالپى قۇلاقتانعانداردىڭ دا وسىلاي قاراي اعىلۋى حاق. سولاي. بىراق، كوليزەي قانشا ۇلكەن بولعانمەن، بارىنە ورىن جەتپەيدى. الايدا ودان كەڭ زال دا جوق.  ءناشىر ەش كۇدىك كەلتىرمەسىن، ۇستازى سىبىردەن قيىر شىعىسقا دەيىن ارالاعان، سەنىمدى تۇردە ايتا الادى، تاپ وسى كوليزەي سىندى ۇلكەن جينالىس وتكىزۋگە قولايلى عيماراتتى ەش جەردە كەزىكتىرمەدى. ءجا، باسقا جەردى ايتپاي-اق قويسىن، مۇنىڭ، ايتەۋىر، جالعىز تاشكەنت شاھارى تۇگىل، كۇللى تۇركىستان ولكەسى تۇگىل، ءتىپتى، بارشا ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن قوعامدىق ورىن ەكەنى انىق...

ولار نەگىزگى عيماراتقا جاپسىرا سالىنعان تەاتر رەستورانى جاعىنان كوليزەيگە تاقالىپ كەلە جاتتى. ونەر عيماراتىنىڭ كىرەبەرىسىنەن تروتۋار ۇستىنە قاراي، كوشەگە جەتەعابىل،  ەكىنشى قاباتتان سوزىلعان بالكوندى ەكى جاعىنان ەكى ءتورتبۇرىشتى قۋاتتى باعان – پيلون تىرەپ تۇر. ولارعا تاقالتىپ ەكى جۇمىر باعان ورناتىلعان. اعارتۋ ينستيتۋتىن بيىل عانا بىتىرگەن ءناشىردىڭ ەسىندە، ولاردى وقىتۋشى ءادىلۇلى دىنشە اعاي مادەنيەت تاريحى جايىنداعى دارىستەرىندە ارنايى اتاپ ايتقان-تىن. ەجەلگى گرەكيانىڭ نەگىزگى تايپالارىنىڭ ءبىرىنىڭ – جەتەكشىلەرى دوردىڭ ەسىمىمەن دورلىقتار دەپ اتالىپ كەتكەن جۇرتتىڭ اتىمەن كلاسسيكالىق ساۋلەت ونەرىندە قولدانىلعان دوري وردەرى، ياعني ارحيتەكتۋرانىڭ دوريلىك قۇرىلىمى، ءتارتىبى جايىندا اڭگىمەلەگەنىندە مىسال ەتكەن. بايىرعى گرەك تايپاسى اتالىمىمەن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كوپ بۇرىنعى زاماندا كلاسسيكالىق كولوننا رەتىندە قالىپتاسقان ساۋلەت نىشانىنا سايكەس جاسالعان ەكى دوريلىك باعان تاپ ىرگەمىزدەگى تاشكەنت كوليزەيىندە تۇر دەگەن. ساباقتان شىعىسىمەن ستۋدەنت قوجامقۇلۇلى ءناشىردىڭ بىرگە وقيتىن سەرىكتەرىمەن وسىندا جۇگىرىپ كەلىپ، سوناۋ ەۋروپاداعى كونە قۇرىلىستان ەلەس بەرەتىن ءساندى باعانداردى كورىپ كەتكەنى تاپ قازىرگىدەي ەسىندە تۇر، ۇمىتقان جوق.

مىنە سول دوري باعاندارى بۇگىن ايرىقشا جاساندىرىلعان. جىپىرلاعان جاسىل جاپىراقتى گۇل-تىزبەكپەن شىرماپ ورالعان. عيمارات كىرەبەرىسىندەگى جوعارعى جاعىنا قاراي جىڭىشكەرە بەرەتىن قوس جۇمىر باعان وسىلاي، ولكە تاريحى ءۇشىن ەرەكشە دە ايتۋلى كۇنگە وراي، ايرىقشا ساندەندىرىلىپتى. دۇرىسىندا بەزەندىرمە كوليزەي الدىن تۇگەل جايناتىپ تۇر دەۋگە بولادى. گۇلدەستە تىزبەگى جوعارىدا بالكون جاقتاۋىنا دا وراتىلىپ، تومەن قاراي جانە جاقتاۋدى بويلاي، تولقىندانا، سالتاناتتى تۇردە، اسەم كورىك بەرە سالبىراپ تۇر. قاقپا سىندى كىرەبەرىستىڭ توبەسىنە تۇگەل جان-جاعىن جاعالاي اسىلعانى بايقالادى. پيلوندار تىرەگەن بالكون تابانىنىڭ قىرىنا جاپسىرا ءىلۋلى اق ماتاعا ءىرى القىزىل ارىپتەرمەن جازىلعان: «سوۆەتسكيە رەسپۋبليكي سرەدنەي ازي – ۆەليچايشي پامياتنيك لەنينۋ نا ۆوستوكە» دەگەن جازۋ سونادايدان كوزگە تۇسەدى. دىنشە ونى داۋىستاپ، قازاقشاعا تارجىمەلەپ وقىدى: «ورتا ازياداعى سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار – لەنينگە شىعىستا قويىلعان اسا ۇلىق ەسكەرتكىش». قويۋ بۇيرا شاشىن قوس قولىنىڭ ساۋساقتارىمەن سالالاپ كەرى ءبىر قايىردى دا، وتكىر جانارىن كوليزەي بالكونىنداعى سالتاناتتى جازۋدان ايىرماعان قالپى، تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى. جانىنداعى قاراتورى اشاڭ بوزبالا، ءوزىنىڭ شاكىرتى، كيرينپروستى – قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىن وسى قىستا بىتىرگەن العاشقى تۇلەكتەردىڭ ءبىرى، جازعا دەيىن  قاۋىنشىدا ۇستازدىق ەتىپ، جاقىندا عانا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسكەن  ستۋدەنت ءناشىر گۇل جايناپ: «قالاي ادەمى تۇجىرىمداعان، دىنشە اعا»، – دەدى. سوسىن ونىڭ قاتتى كۇرسىنە تىنىستاعانىنا تاڭدانا قارادى. «ءيا، – دەدى دىنشە جابىرقاۋ داۋىسپەن، ونى ودان ءارى تاڭىرقاتىپ، – بىراق، بايقايمىن، وسىمەن ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا قىتاي قورعانى ورناپ قالۋى عاجاپ ەمەس... سەن ساگۋ-دە وقىپ، قالاعا ءتيىپ تۇرعان قاۋىنشىڭا بارىپ-كەلىپ جۇرەسىڭ، ال مەن تاشكەننەن ءبىرجولاتا كەتەمىن...» ءناشىر كۇلىپ جىبەردى. ايتادى-اۋ، دىنشە اعاسى، وسىنداي تاماشا قالانى ءبىرجولا تاستاۋعا بولا ما... اعاسى ۇندەمەدى. كوڭىلدى ءىنىسى العا قاراي يەك قاقتى: و، قاراڭىز، سەگىزباي اعاعا جەتىپ قاپپىز عوي!..

***

تاشكەنت – دىنشەنىڭ ومىرىندە ايرىقشا ورىن الاتىن شاھار، ول مۇندا العاش رەت بۇدان بەس جىل بۇرىن كەلگەن-ءدى. دالىرەك ايتقاندا، ءتىپتى، التىنشى جىلعا اياق باسقانىنا دا ءۇش-ءتورت ايدىڭ ءجۇزى بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە وعان قالادان بىرنەشە رەت كەتىپ، سونشا مارتە قايتا ورالىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. ال كۇنشىعىستاعى وسىناۋ ۇلكەن شارگە ول 1919 جىلدىڭ اپتاپتى جازىندا ات باسىن تۇڭعىش تىرەگەن ەدى.

وعان دەيىن ءبىراز ۋاقيعا باستان وتكەن. دالا ءۋالاياتىنىڭ استاناسى ومبىداعى وقۋشى جاستار ءۇش-ءتورت جىلدان بەرى «بىرلىك» اتتى مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا ۇيىسىپ، تۇراقتى باس قوسىپ تۇراتىن. كەيىنگى كەزدەردە ءان-كۇيمەن اجارلاندىرىلاتىن ادەبيەت، مادەنيەت ماسەلەلەرى حاقىنداعى پىكىر الماسۋلارمەن عانا شەكتەلمەي، ساياساتتى دا اڭگىمە ەتەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە، پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋىنا وراي، اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارى ۇلكەن جينالىس وتكىزگەن، ال  «بىرلىك» باستارىن قوسقان كوكىرەگى وياۋ ورىمدەي جىگىتتەر قۇرىلتايدا سايلانعان قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارقا سۇيەيتىن سەنىمدى دە بەلسەندى جاس كۇشىنە اينالعان بولاتىن. سول بەلسەندى كۇش قاتارىنداعى دىنشە (دىنمۇحامەد ءادىلوۆ) 1917 جىلى جازعىتۇرىم اقمولاعا كوميسسار بولىپ باردى. جاز بويى سوندا مۇعالىم بولىپ جۇرگەن ساكەن سەيفۋللين، ومبىلىق وقۋشىلار قوشكە (قوشمۇحامەد) كەمەڭگەروۆ پەن بىركە (بىرمۇحامەد) ايباسوۆ تورتەۋى ەل ىشىندە بوستاندىق احۋالىنداعى جاڭا ساياساتتى ۋاعىزدادى، ۇيەزدەردە قازاق كوميتەتتەرىن اشىسىپ، جاستاردىڭ «جاس قازاق» ۇيىمىن قۇردى. كۇزدە ومبىعا ورالىپ، وقۋىن جالعاستىردى. قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ومبىعا اتاقتى ءاليحان بوكەيحانوۆ كەلدى. ول تومدا وتكەن ءسىبىر اۆتونوميستەرىنىڭ سەزىنە قاتىسىپ قايتقان ەدى. بوستاندىق ۇيىندە ومبىلىق قازاقتار ونىڭ ساياسي احۋال جانە الداعى مىندەت حاقىنداعى بايانداماسىن تىڭدادى. ۇلكەن كۇرەسكەردىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس، سول جينالىس ۇستىندە قۇرىلعان الاش پارتياسىنا دىنشە دە مۇشە بولىپ جازىلدى، ارتىنشا ونى  كوپشىلىك الاش پارتياسى اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اعزاسى ەتىپ سايلادى. سودان قىس بويى، ساباقتان بوس ۋاقىتتارىندا، الاش پارتياسى وبكومىنىڭ ومبىداعى ءىس-شارالارىنا قاتىسىپ ءجۇردى. سونىمەن قاتار جاستايىنان رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى ءۇشىن قۋعىننان كوز اشپاي جۇرگەن دەموكراتياشىل جازۋشى فەوكتيست بەرەزوۆسكيدىڭ ماڭىنا توپتاسقان جىگىتتەرمەن بىرگە قوعامدىق ومىردە بولىپ جاتقان سوڭعى جاڭالىقتار جايىنداعى تالقىلاۋلاردى تىڭداپ ءجۇرۋشى ەدى. مۇنىڭ ناتيجەسى سول، ءورت بوپ لاپىلداعان جاستىق شىركىننىڭ جالىنان ۇستاپ، 1918 جىلعى جازعىتۇرىم ومبىدا «قىزىل پارتيزاندار» اتاۋىمەن جاساقتالعان ارنايى قىزىلاسكەر قاتارىنا كىردى دە، قيىر شىعىسقا اتتاندى. اتامان سەمەنوۆكە قارسى سوعىستى. قىركۇيەكتە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، بلاگوۆەششەنسك تۇرمەسىندە وتىردى. ودان بوسانىسىمەن ومبىعا ورالدى، وقۋىن جالعاستىردى.

بىراق الىپ-ۇشپا البىرت كوڭىل تىنىش تاپتىرماي، جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ومبى بولشەۆيكتەرىنىڭ كولچاك بيلىگىنە قارسى تۇرعان قارۋلى كوتەرىلىسىنە قاتىستى. باس كوتەرۋ ساتسىزدىككە ۇشىراعاندىقتان، ول كوتەرىلىسشىنىڭ ءبىرى رەتىندە بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر بولدى. اۋەلدە قالاداعى اعا تۇتىپ جۇرەتىن سولشىل ازامات مۇقان ايتپەنوۆتىڭ ۇيىندە ءبىراز جاسىرىندى. سوسىن وزىنە استىرتىن سوعىپ كەتىپ جۇرگەن دوستارى سماعۇل، جانايدار سادۋاقاسوۆتار، ابدىراحمەن ءبايدىلدين، باسقا دا ازاماتتارمەن اقىلداسا كەلە، ءوزىنىڭ بۇدان ءارى ومبىدا قالۋىنا بولمايتىنىن ۇقتى. ۇقتى دا، جانايدار جاساتىپ بەرگەن قۇجاتتىڭ  كومەگىمەن پويىزعا ءمىنىپ، ومبىدان قاشتى. ابدىراحمەن دوسىنىڭ قاسىندا قىزىلجاردى ءبىراز پانالادى. ودان كوپەستەردىڭ شانالى كەرۋەنىنە ىلەسىپ، كوكشە وڭىرىنە جەتتى. سودان كەيىن ارقاداعى اۋىل-اۋىلدى ارالاي ءجۇرىپ، اعاسى بايسەيىتتى تاپتى. بايسەيىت اقتار اقمولادا سوۆدەپتى قۇلاتقاندا، ساكەن باستاعان سوۆدەپشىلەرمەن بىرگە قامالىپ، تۇرمەگە تۇسكەن-ءتىن. ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» كەيىن، ون شاقتى جىلدان سوڭ ەسكە الىنىپ، سۋرەتتەلگەن سول قيىن كەزەڭدى باستان كەشكەن دە، اقتار اباقتىسىنان قارا كۇزدە قاشىپ شىققان. سودان بەرى قىردا، قايىن جۇرتىندا تىعىلىپ جۇرگەن ەدى. مۇنىڭ ءبارىن جانە سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ بىلمەي قالعان ناعىز قارالى حاباردى – اكەسى ءادىلدىڭ جازعى اپتاپتا بايسەيىتكە تۇرمەگە كەلىپ جۇرگەنىندە دۇنيە سالعانىن دىنشە وسىندا، اعاسىنان ەستىدى...

اعاسىنىڭ قايىن اتاسى ايگىلى تاقىر ومار بولاتىن، ول ون التىنىڭ دۇربەلەڭىندە اۋىلىنا ءبىر توپ بوپ ات باسىن تىرەگەن جازالاۋشىلاردىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرۋىمەن اتى اڭىزعا اينالعان كىسى ەدى. مىنە وسى كىسى بايسەيىتتىڭ دىنمۇحامەد ەسىمدى، قالادا دىنشە، قىردا مۇقىش اتالاتىن ىنىسىنە «قىزىلدار جەڭگەن وڭتۇستىككە اۋىسۋ كەرەك» دەپ بەرگەن اقىلىن دۇرىس دەپ تاۋىپ، كومەك قولىن سوزدى. قارلى دالامەن الىس ساپار شەگۋگە جارامدى مىقتى اتتار ءبولدى. وسىنداي قامقورلىقتىڭ ارقاسىندا دىنشە-دىنمۇحامەد-مۇقىش ارنايى جاساقتالىپ شىققان جولسەرىك جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا بەتپاقدالانى كەسىپ ءوتىپ،  شۋ بويىنا جەتتى. سوندا قىستاۋىندا وتىرعان، مۇنى مۇقىش دەپ اتايتىن اعايىن-تۋىستارىنا كەلدى. ەل ءىشىن ارالاپ، جولداستارىن تاپتى، تىنىقتى، ويىن-ساۋىقتارعا قاتىستى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە كوپتەن، كىشكەنە قىزبالا كۇنىنەن بەرى بىلەتىن، ەندى بۇگىن اسەم داۋىستى ءانشى، تال شىبىقشا بۇرالعان تاماشا بويجەتكەنگە اينالعان قىزعا – جولداسى، تاعى ءبىر ون جىلدان كەيىن سوۆەتتىك سولاقاي رەفورماعا نارازى كۇرەسكەر رەتىندە وزىمەن بىرگە تۇرمەگە  قامالاتىن ۇزەڭگىلەسى قاقۋۇلى مۇحامەديانىڭ قارىنداسى ازيزاعا كەزىكتى. العاش كورگەنىندە ءجاي عانا تاڭعالدىرعان ءتارىزدى ەدى، ۇزاماي جۇرەگى الابۇرتتى، ودان، نە كەرەك، بويى دۋىلداپ، جاڭا سەزىمدى باستان كەشتى. بىراق كوپ ۇزاماي ايرىلىسۋعا تۋرا كەلگەن. كوكتەم تۋا كوشپەندى اۋىلدار ۇيلەرىن جىعىپ، «ارقا، قايداسىڭ» دەپ، جايلاۋىنا كوشىپ كەتتى، ال دىنشە وڭتۇستىكتى – ءبىراتولا بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا ءوتىپ، سوۆەتتىك رەسپۋبليكا قۇرعان تۇركىستان ولكەسىنىڭ باس شاھارىن  بەتكە ۇستادى.

ول تاشكەنتتە بىردەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قازاق بولىمىنە كىرگەن. وسىندا ومبىدان تانىس قايرەتدين بولعانباەۆپەن قۋانا قاۋىشتى. قايرەتدين ومبىعا پاسپورتىن جاڭارتىپ الۋ ءۇشىن سوناۋ ماسكەۋدەن كەلگەن بولاتىن. كوپشىل دىنشە وعان جولباسشى بولىپ، شارۋاسىن بىتىرگەنشە قاسىندا جۇرگەن. ازداعان جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماستان، ەكەۋى سوندا جاپ-جاقسى دوس بوپ اجىراسقان ەدى. ەندى، مىنە، تاعدىردىڭ بۇيىرتۋىمەن، سول دوسى تاشكەنتتە الدىنان شىقتى. قايرەتدين ارقىلى دىنشە سۇلتانبەك قوجانوۆپەن تانىسقان. وسى ەكى اعا-جولداستىڭ ىقپالىمەن سولار ىستەيتىن قازاق پەداگوگيكا ۋچيليششەسىنە قىزمەتكە ورنالاستى. سودان وسى ەكى اعا-جولداس ارقىلى ولكەنىڭ ساياسي تاريحىمەن تانىسقان. «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ تاعدىرى، تاشكەنتتەگى قىم-قۋىت وقيعالار، سەرالى لاپين مەن مۇستافا شوقاەۆتىڭ قىزمەتتەرى، قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان مۇحتارياتى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى ءسوز بولدى. تاشكەنتتەگى سوۆەتتىك بيلىك قوقاندا قۇرىلعان تۇركىستان اۆتونومياسىنا قارسى ارميان-داشناكتاردى ايداپ سالعان. پاتشا زامانىنداعى جاۋلاپ الۋشىلار ولكەگە ولاردى باياعىدا-اق ادەيى قونىستاندىرعان بولاتىن.  مىنە ەندى قىزىل تۇسكە بويانعان جاڭا تۇرپاتتى جاۋلاۋشىلاردىڭ قولشوقپارىنا اينالعان سولار ورتالىقتان اكەلىنگەن اسكەرمەن بىرگە ارەكەت ەتىپ، قالانى تىپ-تيپىل ەتتى، بەيبىت جۇرتتى كارى-قۇرتاڭ، ايەل-بالا-شاعاعا شەيىن، تۇركى تۇقىمداستاردى ەرەكشە جەك كورەتىن قاتىگەزدىكپەن، اياۋسىز قىرىپ سالعان-تىن. سول قىلمىستىڭ وتەۋىنە بولشەۆيكتەر ەكى ايدان كەيىن تۇركىستاننىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالادى ەمەس پە، الايدا، جارناما اۋىستى دەمەسەڭ، ءبارى باياعىشا، پاتشا داۋىرىندەگىدەي... سوۆەت ازاتتىق اكەلدى دەگەن – بوس داقپىرت... دىنشەنىڭ تاشكەنت توپىراعىن باسقاندا العان العاشقى ساياسي ساباعىنىڭ وزەگى وسىعان ساياتىن. بىراق ءۇمىت بار ەدى، ورتالىقتان شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇقتارى جايىندا شىققان  قۇجات،  قانشا دەگەنمەن، ولكە حالىقتارىنىڭ فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ  قۇرىلۋى بولاشاققا دەگەن جاقسى مۇمكىندىكتەر اشىلعانىنا سەندىرمەي قويمايتىن.  بولشەۆيكتەر ۇرانىمەن ورناپ جاتقان سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاريالى نيەتى جايىندا تانىمى كەڭەيە تۇسكەن دىنشە سوندىقتان دا ولكەلىك پارتيا كوميتەتى جانىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ جينالىستارىنا ەرەكشە قۇمارلىقپەن  قاتىسقان. بيىك قىزمەتتەر اتقارىپ جۇرگەن قازاقتىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سانجار اسفەندياروۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ سىندى بەتكە ۇستار ازاماتتارىنىڭ دارىستەرىن ءوزى وقىتۋشى بولىپ جۇرگەن پەدۋچيليششە قابىرعاسىندا وقۋشىلارمەن قاتار تىڭداعان. تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىندە دە تانىمدى دارىستەر تىڭداي ءجۇردى، سۇلتانبەك سىرداريا وبلىسىنا جاۋاپتى قىزمەتكە كەتكەندە، ونىڭ ورنىنا پەداگوگيكالىق كەڭەستىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى.

مۇسبيۋرو جۇمىسىنىڭ جەمىستى بولعانى سونداي، تۇركرەسپۋبليكانىڭ باسشى ورگاندارىنا ۇلت كادرلارى كوپتەپ ەنگىزىلە باستاعان. 1918 جىلدىڭ ساۋىرىندە ون شاقتى كۇن جۇمىس ىستەگەن قۇرىلتاي قورىتىندىلانىپ، 1-ءشى مامىرىندا  جاريالانعان تۇركىستان سوۆەتتىك اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ءبىرلى-جارىم عانا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى بولعان ەدى. سوندىقتان دا عوي، دىنشەنىڭ اعا-جولداستارىنىڭ: «سوۆەت وكىمەتى ەشقانداي دا ازاتتىق اكەلگەن جوق، قوقانداعى مەملەكەتتىك بىرلىكتى قۇلاتىپ، وزىنشە سوۆەتتىك رەسپۋبليكا دەپ  جارناما اۋىستىرعاننان باسقا، ولكەدە ەشقانداي وڭ وزگەرىس جاساعان جوق» دەپ كۇيىنۋى. بىرتىندەپ سول كۇتكەن وزگەرىس ومىرگە ەنگىزىلە باستادى. 1920 جىلدىڭ باسىندا  تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركاتكوم توراعاسى بولىپ سايلاندى. ءنازىر تورەقۇلوۆ – اعارتۋ، سانجار اسفەندياروۆ دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتتارىن باسقاردى. بيلىككە وزبەك، تۇرىكمەن قايراتكەرلەرى دە كوبىرەك تارتىلىپ جاتتى. ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ پارتيا كوميتەتتەرىندەگى ۇلەسى كوبەيىپ، بەدەلدەرى ارتقانى سونداي، رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى بۇدان بىلاي «تۇرك (تيۋرك) رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاۋعا ۇيعارىلدى. ولكەدە تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ، ارالارىنداعى ەۋروپالىقتاردى ۇلتتىق ازشىلىق رەتىندە تانۋ جانە، تيىسىنشە، ولاردىڭ قۇقتارىن قورعاۋ تۋرالى قاۋلىلار قابىلداندى. سول شەشىمدەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ورتالىقتىڭ تۇركىستان كوميسسياسى مەن ماسكەۋدىڭ وزىندە تالقىعا ءتۇسىپ جاتقاندا، تۇركتسيك (تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى، تۇركواك) پەن تر ناركومپروسىنىڭ (تۇركىستان رەسپۋبليكاسى اعارتۋ حالكوماتىنىڭ) شەشىمىمەن دىنشە ءادىلۇلى جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لاۋازىمىنا بەكىتىلدى. قاسىنا وبلىستىق مۇعالىمدەر دايىنداۋ كۋرستارىنىڭ جۇمىسىن باسقارۋعا تاعايىندالعان يبادۋللا قۇلجانوۆتى جانە ءدارىسشى رەتىندە ۋچيليششە تۇلەگى عاني مۇراتباەۆتى ەرتىپ، الماتىعا ىسساپارعا اتتاندى.

ازامات سوعىسى ەندى عانا اياقتالعان، بىراق الەۋمەتتىك، ۇلتتىق الاۋىزدىقتار تۇنىپ تۇرعان ايماقتا تۇركىستان مايدانىنىڭ جەتىسۋداعى ەرەكشە وكىلەتتىلىكتەر بەرىلگەن وكىلى دميتري فۋرمانوۆ بار-تىن. دىنشە ونىڭ الماتىعا وزىنەن بىرەر اي بۇرىنىراق كەلىپ، ەكپىندەتە جۇرگىزىپ جاتقان  ساياساتىنا ۇندەس قىزمەت اتقاردى. ايماقتا پاتشا زامانىنان قالعان ەسكى ادەت سارقىنشاعىمەن كۇرەسۋگە، جاڭا وكىمەت جالاۋىن بۇركەنگەن كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ادىلەتسىزدىكتەر ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان احۋالدا وبلىستاعى وقۋ-اعارتۋ، مادەني جۇمىستار جۇرگىزۋ ىسىنە باتىل ارالاستى. فۋرمانوۆپەن، وبلىستىق رەۆكوم مۇشەسى وراز جاندوسوۆپەن پىكىرلەس بولدى. كۇنى كەشەگى ازامات سوعىسىنان قالجىراعان كازاك اسكەرلەرىنىڭ ۇلكەن توبى 1920 جىلعى ماۋسىمدا فۋرمانوۆقا باعىنباي، باسماشىلارمەن سوعىسۋ ءۇشىن فەرعاناعا اتتانۋدان باستارتىپ، قارسىلىق بىلدىرگەن. بۇلىنشىلىك باسىلعاننان كەيىن بەلگىلى بولدى، قامالدا قۇرىلعان جاۋىنگەرلىك كەڭەس وزدەرىنە وزبىرلىق كورسەتىپ وتىرعان كەلىمسەك وكىلدىڭ جاقتاستارى قاتارىنا دىنشەنى دە قوسىپ، اتۋعا ۇيعارعانداردىڭ تىزىمىنە ەنگىزگەن بوپ شىقتى. قامالدارعىلار بەرىلىپ، ەرەۋىلدەگەندەر ۇستىنەن تامىز ايىندا سوت ۇدەرىسى باستالعاندا، سوتتىڭ العاشقى كۇنى ۇلكەن ساياسي بايانداما جاساپ تاستادى دا،  فۋرمانوۆ قىزمەتىن اۋىستىرىپ، كۋبانعا اتتاندى. ءوزىنىڭ قورعانسىز قالعانىن سەزىنگەن جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ  ءبولىمىن  ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دىنشە ءادىلوۆ ءسىبىر جاقتاعى جولداستارىنىڭ شاقىرۋىن قابىل الۋدى قوش كوردى. ءسويتىپ، سەمەيدەگى پارتيا مەكتەبىنە ءتۇسىپ وقۋدى ماقسات ەتكەن  جاس مۇعاليما ناعيما ارىقوۆامەن بىرگە جولعا شىقتى. يبادۋللا مۇعالىمدەر دايىنداۋ كۋرسىن باسقارعان قالپى الماتىدا قالا بەردى، وقىتۋشى عاني تاشكەنتكە ورالدى. ال دىنشە سەمەي گۋبەرنيالىق كوميتەتىنىڭ قازاق بولىمىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە قىزمەت ىستەدى.

1920 جىلدىڭ قازان ايىندا وتكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزى دىنشەنى قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەتىپ سىرتتاي سايلاعان-دى. قازاتكوم حاتشىسى عابدول بوكەيحانوۆتان كەلگەن شاقىرۋعا سايكەس، دىنشە سەمەيدەن ورىنبورعا اتتاندى. سوندا قازاتكوم مۇشەسى، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ىشكى ىستەر حالكومىنىڭ ورىنباسارى، حالكوم مىندەتىن اتقارۋشى قىزمەتتەرىن اتقاردى. وزىندەي كازتسيك مۇشەسى بولىپ سايلانعان ومبىلىق جولداسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ ەكەۋى ورتالىق اپپاراتتىڭ 1920 جىلدىڭ سوڭىندا وتكەن پارتيا جينالىسىندا قازاق رەسپۋبليكاسىن پاتشا زامانىنداعىداي استامشىلىقپەن باسقارا بەرگىسى كەلگەن حالكومكەڭەس توراعاسى ۆيكتور رادۋس-زەنكوۆيچ پەن قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى يۆان اكۋلوۆتى قاتتى سىناپ سويلەيدى. ولاردىڭ سىنىن كوپشىلىكتىڭ قولداعانى سونداي، اكۋلوۆ ورنىنان تۇسۋگە ءماجبۇر بولادى. ۇيىمدىق شەشىم شىعارعان جينالىستان كەيىن ول 1921 جىلعى قاڭتاردا  ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى مىندەتىن اتقارىپ وتىرعان دىنشەگە كىرىپ، ورىنبوردان ورالعا پويىزبەن شىعۋى ءۇشىن رۇقسات قاعاز بەرۋىن سۇرايدى. ءوتىنىشى ورىندالادى، ەكەۋى سىپايى قوشتاسادى. الايدا سودان كوپ ۇزاماي، ورتالىققا جاقپايتىن «ۇلتشىلدىق» كوزقاراستارى ءۇشىن سماعۇل دا، دىنشە دە اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتتەرىنەن ءجايلاپ شەتتەتىلە باستايدى. اقىرى، 1921 جىلى كوكتەمگە سالىم دىنشە قازاق رەسپۋبليكاسى اعارتۋ حالكوماتىنىڭ تاپسىرماسىمەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا ىسساپارعا كەتەدى.

بۇل ونىڭ تاشكەنتكە ەكىنشى مارتە كەلۋى ەدى. تاپسىرمانى تۇركاتكومنىڭ قازاق بولىمىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ  ورىندايدى، بىراق ورىنبورعا ورالماي، ءوزىنىڭ تۇركرەسپۋبليكاداعى قىزمەت جولىن باستاعان كيرينپروستا ءبىر ماڭىزدى شارۋانى اتقارۋعا قالادى. سول شاقتا تاشكەنتتە ولكە حالىقتارىنىڭ ونەرىن ناسيحاتتايتىن شىعىس كەشتەرىن وتكىزىپ تۇرۋ قولعا الىنعان ەدى. ءداستۇردى وزبەك ونەرپازدارى باستاعان. دىنشە سول ۇلگىمەن تاشكەنت جۇرتشىلىعىنا قازاق ونەرىن  كورسەتۋ ءىسىن ۇيىمداستىردى. سول جولى تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتى ىشىندەگى جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وزبەك تىلىندە وقىتاتىن توپقا ساباق بەرىپ جۇرگەن وزبەك قايراتكەرى ابدوللا اۆلونيمەن جاقىن تانىسقان ەدى. ابدوللا اكا ەلۋگە تاقاپ قالعان جىگىت اعاسى، بايىرعى اعارتۋشى جانە تەاتر رەجيسسەرى بولاتىن. رەۆوليۋتسيادان بىرنەشە جىل بۇرىن ول تەاتر ترۋپپاسىن قۇرعان ەكەن، ونىڭ باسشىلىعىمەن وسى كوليزەيدە 1914 جىلى العاشقى وزبەك سپەكتاكلى قويىلىپتى. بەلگىلى قايراتكەر ماحمۇد بەحبۋديدىڭ «پاداركۋش» دەپ اتالاتىن، «اكەولتىرگەن»  دەگەن ماعىنا بەرەتىن  پەساسىنىڭ العاشقى قويىلىمى ابدوللا اكانىڭ رەجيسسەرلىعىمەن تاپ وسى تەاتر-تسيرك ساحناسىندا جۇزەگە اسىرىلىپتى. كوليزەي ۇلكەن تەاتر-تسيرك رەتىندە سونىڭ الدىندا عانا، پاتشا تۇقىمىنىڭ ءۇش عاسىر بويى تاقتا وتىرىپ كەلە جاتقانى مەرەكەلەنگەن 1913 جىلى اشىلسا كەرەك. باستاپقىدا «تسينتسادزە تسيركى» دەلىنەتىن  اعاش ءۇي بولىپتى، سونىڭ ورنىنا سالىنعان كورىنەدى. قوجايىنى – شاھاردا قوناقۇي بيزنەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن گەورگي تسينتسادزە دەگەن ءىس ادامى ەكەن. سونشالىقتى داۋلەتتى بولماعانمەن، ونەردى جانىنداي سۇيەتىندىكتەن، قوناقۇيلەرىن ساتىپ، بار تاپقان-تايانعانىن وسى ونەر سارايىن سالۋعا جۇمساپتى. ەڭ ءزاۋلىم، ەڭ كوپ كورەرمەن سياتىن ورىن بولعاندىقتان، جاڭا وكىمەت ونى 1918 جىلى ناتسيوناليزاتسيالاپ، مەملەكەت قاراماعىنا الىپ العان. ال يەسىن تاشكەنتتەگى 1919 جىلدىڭ باسىنداعى كوميسسار وسيپوۆتىڭ بەلگىلى بۇلىگىنەن كەيىن جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالىق شارالار كەزىندە اتىپ تاستاپتى. باسقا ءبىر اتتاس دۇشپانمەن شاتاستىرعان دەسەدى، قالاي بولعاندا دا، كۇللى ورتا ازيادا جوق كوپشىلىك عيماراتىن ءوز قارجىسىنا سالىپ، جۇرتشىلىق قىزمەتىنە قويىپ جۇرگەن مەتسەنات بىرىنشىدەن، قوعامدىق قىزمەتكە ارناعان ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگىنەن ايرىلعان، ەكىنشىدەن، اراعا بار بولعانى جارتى جىل سالىپ، ءوزى دە قىزىل بيلىك قولىنان جازىقسىز وققا ۇشقان.

دىنشە بۇل جايىندا تاشكەنتكە العاش كەلگەن جىلىندا-اق، بولشەۆيكتەر بيلىگىنىڭ ولكەدە ودان بۇرىن قوقان قىرعىنىن جاساعاننان بەرى قالاي نىعايىپ كەلە جاتقانى جايىنداعى اڭگىمەلەردەن ەستىگەن. ابدوللا اكا مەتسەنات تسينتسادزە جايىندا جىلى ىلتيپاتپەن قىسقا عانا پىكىر ايتتى دا، قازاقتاردىڭ نيەتىن قوستايتىنىن، تارتىمدى كەش وتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءجون بولماعىن شىن ىقىلاسىمەن اڭگىمەلەپ بەردى. ۋاقىتىن ءبولىپ، كوليزەيدىڭ ىشكى قۇرىلىمىمەن، ساحناسىمەن، ونەرپازدار دايىندالاتىن بولمەلەرمەن تانىستىردى. قانداي قويىلىم كورسەتپەك قازاقتار دەگەن اۋەس سۇراعىن قويدى. دىنشەنىڭ سونشالىقتى ناقتىلانا قويماعان جوسپارىنا ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى. قازاق تۇرمىسى، ادەت-عۇرپى، ءان-كۇيى، ءبيى، باسقا دا ونەرى بارىنشا مول قامتىلسا جاقسى بولار ەدى دەدى. وسى كەڭەستى دىنشە تۇركاتكوم قازاق ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىمەن، ءوزىنىڭ ۇكىمەت قىزمەتىندە جۇرگەن جولداستارىمەن جانە كيرينپروس قابىرعاسىندا درامالىق سپەكتاكلدە ويناپ، ويىن-ساۋىق قويىپ ماشىقتانىپ قالعان كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى مۇشەلەرىمەن العاشقى اقىلداسۋ جيىندارىندا ۇدايى ويدا ۇستاپ، شىعىس كەشىن قالاي كوركەم دە اسەرلى وتكىزۋگە بولارىن ىزدەستىردى. كوپ بوپ كەڭەسىپ، قازاقتىڭ بايىرعى ايتىسى نەگىزىندە، اسىرەسە، عاسىر باسىنان بەرى، قازاندا  باسىلىپ شىعىپ، ەل اراسىنا كەڭ تاراپ كەتكەن ايگىلى ءبىرجان سال مەن اقىن سارا ايتىسىن جاڭعىرتۋ جولىمەن ويىن قويۋدىڭ ۇتىمدى بولارىنا توقتاستى. سودان مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلاردىڭ كوركەمونەرپازدىق ۇجىمى تۇگەل اتسالىسىپ، شىعارماشىلىق ىزدەنىسپەن ۇزدىكسىز تولىقتىرىپ تۇرعان حالىقتىق سپەكتاكلدىڭ ءان-كۇيمەن مەيلىنشە اجارلانعان رەپەتيتسياسى باستالدى. ويىن قويۋعا تاشكەنتتە ىستەيتىن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ جارلارى ء(لاتيپا قوجىقوۆا، ءرابيا اسفەندياروۆا، گۇلباھرام تىنىشباەۆا، گۇلاندام قوجانوۆا), كيرينپروس مۇعالىمدەرى (ەمبەرگەن تابىنباەۆ، جاپار لاپين، ءابدىراحمان مۇڭايتپاسوۆ، ت.ب.), وقۋشىلار (بولاشاق كاسىبي ونەر قايراتكەرلەرى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ءۇريا تۇردىقۇلوۆا) قاتىسقان. نە كەرەك، دىنشەنىڭ رەجيسسەرلىعىمەن   قازاق شىعارماشىلىق ۇجىمى كوليزەيدە قويعان «شىعىس كەشتەرى» شاھاردىڭ ونەر سۇيەر قاۋىمىن   قاتتى ءسۇيسىنتتى.

سودان سوڭ، 1921 جىلعى مامىردىڭ سوڭىندا، دىنشە مەن قايرەتدين بولعامباەۆ، دامۋللا بيتىلەۋوۆ ۇشەۋىنىڭ بۇحاراعا ساپارى باستالدى. (قىزىل ارميا 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بۇحار امىرلىگىن قۇلاتقاننان سوڭ، ورنىنا بۇحار حالىقتىق سوۆەت رەسپۋبليكاسى ورناعان. سول شامادا بۇحاراعا ورتالىق كەڭەس وكىمەتىنىڭ باشقۇرتستان جونىندەگى شەشىمىن قابىل الماي دوعارىسقا شىققان باشقۇرت اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى زاكي ۆاليدوۆ كەلگەن. ول سوۆەت بيلىگى باسشىلارى لەنين، ستالين، تروتسكي، رىكوۆ اتتارىنا بولشەۆيكتەر ساياساتىنىڭ ۇلىدەرجاۆالىق مازمۇنىن اشكەرەلەيتىن حات جولداعان دا، بۇحارادا سىرت كوزگە عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن وقىمىستى سەكىلدى كورىنگەنمەن، ءىس جۇزىندە تۇركى بىرلىگىن جانداندىراتىن ۇيىم قۇرۋمەن، ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا يدەيالىق سيپات بەرىپ، ساياسي باسشىلىق جاساۋمەن استىرتىن تۇردە شۇعىلدانىپ جۇرگەن). ۇشەۋى بۇرىن بۇحار ءامىرى سايد ءالىم-حان تۇرعان ورداعا – قازىر بۇحار رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ورنالاسقان تسيتادەلگە كەلىپ، اسكەري ءنازير (ياعني كوميسسار ياكي مينيستر) ابدۋلحاميد اريفوۆقا جولىعادى. (ونى قايرەتدين الاش-وردانىڭ تورعاي بولىمشەسىندەگى ميليتسيادا قىزمەت اتقارعان ۋاقىتتان بەرى بىلەدى ەكەن. ال اريفوۆ بىرەر ۋاقىت ۆاليدوۆتىڭ باشقۇرتستانداعى اسكەرىندە دە قىزمەت ەتىپتى). ولار ابدۋلحاميد بەرگەن جولباسشىنىڭ كومەگىمەن شاھاردىڭ تەرىستىك جاعىنداعى قىشلاقتا تۇرىپ جاتقان ۆاليدوۆتىڭ ۇيىنە كەلەدى.

دىنشە ونى العاش كورگەن ءساتىن جەتى جارىم جىلدان كەيىن گپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋلەرىندە (1928 جىلعى 24 جەلتوقسانداعى جانە 27 جەلتوقساننىڭ كەشىندەگى تەرگەۋدە) بىلاي ەسكە العان-دى: «...وزبەك اۋلاسىنا كىردىك، وندا حاۋىز بار ەدى، مىنە سول حاۋىز جانىنداعى كولەڭكەلى جەردە ۆاليدوۆ وتىر ەكەن. مەن ونى كورگەندە ءتىپتى تاڭىرقاپ قالدىم، سەبەبى ول قولقىلداعان وزبەك شالبارىن، ۇلكەن، ۇزىن كويلەك كيىپتى، ساقالدى، شۇبار، قاراعانعا سيىقسىزداۋ كورىنەتىن، الاسا بويلى ادام بوپ شىقتى، ول ساياسي قايراتكەرگە مۇلدەم كەلىڭكىرەمەيتىن». ءۇش كۇننەن كەيىن: «...تۇرىنە قاراعاندا، ءسىز وتكەن جولى ءدال باسىپ ايتقانىڭىزداي، ول كوسەمگە ۇقسامايتىن. بىراق ماعان ونىڭ ماعىنالى جانارى قاتتى اسەر ەتتى، كوزدەرىنەن ونىڭ جىگەرلى، تاباندى ادام ەكەنى كورىنىپ تۇر ەدى». وسى قايراتكەردىڭ قاسىندا دىنشە ءۇش جارىم اي بولدى. ونىمەن بىرگە بۇحار رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى (بۇحتسيك توراعاسى ابدۋلقادىر مۇحيددينوۆ، بۇحار حالىق نازيرلەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى فايزۋللا حودجاەۆ، نازيرلەر، باسقا دا قايراتكەرلەر) باس قوسقان جيىندارعا قاتىستى. جينالىس سايىن زاكيدىڭ ۇسىنىستار بەرىپ، ءتىپتى، ءبارىن بويكۇيەزدىكتەرى ءۇشىن ۇرسىپ وتىرعانىنا جانە ونىسىن بارشاسىنىڭ ماقۇلداي تىڭداپ جۇرگەنىنە كۋا بولدى.

ءبىر جيىندا دىنشەنى بۇحرەسپۋبليكانىڭ سىرتقى ىستەر ءنازيرى حاشيم شايح پەن تاعى ءبىر-ەكى ادام ارناۋلى بولمەگە كىرگىزدى دە، بىرەۋى قۇران ۇستاپ، ايتىپ تۇرعان انت ءماتىنىن قايتالاتۋ ارقىلى، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن ۇيىمعا مۇشەلىككە الۋ ءراسىمىن وتكىزدى. مۇحيددينوۆتىڭ ۇيىندە  1921 جىلعى شىلدەدە وتكەن ءبىر جيىنعا مۇستافا كەمال-پاشانىڭ (بولاشاق اتاتۇرىكتىڭ) تاپسىرماسىمەن ولكەگە كەلگەن انگورا (انكارا) ۇلى  ۇلتتىق جينالىسىنىڭ مۇشەسى، ياعني تۇرىك پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى ىسمايىل سۋبحي سايساللىوعلى قاتىسقان ەدى، سول تۇرىك وكىلىنىڭ سوعان دەيىن ءبىر پىكىرگە كەلە الماي جۇرگەن تاراپتارمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى ناتيجەسىندە زاكي ۆاليدوۆ تۇركىستان ۇلتتىق فەدەراتسياسى بىرلەسكەن كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. (بۇل جايىندا سودان ونداعان جىل كەيىن تۇركيادا شىعارعان ءوزىنىڭ «ەستەلىكتەرىندە» زاكي: «2 تامىزدا مەن تۇركىستان ۇلتتىق بىرلەستىگى بىرلەسكەن كوميتەتىنىڭ توراعاسى مىندەتتەرىن اتقارۋعا كىرىستىم. وسى سىني كۇندەرى ۇلتتىق كۇرەس جونىندەگى كوميتەتتى قۇرۋعا تۇركيادان مۇستافا كەمال-پاشا جىبەرگەن وسى دەپۋتات، الاشوردانىڭ وكىلدەرى، اسىرەسە دىنشە، جانە اۋعان ەلشىسى ابدۋراسۋل-حان ەلەۋلى دە قوماقتى كومەك كورسەتتى» دەپ جازدى). دىنشە تاشكەنتتەگى شىعىس كەشتەرىنە قاتىسۋشىلاردىڭ ۇلتتىق كيىممەن تۇسكەن توپتىق  كوركەم فوتوسۋرەتىن وزىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن، جينالىستان كەيىنگى كۇندەردىڭ بىرىندە وزىنە ارنايى سوققان تۇرىك ۇلتتىق جينالىسىنىڭ دەپۋتاتى سول سۋرەتتى سۇرادى. تۇركياعا ورالعان بەتتە بارلىق جۋرنالدار مەن گازەتتەرگە باستىراتىنىن ايتتى. «وسى تۇرىك وكىلىنە سول سۋرەتتى سىيلاعانىم ەسىمدە» دەپ ەسكە الدى دىنشە 1928 جىلى.  ءوز تاراپىنان ول سۋبحي-بەيدەن رەسمي ساپارىنىڭ جونىمەن تاشكەنتكە بارعانىندا «اق جول» گازەتى رەداكتسياسىنا سوعۋىن، سوندا ىستەيتىن عازىمبەك بىرىمجانوۆقا بۇدان حات اپارىپ بەرۋىن وتىنگەن-ءتىن. (زاكي 1967 جىلى «ءحاتيرالار» كىتابىنا دىنشەنىڭ سۋرەتىن باستىرىپ،  «بۇحارا مەن سامارقاندا الاش-وردا ۋاكىلى بولعان قازاق شايىرى ءام ونەر شەبەرى دىنشە» دەپ كورسەتتى. دىنشە زاكيدىڭ تاپسىرماسىمەن انديجانعا، باسماشىلار اراسىنداعى قىرعىز تورەقۇل جانۇزاقوۆتى ىزدەپ بارىپ، سىرقاتتانىپ قايتقان ەدى.  زاكي  ەستەلىكتەرىندە تورەقۇل مەن «سول كەزدەگى سامارقان ءۋاليى»، ياعني وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ابىلاي سەرعازيەۆتىڭ قولاستىندا  قىزمەت ىستەيتىن وزبەك سۇلتاننىڭ اتسالىسۋىمەن 5–7 قىركۇيەكتە سامارقاندا وتكەن تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ التىنشى سەزىنە دىنشەنىڭ دە قاتىسقانىن، بەزگەك ءتيىپ اۋىرعانىن ەلەمەي، ماجىلىستەردىڭ ءبىرىن دە جىبەرمەگەنىن جازىپ قالدىردى. سول سەزدە ۇيىمنىڭ 24 بابتان تۇراتىن جارعىسى جانە «روسسياعا، ورىس وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلگەن  ۇلت تاۋەلسىزدىگى تۋىنىڭ تۇركىستاننىڭ كۇللى ايماعىنا بىردەي» ۇلگىسى بەكىتىلىپ، سول كۇندى – 6 قىركۇيەكتى – ۇلتتىق مەرەكە كۇنى دەپ جاريالاۋ ۇيعارىلعان-دى). سوسىن بەزگەك قالتىراتقان دىنشە قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ، 1921 جىلدىڭ قازان ايىندا پويىزبەن تاشكەنتكە جەتتى. بۇل ونىڭ ولكەدەگى باس شاھارعا ءۇشىنشى مارتە كەلۋى ەدى...

دىنشەنىڭ فەرعانا وڭىرىنە جاساعان ساپارىنان تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆ حاباردار ەكەن. اشۋلى كورىندى، بۇحاراداعى ءىس-ارەكەتتەرى اشكەرەلەنىپ، ماسەلە ۋشىقپاي تۇرعاندا، شۇعىل تاشكەننەن كەتۋىن، ازىرگە، ءبىر بالە بولماي تۇرعاندا، ءبارى ۇمىتىلعانشا، تۇركىستان   قالاسىنداعى سادىق وتەگەنوۆتىڭ قامقورلىعىندا بوي تاسالاۋ تۇرۋىن تالاپ ەتتى. الايدا تابان استىندا جول ءجۇرۋدى دىنشەنىڭ دەنساۋلىعى كوتەرمەيتىن ەدى. ونى دوكتور حالەل دوسمۇحامەدوۆ تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لازارەتىنە جاتقىزىپ،  ەمدەدى. ءبىرشاما جازىلىپ، اياعىنا تۇرعان سوڭ دىنشە سول ۋنيۆەرسيتەتتە دارىستەر تىڭدادى، قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا  (كيرينپروستا) ساباق بەردى. جاز شىعا ەلگە كەتتى. قىمىز ءىشتى، دالا اۋاسىمەن تىنىستادى. ساۋىقتى. كۇزگە قاراي تۇركىستان رەسپۋبليكاسى سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىنداعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلى لاۋازىمىن بەرگەن مانداتپەن تاشكەنتكە ورالدى.  وقۋعا ىنتا بىلدىرگەن اۋىل بالالارىن ىلەستىرە كەلدى. بۇل – ءتورتىنشى كەلىسى بولاتىن... بۇل جولى دا كيرينپروس جاتاقحاناسىنا توقتادى، ەرتىپ كەلگەن جىگىتتەرىن ءتۇرلى وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرىپ، ءبىراز ۋاقىت اعارتۋ ينستيتۋتىندا مادەنيەت تاريحىنان ساباق تا بەردى. سول شاقتا تۇركىستان حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ ماسكەۋدەن ورالعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، كوكەيىنە ءتۇيىپ كەلگەن ماسەلەسى جايىندا اقىلداستى. تۇسىنىستىك جانە قولداۋ تاپتى. ماسەلە تۇركرەسپۋبليكانى قىستاۋى، قازرەسپۋبليكانى جايلاۋى ەتىپ، سول سەبەپتى جىلىنا ەكى مارتە ۇلان-عايىر بوس كەڭىستىكتى – جالپاق بەتپاقدالانى كوكتەمدە ءبىر، كۇزدە ءبىر مال-جانىمەن كەسىپ ءوتىپ جۇرەتىن كوشپەندىلەردىڭ بولاشاق تاعدىرى جايىندا بولاتىن.

سول شاقتا بۇحارا جاقتان تاشكەنتكە استىرتىن، قۇپيا جاعدايدا زاكي ۆاليدوۆ جەتكەن. ونىڭ جولباستاۋشىلارىنىڭ، وعان جاسىرىن تۇراقجاي ازىرلەۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى قوجامقۇلۇلى ءناشىر ەدى. كيرينپروستىڭ شارۋاشىلىق بازاسى سەكىلدى بولعان يۆانوۆ باعىنداعى ءبىر كەشتە دىنشە زاكيمەن كەزدەستى. ەكەۋى كوپ سىرلاستى. زاكي ءانۋار پاشا كەلگەننەن كەيىنگى جاعدايلار، ءوزىنىڭ سامارقان ماڭىندا جۇرگىزگەن اسكەري قيمىلدارى، ءساتسىز سوعىستان كەيىن جاسىرىن جاعدايدا تاشكەنتكە كەلۋى، ءانۋار پاشانىڭ سوۆەت اسكەرىمەن شايقاستا قازا تاپقانى جايلى اۋىر دا قايعىلى حاباردى وسىندا ەستىگەنى جايىندا اڭگىمەلەدى. ەندى،  لاجى بولسا، قۇپيا تۇردە كەزدەسكەنىندە وزىنە تۇرار رىسقۇلوۆ بەرگەن كەڭەسكە قۇلاق اسىپ، سوۆەت وكىمەتىن مويىنداۋ ارقىلى اشىق قىزمەت جاعدايىنا شىعۋ جوسپارى بارىن دا ايتتى. زاكيدىڭ تاشكەنتكە كەلۋدەگى باستى ماقساتى – تۇركىستان بىرلىگى ۇيىمىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىن وتكىزۋ ەدى. «جينالىس قاشقىمباەۆتىڭ پاتەرىندە ءوتتى، وندا دوسمۇحامەدوۆ، قاشقىمباەۆ، جالپى ەداۋىر جۇرت بولدى. ۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتتە جۇرگەنىن قوجانوۆ ءبىلدى مە، جوق پا – بۇل ماعان بەيمالىم»، – دەدى دىنشە 1928 جىلعى كورسەتۋىندە.  «ون التى اعزا بولعانى قاتەرىمدە قالدى، – دەپ جازدى 1967 جىلى ەستەلىكتەرىندە زاكي. – اسىرەسە قازاق وكىلدەرى ابىرويلى زيالىلاردان  قۇرالعان بولاتىن». دىنشەنىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، جينالىستا ۆاليدوۆتىڭ ءوتىنىش بەرۋى تىم قاتەرلى تاۋەكەل بولاتىنى ەسكەرتىلدى، «ءتىپتى رىسقۇلوۆ وعان شىن نيەتىمەن جاقسىلىق جاساۋدى ويلاپ تۇرسا دا، دەگەنمەن ول ۆاليدوۆتى قۇتقارا المايدى. زاكي ءوزىنىڭ اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتى ءۇشىن ءبارىبىر جازالانادى» دەپ ۇيعارىلدى. ۆاليدوۆ سول جيىننىڭ قورىتىندىسى جونىندە: «سەزد ماعان تۇركىستاندا قالماي... ەۋروپاعا بارۋدى، سول جاقتا مۇستافا شوقايۇلىمەن بىرگە تۇركىستان ۇلتتىق بىرلەستىگىنىڭ شەتەلدەگى ورتالىعىن ۇيىمداستىرۋدى تاپسىردى»، – دەپ ەسكە الدى...

زاكيمەن قوشتاسقاننان كەيىن دىنشە كوشپەندى اۋىلداستارىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋ شارۋاسىنا كىرىستى.  حالكومكەڭەس توراعاسى رىسقۇلوۆتىڭ اقىلىمەن جانە بەرگەن ءتيىستى قاتىناس قاعازىمەن سىرداريا  وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى رۇستەموۆكە كىرىپ،  ارنايى ماندات الدى. بۇل قۇجات وعان حالىق اراسىندا رەسمي تۇردە اۋىل-اۋىلدىڭ اكىمشىلىك باعىنىسىن انىقتاۋعا بايلانىستى جۇمىس جۇرگىزۋگە پۇرسات بەرەتىن. ءسويتىپ، جايلاۋدان ورالعانداردىڭ كوشى قىستاۋىنا جەتىپ، ورنىقتى-اۋ دەگەن شاقتا، 1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي، شۋ وزەنى اڭعارىنا اتتاندى.  سول جاقتا ەل ءىشىن ارالىپ، جينالىستار وتكىزە باستادى. قىستا تۇراتىن وسى ورىندارىنا سايكەس، اكىمشىلىك تۇرعىدان تۇركرەسپۋبليكانىڭ سىرداريا وبلىسى قۇرامىنا ەنۋ جايىندا قاۋلىلار شىعارتىپ، رەسميلەنگەن پروتوكول-قاعازداردى جيناستىرۋمەن شۇعىلدانعان. وسى شاقتا قىستاۋدا وتىرعان كورشى اۋىلداردا اقمولا ۇيەزى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان ارەكەت ەتكەن قارۋلى توپ ەل-جۇرتقا زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، بەيباستاق قىلىقتار جاساپ جۇرگەن ەدى. دىنشە-مۇقىش پەن ونىڭ اعاسى بايسەيىتتى وكىمەت ادامى دەپ بىلەتىن جەرلەستەرى سالىقشىلاردىڭ قورلىعىن حابارلاپ، كومەك كورسەتۋىن سۇرايدى. سوندا ول ميليتسيا اتىن جامىلىپ سوۆەت وكىمەتىنىڭ ابىرويىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن  قارۋلى وكىلدەردى اۋىزدىقتاۋعا، باسشىلارىن حالىق جينالىسى ۇكىمىمەن اتقىزۋعا اتسالىستى. بۇل دابىرى ۇزاققا كەتكەن، ۋاقىتىندا ەل ىشىندە «بايسەيىت – مۇقىش ەرلىگى» دەگەن اتپەن ايتىلعان ارنايى جىردىڭ وزەگى بولعان اتىشۋلى «قارانوعاي – شالا وقيعاسى» ەدى.  ولاردىڭ شۋ بويىن قىستاعان ەل ىشىندە  سالىق جيناۋ جەلەۋىمەن جاساعان قىلمىستارى جونىندە اقمولا جانە اۋليەاتا ۇيەزدىك اتكومدارىنا ءتيىستى باياندامالار تاپسىرۋمەن 1923 جىلدىڭ باستاپقى ايلارى ءوتتى. سوسىن دىنشە بولىستار جۇرتشىلىعى جينالىستارىنىڭ اكىمشىلىك باعىنىس جايىنداعى قاۋلىلارىن تۇركرەسپۋبليكانىڭ بيلىك ورىندارىنا جەتكىزدى. سودان، بيلىكولدىڭ تەرىستىگىنە قونىس تەپكەن اۋىلىنان جازعىتۇرىم اۋليەاتاعا كەلگەنىندە، الدىنان جايسىز حابار شىقتى. قازرەسپۋبليكانىڭ وكىمەت ادامدارى قول قويىپ، «ءادىلوۆ دىنشەنى ۇستاۋدى، ءسويتىپ ورىنبورعا جەتكىزۋدى» سۇراعان جەدەلحات تاشكەنتكە كەلگەن ەكەن. تۇركرەسپۋبليكا باسشىلىعى اۋليەاتا ۇيەزىنە قۇجات كوشىرمەسىن جولداپ،  ورىنبوردىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋدى تاپسىرسا كەرەك. سول كەزدە اۋليەاتادا جۇرگەن تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانوۆ تاپسىرمانى ورىنداماق بولعانداردىڭ قولدارىنداعى قۇجاتقا «دىنشە ءادىلۇلىنان تاشكەنتكە ءوزىم بارام دەگەن قولحات الىنسىن» دەگەن بۇرىشتاما قويادى. شىنىندا دا، دىنشە ءتيىستى كولحاتتى جازىپ  بەرەدى دە، كوپ ۇزاماي، تاشكەنتكە ءوزى بارادى، بۇل ونىڭ مۇندا بەسىنشى رەت كەلۋى ەدى.

تاشكەنتتە ول حالكومكەڭەس توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ورىندالعان جۇمىستاردى بايان قىلادى جانە ورىنبور جەدەلحاتىنىڭ ءمانىن اشاتىن تۇسىنىك بەرەدى. رىسقۇلوۆ ادىلدىك سۇيەتىن رەۆوليۋتسيونەر رەتىندە پايىمدايدى. وكىمەت وكىلى بولىپ وكىمەتتىڭ بەدەلىنە ايتىپ-جەتكىزگىسىز نۇقسان كەلتىرگەن قارانوعاي مەن شالانى عانا ەمەس، رەۆوليۋتسيالىق قاتاڭ زاڭدى باسشىلىققا الىپ،  رەۆوليۋتسيانىڭ قادىرىن كەتىرەتىن مۇنداي جاۋلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن سولاردىڭ جاساعىنداعى باسقالاردى دا، 50-60 ادامدىق وتريادتىڭ قۇرىعاندا جارتىسىن  اتىپ تاستاۋ كەرەك ەدى دەيدى. ول سوۆەتتىك زاڭدار، سوۆەت سوتى ءالى دە قالىپتاسىپ بولماعان، رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنالدار جاعدايعا وراي جەدەل ۇكىم شىعارىپ ورىنداي بەرەتىن زامان ەدى، سول سەبەپتى، رەۆوليۋتسيانى ادال ادامدار جاسايتىنىنا، سول جولدا كەدەرگى كەلتىرەتىندەرگە رەۆوليۋتسيا زاڭىمەن قاتال قاراۋ كەرەكتىگىنە كامىل سەنەتىن تۇرار حالىق جينالىسىنىڭ وكىمەت بەدەلىن ءتۇسىرىپ جۇرگەندەرگە قارسى شىعارعان شەشىمى دۇرىس بولعانىنا شاك كەلتىرمەگەن. ماسەلە شەشىمىن تاپتى، دىنشە تاشكەنتتە قالدى. «مەن كيرينپروسقا وقىتۋشى بولىپ كىردىم جانە ناركومپروس جانىنداعى قازاق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولدىم، وعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ابۋباكىر ديۆاەۆ جانە ماعجان جۇماباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ تە مۇشە سياقتى ەدى. ...ەسبولوۆ، اراباەۆ... ءبىز ءبارىمىز بىرگە جۇمىس ىستەدىك. جالپى، كورنەكتى قىزمەتكەرلەر بولاتىن». اعارتۋ ينستيتۋتىندا مادەنيەت تاريحىنان ساباق بەرە ءجۇرىپ، تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىندە، ورتالىقتان كوپتەگەن عالىمدار، وقىتۋشى-پروفەسسور قۇرامى جىبەرىلىپ،  جاڭاشا، ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قۇرىلعان جوعارى وقۋ ورنىندا عىلىم شامشىراقتارى وقىعان دارىستەردى تىڭداۋىن جالعاستىردى. ۇزاماي كيرينپروس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى العاشقى تۇلەكتەرىن بيىلعى 1924 جىلدىڭ قاڭتارىندا ۇشىردى. قازىر قاسىندا كەلە جاتقان ءناشىر قوجامقۇلوۆ سول قاتاردان. سوسىن ورتا جاسقا كەلىپ قالعان سەگىزباي اعا ايزۇنوۆ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بەلسەندى جۇمىس ىستەي المادى، ەمدەلۋى قاجەت ەدى، سوندا دىنشە ونى جوقتاتپاي، كيرينپروس ديرەكتورى مىندەتىن اتقاردى. ينستيتۋتتىڭ قاراماعىنداعى ءتۇرلى قۇرىلىمدار، شارۋاشىلىق سالاسى، ينستيتۋت جانىنداعى مەكتەپتىڭ ماسەلەلەرى، سونداي-اق جاڭا وقۋ جىلىنا ستۋدەنتتەر قابىلداۋ ىستەرىن جۇرگىزدى. سولارمەن بىرگە بەلگىلى دارەجەدە ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ناۋقانىنا دا اتسالىستى.

باياعىدا، 1920 جىلى، تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان قايراتكەرلەردىڭ ماڭىزدى قاۋلىلارىن تىكەلەي ۆلاديمير لەنيننىڭ ءوزى تاپتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان وتە زياندى دەپ تاۋىپ، الدىنا كەلگەن رىسقۇلوۆتى مويىنداتقان دا،  ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنە قۇپيا تۇردە تۇركىستان ولكەسىن ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەپ، بولشەكتەۋدى تاپسىرعان. سول شارۋا، اقىرىندا، وكىمەت بيلىگى نىعايعان سوڭ، لەنين قايتىس بولعاننان كەيىن قولعا الىنعان ەدى. 1924 جىلدىڭ العاشقى ايلارىندا، اسىرەسە، ورتالىق وكىلى تۇركىستان باسشىلارىمەن ولكەدە ۇلتتار مەملەكەتتەرىن قۇرۋ حاقىنداعى العاشقى جينالىسىن وتكىزىپ كەتكەننەن كەيىن، «ورتا ازيا ۇلتتىق تۇرعىدان جاڭاشا مەجەلەۋگە تۇسەتىن بولدى، حيۋا، بۇحارا، تۇركىستان حالىقتارى جەكە-جەكە وتاۋ تىگەتىن بولادى» دەگەن حابار جۇرتشىلىق اراسىندا گۋ-گۋ ەتتى. قازاق قايراتكەرلەرى، اسىرەسە سۇلتانبەك قوجانوۆ، پالەن ۋاقىت قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جۇرتتى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەپ-بولشەكتەۋدىڭ قازىرگى تاڭدا پايدالى بولا قويماسىن پارىقتاپ، بۇل ناۋقانعا بارىنشا جاۋاپتىلىقپەن قاراپ ءجۇردى. ولارمەن ءتۇرلى دارەجەدە ارالاسىپ تۇراتىن دىنشە ماسەلەدەن ءبىرشاما حاباردار بولعان-دى. سودان، وسى ناۋقاننىڭ  تۇركرەسپۋبليكا ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىس اكەلەتىنى انىققا اينالعاندا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركىستانداعى وكىلى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارنايى تاپسىرما ورىندادى. تاشكەنتتى قازاق حالقىنىڭ استاناسى ەتۋگە نيەت ءبىلدىرىلىپ تۇرعان شاقتا، وزبەك اعايىنداردىڭ بۇل شاھارعا قاتىستى كوزقاراسىن انىقتاۋ قاجەت بولدى. دىنشە وسى رەتتە ءار وڭىردەن كەلگەن وزبەك زيالىلارىنىڭ پىكىرىن سۇراستىرىپ، ماسەلەنى زەرتتەۋگە قاتىستى. بايىرعى كۇرەسكەر، اعارتۋشى ابدوللا اكامەن كوليزەيگە جاپسارلاسا سالىنعان رەستوراندا كوك ءشاي ءىشىپ وتىرىپ  اڭگىمەلەسكەنىندە، وزبەك زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق مۇقتاجدىقتى تەرەڭنەن ۇعاتىن ەرەسەك ۇرپاعى تاشكەنتتىڭ قازاق قانداستارعا بەرىلۋىنە قارسى ەمەستىگىن ءتۇسىندى. بۇنداي ارەكەتكە مۇلدەم قارسىلار دا كەزدەستى. بىراق ولاردىڭ ىشىندە دە قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان كوشپەندى جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بايىپپەن پايىمدايتىندار از دا بولسا بار-تىن. سەبەبى ولار ءبىر كەزدەرى قازاق حاندارى باسقارىپ تۇرعان شاھاردىڭ بۇگىنگى قازاقتارعا تىم ىستىق ەكەنىن، ويتكەنى قازىرگى جاعدايدا، قالانى اينالا  قونىستانعان، ءتىپتى كۇللى ولكەنى جايلاعان كوشپەندى قازاقتىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنە تاشكەنتتىڭ ولشەۋسىز زور قىزمەت كورسەتەتىن ءرولىن ايقىن تۇسىنەتىن.

دىنشە ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇردى: بيلىكتىڭ بار ساتىسىندا قىزۋ ءجۇرىپ، جانارتاۋشا ءبىر ءورشىپ، ءبىر باسىلىپ تۇرعان داۋ-داماي مەن ايتىس، پىكىرتالاس بارىسىندا قانشاما كەلتىرگەن دايەكتەرىنە قاراماستان، قازاق قايراتكەرلەرى بۇل ماسەلەدە جەڭىسكە جەتە المادى. داۋلاسۋ ۇدەرىسى سوزىلىپ، اقىرى، رەسەي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتا ازيا بيۋروسى قۇرعان اۋماقتىق كوميسسياداعى (تەرريتوريالىق كوميسسياداعى، تەركومداعى) قىزۋ ايتىس-تارتىس تورەلىگىن ايتۋ ورتالىق قۇزىرىنا بەرىلدى. ماسەلەنى ماسكەۋدىڭ جازدا قارايتىنى انىققا شىقتى. سوندا كەتكەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرى مەجەلەۋ بارىسىن تالقىلاعان كوسەمدەردىڭ الدىندا ءوز كوزقاراستارىن دالەلدەپ باقسا كەرەك. سرەدازبيۋرو مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ تاشكەنت قالاسى قازاق ورتالىعى بولۋعا ءتيىس دەپ ءوز ويىن قورعادى. بىراق ول پارتيانىڭ ۇلتتاردى دامىتۋ حاقىنداعى ساياساتىن، پرولەتاريات كوسەمىنىڭ ءىرى قالا ەكونوميكالىق تۇرعىدان وزىنە تارتىلىپ تۇرعان ءوڭىر حالقىنا تيەسىلى بولادى دەگەن ويىن سەنىمدى تۇردە العا تارتسا دا، ونىڭ جان-جاقتى دالەلدەگەن، دامۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسكەن كۇللى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن پىكىرى، ءبارىبىر،  قابىلدانبادى. پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىن ارقا تۇتىپ ايتىسقانمەن، سول پارتيالىق ورتالىق ونىسىنا كەرەعار شەشىم شىعارعاندا، ەرىكسىز كوندى. شاھار وزبەككە قارايتىن بولدى. بۇل حاباردىڭ دىنشە ءىنىسىن قىنجىلتقانىن كورىپ، سۇلتانبەك قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستىڭ ءالى سان قىرى بار ەكەنىن، مويىماۋ قاجەتتىگىن ايتتى،  كۇرەس الدا، ەشقانداي دا توقتاپ-توقىراۋ دەگەن بولماۋعا ءتيىس دەپ مالىمدەدى. قىزۋ قاندى دىنشە لاپىلداپ اسىعىس پىكىر سەزدىرىپ قويىپ جۇرگەنمەن، اعاسىنىڭ ساياسي ۇستانىمى مەن شىعارماشىلىعى دۇرىس جولعا باستايتىنىنا سەندى.

شىنىندا دا، سۇلتانبەك حالقىنىڭ شىن تەڭدىككە جەتۋ جولىن تەرەڭنەن قوزعادى. ورتا ازيادا شاڭىراق كوتەرەتىن قازاق، وزبەك، تۇركمەن، قىرعىز، تاجىك رەسپۋبليكالارىن بىرىكتىرىپ ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ يدەياسىن كوتەردى.  ورتا ازيا فەدەراتسياسى رەتىندە سوۆەتتىك وداقتىڭ قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسىلۋدىڭ دۇرىس بولماعىن دالەلدەپ، سول ويىنا ولكەدەگى ساياسي ەليتانى كوندىرۋگە تىرىستى. بىراق بۇعان سرەدازبيۋرو كوسەمدەرى مەن اعزالارىنىڭ، تەركوم قۇرامىندا ماسەلەنى مۇددەگەرلىكپەن تالقىلاسىپ جۇرگەن تۇركى ارىپتەستەرىنىڭ  كوپشىلىگى ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، قارسى شىقتى. سرەدنەازياتسكايا فەدەراتسيا؟ ونىڭ كەرەگى نە؟ وزبەك رەسپۋبليكاسى بىردەن-اق رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرۋشىلار قاتارىنا قوسىلا الادى! تۇرىكمەن   رەسپۋبليكاسى دا سولاي. ال قازاق رەسپۋبليكاسى ورتا ازياداعى بىرلەستىكتەر قاتارىنداپ بولمايدى. نەگە؟ نەگەسى قالاي،  جەرى كوپ ەكەن، حالقى كوپ ەكەن دەپ، تۇركرەسپۋبليكاداعى ەكى قازاق وبلىسىنان رەسپۋبليكا قۇرا قالساق، ورىنبوردى قايدا قويامىز؟ قازاقتا ەكى رەسپۋبليكا بولماق پا؟ بولسا نەمەنەسى بار، تاتاردا ەكەۋ ەمەس پە؟!. جوق، بولمايدى. قازاق جەرلەرى ورىنبوردا قۇرىلعان رەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسىلسا، سول دا جارايدى...

ورتالىق كوميتەتتىڭ ورتا ازيا بيۋروسى باسشىلارى تەزىرەك دەربەس وتاۋ قۇرعانشا اسىعۋلى توپتار جاعىنا شىققان: حودجانوۆ جولداس جىكتەپ-مەجەلەۋدىڭ ۇلتتاردى، ناقتى ايتقاندا كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن قازاقتاردى دامىتۋعا كەرى اسەر ەتەدى دەگەن پايىمىن بەكەرگە العا تارتا بەرەدى. رەسپۋبليكالاردىڭ دەربەس وتاۋ تىگۋى ءۇشىن جىكتەلىپ، مەجەلەنۋىن – قۇددى ورگانيزمدى جاندى جەرلەرىنەن بولشەكتەپ-كەسۋگە پاراپار شارا دەيدى ول.  دۇرىس ەمەس ونىسى، كوپشىلىك پىكىرىنە قۇلاق اسسىن!.. بىراق ونداي ەسكەرتپەگە قوجانوۆ توقتامايدى: سرەدنەازياتسكايا فەدەراتسيا قۇرۋ ارقىلى ەكونوميكاسى ءبىر جاقتى، ءالجۋاز قازاقتى، قىرعىزدى، تاجىكتى جان-جاقتى جاعدايلاستىرىپ،  وزبەك جاعدايىنا جەتكىزەتىندەي دارەجەدە قولداپ، كوتەرىپ الۋعا بولار ەدى، سودان سوڭ، ياعني دەربەس ءومىر سۇرۋگە قاجەت مەملەكەتتىلىك بەلگىلەرىن قالىپتاستىرىپ العاننان سوڭ، ارقايسىسىن تاۋەلسىز رەسپۋبليكا دەڭگەيىنە شىعارىپ،  سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ تەڭ دارەجەلى قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسۋ ورىندى دا دۇرىس بولار ەدى. وزبەك، شىنداپ كەلگەندە، قازىردىڭ وزىندە دەربەس، وزىندىك ەكونوميكاسى دامىعان جۇرت. بۇل رەتتە ول كوشپەندى كورشىسىنە تاۋەلسىز، ءيا-ءيا، مەجەلەنبەي-اق، تىعىز ارالاسىپ وتىرعاننىڭ وزىندە، ول قازاققا ونسىز دا تاۋەلسىز. كەرىسىنشە، ونىڭ وتىرىقشى ەكونوميكاسىنا كوشپەندى قازاق تاۋەلدى. سوندىقتان دا وزبەك اعايىننىڭ تەزىرەك، كوڭسى وتىرعان قانداستارىنا قارايلاسپاي، تەك ءوزىنىڭ شاپشاڭ، مۇلدەم دەربەستەنۋگە اسىعۋى – ارتىق جانە زالالدى. ەگەر ءبارى ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ، تىم بولماسا شارۋاشىلىق بايلانىستار تۇرعىسىنان ىرگە اجىراتپاسا، وندا تاشكەنت ورتا ازيا مەملەكەتتىك بىرلىكتەرىنىڭ ورتالىعى بولىپ قالا بەرەر ەدى.

سۇلتانبەك وسىلاي پايىمدادى. ونىڭ بۇل پايىمدارى دىنشەگە بەكەم دە دايەكتى كورىنەتىن. دەگەنمەن ونىڭ پىكىرتالاستار مەن ولاردى قورىتۋلار بارىسىندا ويىن لاجسىزدىقتان وزگەرتكەنىنە كۋا بولدى. دۇرىسىندا، ورتا ازيا فەدەراتسياسى مەن ەكونوميكالىق كەڭەس قۇرۋ حاقىنداعى ۇسىنىستارىنىڭ وتپەگەنىن اعاسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن، سونى ەستىگەندە دىنشە ءوزىنىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ دا تاشكەنتپەن قوشتاساتىنىن تۇيسىنگەن. ەندى، مىنە، بۇگىن سوعان جول اشاتىن ءجايت رەسمي جاريا بولادى...

***

ولار اقىرىن اياڭداپ بارا جاتقان كيرينپروس ديرەكتورى سەگىزباي ايزۇنوۆقا جەتتى. ونىمەن دىنشە العاش پەدۋچيليششەگە كەلگەنىندە تانىسقان ەدى، سوسىن سەگىزباي اعا بىرەر جىل شىمكەنتتە اشىلعان پەدۋچيليششەنى باسقاردى، ونىڭ جۇمىسىن جولعا قويدى دا، يسا توقتىباەۆ ناركومپروسقا اۋىسقاننان كەيىن بىلتىر عانا قايتا ورالىپ، ديرەكتور بولعان. تاجىريبەلى ۇستازبەن قىزمەتتەس بولۋ سونداي ءبىر عانيبەت ەدى... ۇشەۋى سالەمدەسىپ، ءبىراز ۋاقىت اڭگىمەلەسىپ تۇردى. سوسىن ءبارى كوليزەيگە بەتتەدى.

كوليزەيدىڭ الدى تولى ادامدار. كىرەبەرىسىنەن  اۆتوموبيل جىلجىپ كەتىپ بارا جاتتى. بىرەۋلەر بالكوندا ءتىزىلىپ، تومەنگە قاراپ تۇر. بالكوننىڭ الدىڭعى جاقتاۋىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى كىرەبەرىس ماڭدايشاسىنا ءىرى جازۋى بار اق ماتا ىلىنگەن. وسى كۇزگە قاراي ورتا ازيادا شاڭىراق كوتەرگەن سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار جىل باسىندا دۇنيە سالعان پرولەتاريات كوسەمى  لەنينگە ەلىمىزدىڭ كۇنشىعىسىندا قويىلعان اسا ۇلىق ەسكەرتكىش ەكەنى ايتىلعان بالكوننىڭ سول جاق قىرىنداعى ۇرانعا جالعاستىرىلىپ جازىلعان جارناما. القىزىل ارىپتەرمەن: «ۆنەوچەرەدنيايا سەسسيا تسەنترالنوگو يسپولنيتەلنوگو كوميتەتا سوۆەتوۆ ت.س.س.ر.» دەلىنگەن جازۋ كوزگە ۇرادى. اق ماتاعا ءىرى ەتىپ جازىلعان بۇگىنگى جيىننىڭ اتاۋى. تاشكەنتتىڭ باس قوعامدىق عيماراتىندا تۇركىستان سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرىنىڭ، ياعني تۇرتسيك-ءتىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توتەنشە سەسسياسى وتەتىن جەر ەكەنىنەن حاباردار ەتىپ تۇر.

دىنشە قاسىنداعى سەگىزباي اعاسى مەن ءىنىسى ناشىرگە ءبىر، كىرەبەرىس ماڭدايشاسىنداعى سالتاناتتى جازۋ سوزدەرىنە ءبىر قارادى.  تۇركرەسپۋبليكانىڭ التى جىلدىق تاعدىرىنا نۇكتە قوياتىن توتەنشە سەسسيا. قىزىق، تاپ وسى عيماراتتا، كوليزەيدە، 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ولكە سوۆەتتەرىنىڭ بەسىنشى سەزىندە  سوۆەتتىك تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانعان ەدى. بىراق تۇركىستان رەسپۋبليكاسى وكىمەت ورگاندارىنىڭ قۇرامىنا سايلانعاندار نەگىزىنەن ەۋروپالىقتار بولعان. اۆتونوميانىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە ءبىرلى-جارىم عانا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى كىرگىزىلگەن. 1-ءشى مامىر تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ بۇكىلحالىقتىق مەرەكەسى تويلاناتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەن ەدى. تاپ سول كۇنى، سودان ەكى ايداي بۇرىن بولشەۆيكتەر قۇلاتقان جۇمحۇريات باسشىسى مۇستافا شوقايۇلى بەت-اۋزىن تاڭعان جارالى سولدات كەيپىنە ەنىپ، مەدبيكە تارىزدەنە كيىنگەن جۇبايىنىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا پويىزعا مىنگەن دە، ولكەمەن ءبىرجولا قوشتاسىپ، تاشكەنتتەن اتتانىپ بارا جاتقان-دى. سودان كوپ ۇزاتپاي رەسپۋبليكا ۇكىمەتى كوليزەيدى ناتسيوناليزاتسيالاپ، مەملەكەت مەنشىگىنە العان دا، ولكەنى مەكەندەيتىن ۇلتتار ونەرلەرىنىڭ كوپشىلىك نازارىنا تارتىلۋىنا كەڭ جول اشقان.  سودان كەيىن سول جاڭا وكىمەتتىڭ اسكەري كوميسسارى بوپ سايلانعان بىرەۋ بۇلىك شىعارىپ، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ون شاقتىسىن قامالعا شاقىرىپ الىپ، قىرىپ سالىپتى. بىراق كوپشىلىكتەن قولداۋ اپپاي، وزىنە سەنىمدى اسكەرمەن، بانكتەگى بارلىق التىن قورىن، قارجىنى كولىكتەرگە تيەپ الىپ، قالادان قاشۋعا ءماجبۇر بولعان كورىنەدى. بۇل 1919 جىلدىڭ باسىندا بولعان ەدى. دىنشە سول جىلدىڭ جازىندا تاشكەنتكە كەلگەن شاقتا ۇلتتىق كادرلار ەس جيىپ، تۇراردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەل باسقارۋ ورگاندارىندا كوبەيە باستاعان. ەندى، مىنە، تاپ وسى ساتتە، تۇركرەسپۋبليكانىڭ بيلىگى جەرگىلىكتى ۇلتتاردان شىققان  باسشىلاردىڭ قولىنا بەكەم تيگەن  ۋاقىتتا، ءار ۇلىستىڭ ءوز الدىنا وتاۋ تىگۋ ۇرانى كوتەرىلدى دە، مىنا جارناما كورسەتىپ تۇرعان جيىندا پالەن ايعا سوزىلعان تالقىلاۋلاردى قورىتاتىن ءسات تە جەتتى...

دىنشە ءوزىنىڭ سۇلتانبەك سىندى اعا-دوسىنىڭ توتەنشە سەسسياداعى ءسوزىن تىڭداي كەلە، الابۇرتقان سەزىمىنەن ءبىرشاما جايباراقات قالىپقا تۇسكەندەي سەزىندى. ماسەلە مىنادا ەدى. ول سۇلتانبەكتىڭ رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى قىزمەتىن، جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانى كەزىندەگى كۇرەسىن ءبىرشاما ءتاۋىر بىلەتىن. اتقارعان ىستەرىنە ريزا بولىپ جۇرسە دە، سونشاما جاۋجۇرەك كۇرەسكەرلىگىنە قاراماستان، وسىناۋ قايراتكەر اعاسى ۇدايى جەڭىلىس تاۋىپ ءجۇر دەپ ەسەپتەيتىن.

شىنىندا دا، تاريحي قالىپتاسقان جاعدايدى باعامداي كەلە، سۇلتانبەك جوعارعى جاقتىڭ باستاماسىن – ولكەنى جۇرتتىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەپ، ءبىرتۇتاس ورگانيزمدى كەسكىلەگەندەي تاسىلمەن ارالارىنا شەكارا ءتۇسىرۋدى ءا دەگەندە قوشتاماعان. وعان وزىندىك دالەلدەر كەلتىرگەن. حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيىن تەڭەستىرىپ العانشا ءبىر مەملەكەتتىك بىرلىكتە – ورتا ازيا فەدەراتسياسىندا بولۋدى ۇسىنعان. قابىل الىنبادى. بارشا قايراتكەر، دۇرىسىندا كوپشىلىگى، ولكەدەگى ۇلىستاردىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرۋىن قالادى. سوندا ول ولكە حالىقتارىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق بايلانىستارىن ۇزبەي دامىتۋ ءۇشىن، بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ ورتاق ەكونوميكالىق كەڭەسىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇعان قارسىلىق بولعان جوق، قارسىلىق – سول كەڭەسكە قازاقستاندى قوسۋعا بايلانىستى شىقتى. قارسى بولعانداردىڭ ويىنشا – قازاقستاندى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسىنە كىرگىزۋ دەگەنىڭىز – «ورتاازيالىق وسەكتى سوناۋ سىبىرگە دەيىن تاسىمالداۋ» دەگەنمەن بىردەي ەكەن...

مۇنىڭ بارىنە قوسىمشا، دىنشەنىڭ وسى باتىل دا باتىر كۇرەسكەر اعاسى مەن وزگە دە ۇلتىن سۇيگەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ تاشكەنتتى قازاق بىرلىگىنىڭ ورتالىعى ەتۋ، ءتىپتى بولماسا، شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان بارلىق ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ ورتاق ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىكتەرىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ورتالىق رەتىندە ساقتاۋ يدەياسى دا كەرى قاعىلدى. دىنشەنىڭ ريزا بولاتىنى – سۇلتانبەك ءبارىبىر ەڭسەسىن تۇسىرمەدى. تاجىكتەردىڭ دەربەس مەملەكەتتىك بىرلىگى بولۋى كەرەكتىگىن تاجىك اعايىنداردىڭ وزدەرىنەن ارتىق جاقتاپ، ءتيىستى شەشىم شىعارتقانشا تىنىم تاپپادى. قاراقالپاق اعايىنداردىڭ ءومىر سالتى، ءتىلى قازاققا وزگەلەردەن جاقىن بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ قۇرىلماق ۇلتتىق وبلىستارىنىڭ قازاقستان قۇرامىنا الىنۋىنا قامقور بولدى. جەتەكشىلەرىن ەرتىپ، ءتيىستى باياندامامەن ورىنبورعا باردى.

اقىرى، ورتا ازياداعى تۇركىستان، بۇحارا، حورەزم سوۆەتتىك رەسپۋبليكالارى ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا قايتا جىكتەلىپ، وزبەك، تۇرىكمەن رەسپۋبليكالارى، تاجىك، قىرعىز، قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىستارى بولىپ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرلىكتەرگە ءبولىندى. ال  ولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ سانى الدەقايدا كوپ ەكى قازاق وبلىسىنا تەك تەرىستىكتەگى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋعا پۇرسات بەرىلدى. سوندا سۇلتانبەك ونىڭ دا پايدالى بولۋعا ءتيىس تۇستارىنا نازار اۋداردى. جەر-سۋى مەن حالقى قاراقالپاقپەن قوسا بىرىككەن ۇلكەن قازاقستاننىڭ ەندى ۇلتتىق رەسپۋبليكا  بولاتىنىنا سەندى. ول سەسسيادا وسىلاي دەپ ءمالىم ەتكەندە، دىنشەنىڭ جۇرەگى تۋلاپ، قانى قىزدى. سەگىزباي ايزۇنۇلى اعاسىنا تاشكەنتتەگى كيرينپروس تۋىن جىقپاي، جەلبىرەتە بەرۋدى، كۇنى كەشە شاكىرتى بولعان ءناشىر قوجامقۇلۇلى ىنىسىنە بيىل تۇسكەن ساگۋ اتتى ءبىلىم ورداسىن ويداعىداي اياقتاۋىن تىلەپ،  ءوزىنىڭ تاشكەنتتەن انىق كەتەتىنىن، جاڭا جاعدايداعى قازاق ەلىندە ەڭبەك ەتكىسى كەلەتىنىن مالىمدەدى.

تاريحتان ىعىستىرىلىپ جاتقان سوۆەتتىك تۇركىستان مەملەكەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان سۇلتانبەكتىڭ ۇيىندە ونىڭ جارى گۇلاندامنىڭ قولىنان ءسۇت قاتقان قويۋ ءشاي ىشە وتىرىپ، دىنشە ونىڭ بولاشاق جايىنداعى ويلارىن ىقىلاستانا تىڭدادى. سۇلتانبەك قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وداقتىق ءتاج كيەتىنىنە شاك كەلتىرمەگەن. الايدا بۇل ءالى تالاي كۇرەسكە تولى تار جول، تايعاق كەشۋدەن ءوتۋدى تالاپ ەتەتىن ءۇمىت ەدى. مۇنى تۇسىنەتىنىن دە بۇكپەدى. دىنشە سۇلتانبەك اعاسىنا جەمىستى جۇمىس، تابىس تىلەدى. ءوزىنىڭ دە تاشكەنتپەن قوشتاسقىسى كەلەتىنىن ايتتى. سوندا، شىنداپ كەلگەندە، ونى سۇلتانبەكتەن گورى كەلىنشەگى گۇلاندام جاقسى تۇسىنگەن-ءتىن. گۇلاندام – تاماشا جەڭگە، جاقسى قۇربى. انا جىلى شىعىس كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋدا دىنشەگە جاقسى كومەكتەسكەن. نەگىزىنەن گۇلاندام مەن ونىڭ اپكەسى لاتيپاعا ارقا سۇيەپ، كۇللى جاۋاپتى قىزمەتتەردەگى قازاق ازاماتتارىنىڭ كەلىنشەكتەرىمەن جانە وقۋشى قىزدارمەن بىرگە جەمىستى ءىس اتقارعان بولاتىن. گۇلاندام بۇعان، اسىرەسە فەرعانا ايماعىنان اۋىرىپ ورالىپ، اۋرۋحانادا جاتقانىندا، مۇقيات قارادى، ارتىنان ءجيى-ءجيى ەت-سورپا ءپىسىرىپ اكەلىپ، ۇدايى قامقورلىق كورسەتكەن ەدى.  سول عانا دىنشەنىڭ ەلگە بارۋعا تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاراماسا دا اڭسارى اۋىپ جۇرگەنىن ۇققان. نازىك ايەل جۇرەگىمەن تۇسىنگەن: وندا جىگىت جۇرەگىن جاۋلاعان ءازيزا ەسىمدى تاماشا بويجەتكەن بار ەدى...

تۇركىستان سوۆەتتىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ بيىل جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋگە بايلانىستى تارقاتىلۋىن قاراستىرعان وسى تاريحي كۇننەن ءبىر ايداي ۋاقىت وتكەن سوڭ، توتەنشە سەسسيا شەشىمىن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (ۆتسيك-ءتىڭ) 2-ءشى سەسسياسى تالقىلاپ، ولكەنى جەكە اۆتونوميالى بىرلىكتەرگە ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. اراعا تاعى ءبىر جارتى ايداي مەرزىم سالىپ، ۆتسيك ونى بەكىتتى. ءسويتىپ، زاڭ كۇشى بار سول شەشىمگە سايكەس، ورتا ازياداعى سوۆەتتىك نەگىزدە ءتۇتىن تۇتەتىپ تۇرعان تۇركىستان، بۇقارا، حورەزم رەسپۋبليكالارىنىڭ اۋماعىندا وزبەك كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى، تۇرىكمەن كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، بىردەن كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسىلدى. تاجىك اۆتونوميالىق وبلىسى وزبەك كسر  قۇرامىنا كىردى. قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى مەن تۇركىستانداعى قازاقتار مەكەندەگەن اۋماقتار، سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارى 1920 جىلى ورىنبوردا روسسيا فەدەراتسياسى قۇرامىندا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا بىرىكتى. سۇلتانبەك قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى لاۋازىمىمەن ورىنبورعا جىبەرىلدى. تاعدىر ونى ءبىراز جىلدان كەيىن قايتادان تاشكەنتكە الىپ كەلەدى، بىراق ازىرگە – قوش، تاشكەنت! ورىنبوردا وعان قازاق حالقىن كوليزەيدە وتكەن توتەنشە سەسسيا مىنبەرىنەن مالىمدەگەنىندەي احۋالعا جەتكىزۋدى كوزدەيتىن تالاي جۇمىس جۇرگىزۋىنە تۋرا كەلەدى. تولاسسىز شايقاس. تىنىشتىق جاعداي وعان تۇسىنە عانا كىرەر، ەگەر كىرسە... ول قازاق وبلىستارىنىڭ مەجەلەنىپ، قازرەسپۋبليكاعا قوسىلۋىن جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋدىڭ العاشقى باسپالداعىنا بالادى، ءبىز ەندى ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرامىز دەدى. سونى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك...

دىنشە دە جاڭا ءومىردى جاڭاشا باستاۋعا ءتيىس. سۇيىكتىسىمەن قوسىلىپ، بالكىم، كەڭەيگەن رەسپۋبليكانىڭ ءبىر تەتىگىنە جەگىلەر. ول تاشكەنتتە قالاتىن كيرينپروسپەن قوشتاستى، ونىڭ قازاقستانعا قاراي بەرەتىنىن، بىرەر جىلدا الدىمەن پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنى (پەدجوو، پەۆۆۋز) اتالىپ، ونى اۋەلى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ودان سماعۇل سادۋاقاسوۆ باسقاراتىنىن، سوسىن ۇكىمەت شەشىمىمەن قازاقتىڭ جاڭا استاناسى الماتىعا ءبىرجولاتا قونىس اۋدارىپ، ۋنيۆەرسيتەت بولاتىنىن، ارينە، ول تۇستا بولجاي العان جوق. بىراق ءوز ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى تاشكەنتتەگى وسى العاشقى قازاق وقۋ ورىنى وعان ءوز ۇيىندەي بوپ كەتكەن ەدى. بەس جىل عۇمىرى سونىمەن بىرگە ورىلگەندىكتەن دە، پاتشا زامانىنداعى گيمنازيا ۇيىندە ىستەيتىن ورىس پەدۋچيليششەسى جانىنان 1918 جىلى اشىلعان قازاق بولىمشەسى، ودان ونىڭ ءوز الدىنا ۋچيليششە، سوسىن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى (كيرينپروس) اتالعان وسى ەكى قاباتتى عيمارات ءاردايىم كوزىنە ىستىق كورىنەتىن.  قابىرعاسىندا  وقىتۋشىلىقتان ديرەكتوردىڭ ورىنباسارىنا دەيىن وسكەن، ديرەكتورى دا بولىپ ىستەگەن  ءومىر جولى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. كەرەمەت ءبىر ىشكى جىلىلىق بار، بىراق قوشتاسۋعا تۋرا كەلەدى.

ونىڭ ينستيتۋتپەن ءبىرجولا قوشتاسۋى تۇركرەسپۋبليكانىڭ تارقاتىلۋىنا، تيىسىنشە تاعدىرلى تاشكەنتپەن دە قوشتاسۋىنا  سايما-ساي كەلدى. قوش، تاشكەن...

سۋرەتتەردە:

1. تاشكەنتتەگى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى د. ءادىلۇلى. تاشكەنت، 1924 ج.;         
2. كوليزەي. تاشكەنت، 1924 ج.;
3. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ (كيرينپروس) عيماراتى. تاشكەنت، 1924 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz