ەگيپەت اراب رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاكۋفتار مينيسترiنiڭ كەڭەسشiسi مۇحاممەد ابد ال-عاني شاما “نۇر-مۇباراك” يسلام مادەنيەتi ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ شاقىرۋىمەن وسى بiلiم ورداسىندا دiني-رۋحاني ساباقتار وتكiزiپ ءجۇر. استانادا وتكەلi وتىرعان الەمدiك جانە ءداستۇرلi دiندەر سەزiنiڭ قارساڭىندا عالىممەن يسلام قۇندىلىقتارى جونiندە پiكiرلەسكەندi ءجون كوردiك. بەرليننiڭ ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتiندە دiندەردi سالىستىرمالى زەردەلەۋ سالاسىنىڭ دوكتورى، ەگيپەتتەگi ال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ تiلدەر مەن اۋدارما فاكۋلتەتiنiڭ يسلامتانۋ ءپانiنiڭ پروفەسسورى، ۇستاز شامانىڭ يسلام دiنiنiڭ باسقا دiندەرمەن بايلانىسى جونiندەگi ويلارىن تۇجىرىمداپ بەرiپ وتىرمىز.
ءتۇرلi دiن وكiلدەرi اراسىنداعى بايلانىس ەرتە زاماننان ۇزiلمەي كەلە جاتقان ءۇردiس ەكەنi تاريحتان بەلگiلi. دەي تۇرعانمەن، ولاردىڭ اراسىندا قانتوگiسكە اكەلiپ سوعاتىن، قارۋ-جاراقتىڭ داۋىسى وشكەنمەن، تىنىم تاپپايتىن تارتىس-داۋلار بولىپ جاتادى. بiر-بiرiنە قۇلاق سالۋ كەمدە-كەم، تiپتi دiندارلار اراسىنداعى داۋ-داماي وزەكتi ماسەلەلەر قاتارىندا ورىن تەپكەن. ءوزارا بالاعات، كۇپiرلiكتەر جاۋدىرىپ، دiننەن الىپ، دiنگە سالۋعا، ءتۇرلi قاقتىعىستار، تiپتi ء“ۇيiڭ كۇيسiن!”، “بالا-شاعاڭ جەتiم قالسىن!” – دەگەن اۋىر سوزدەردi دە اۋىزدارىنا وڭاي الاتىن بولدى. ءوز دiنiنە، نەمەسە اقيدالارىنا باسقالاردى ماجبۇرلەۋدi دiنشiلدەردiڭ ەڭ باستى پارىزى دەپ بiلەتiن، تiپتi سونىڭ جولىندا مالىن دا، جانىن دا قۇربان ەتۋگە دايىن بولاتىن.

ەگيپەت اراب رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاكۋفتار مينيسترiنiڭ كەڭەسشiسi مۇحاممەد ابد ال-عاني شاما “نۇر-مۇباراك” يسلام مادەنيەتi ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ شاقىرۋىمەن وسى بiلiم ورداسىندا دiني-رۋحاني ساباقتار وتكiزiپ ءجۇر. استانادا وتكەلi وتىرعان الەمدiك جانە ءداستۇرلi دiندەر سەزiنiڭ قارساڭىندا عالىممەن يسلام قۇندىلىقتارى جونiندە پiكiرلەسكەندi ءجون كوردiك. بەرليننiڭ ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتiندە دiندەردi سالىستىرمالى زەردەلەۋ سالاسىنىڭ دوكتورى، ەگيپەتتەگi ال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ تiلدەر مەن اۋدارما فاكۋلتەتiنiڭ يسلامتانۋ ءپانiنiڭ پروفەسسورى، ۇستاز شامانىڭ يسلام دiنiنiڭ باسقا دiندەرمەن بايلانىسى جونiندەگi ويلارىن تۇجىرىمداپ بەرiپ وتىرمىز.
ءتۇرلi دiن وكiلدەرi اراسىنداعى بايلانىس ەرتە زاماننان ۇزiلمەي كەلە جاتقان ءۇردiس ەكەنi تاريحتان بەلگiلi. دەي تۇرعانمەن، ولاردىڭ اراسىندا قانتوگiسكە اكەلiپ سوعاتىن، قارۋ-جاراقتىڭ داۋىسى وشكەنمەن، تىنىم تاپپايتىن تارتىس-داۋلار بولىپ جاتادى. بiر-بiرiنە قۇلاق سالۋ كەمدە-كەم، تiپتi دiندارلار اراسىنداعى داۋ-داماي وزەكتi ماسەلەلەر قاتارىندا ورىن تەپكەن. ءوزارا بالاعات، كۇپiرلiكتەر جاۋدىرىپ، دiننەن الىپ، دiنگە سالۋعا، ءتۇرلi قاقتىعىستار، تiپتi ء“ۇيiڭ كۇيسiن!”، “بالا-شاعاڭ جەتiم قالسىن!” – دەگەن اۋىر سوزدەردi دە اۋىزدارىنا وڭاي الاتىن بولدى. ءوز دiنiنە، نەمەسە اقيدالارىنا باسقالاردى ماجبۇرلەۋدi دiنشiلدەردiڭ ەڭ باستى پارىزى دەپ بiلەتiن، تiپتi سونىڭ جولىندا مالىن دا، جانىن دا قۇربان ەتۋگە دايىن بولاتىن.
يسلام دiنi كەلگەن سوڭ مۇنىڭ بارiنە توقتاۋ سالدى، دiندەر جايلى ۇستانىمدارىنا، دارەجەلەرiنە قاراي يلاھي دiندەر بولسىن، ادامزات تاراپىنان جاسالىنعان جاساندى دiندەر بولسىن، قۇراننىڭ بiزگە بەرەر ناسيحاتى مىناداي: “اللاھ-تاعالادان وزگەگە سيىنعاندارعا سوگiس ايتپاڭدار، ەگەر ولاي جاسايتىن بولساڭدار، ولار بiلمەي شەكتەن شىعىپ، اللاھ-تاعالاعا تiل تيگiزەدi”. ولاردىڭ سيىنعاندارى اللاھتان باسقا: ياعني ادامزات نەمەسە تاس، بولماسا كەز كەلگەن ماتەريا بولسىن، ولارعا سوگiس ايتپاڭدار. يسلام ادامداردى دiنگە شاقىرعاندا تاكاپپارلىق، مەنمەندiك سەكiلدi جاعىمسىز قاسيەتتەردەن الىس تۇرۋعا ۇگiتتەيدi. “ناحل” سۇرەسiنiڭ 125-اياتىندا: “ادامداردى راببىڭنىڭ جولىنا دانالىق جانە كوركەم ۇگiت ارقىلى شاقىر. ءارi ولارمەن كوركەم تۇردە كۇرەس” – دەلiنگەن. تiپتi باسقا دiندەردەگi ساليقالى ادامدارعا ءوز لەبiزiن بiلدiرiپ، “ال ‘يمران” سۇرەسiنiڭ 75-اياتىندا: “اھلi كiتابتىڭ كەيبiرەۋلەرiنە سەن قينتار مولشەرiندە بiر زاتتى امانات ەتسەڭ، ول ونى ورىندايدى”. “باقارا” سۇرەسiنiڭ 62-اياتىندا: “شىنىندا يمان ەتكەندەر، ياحۋديلەر، حريستياندار، سابي’يندەر بولىپ كiمدە-كiم اللاھقا جانە احيرەت كۇنiنە يمان كەلتiرiپ، iزگi امالدار جاسايتىن بولسا، راببىلارىنىڭ قاسىندا سىيلىق بار، ولارعا قورقىنىش جوق”.
سونداي-اق يسلامعا كiرۋدi قالامايتىن كiسiلەرگە ماجبۇرلiك كورسەتپەيدi: “دiندە زورلاۋ جوق. راسىندا تۋرالىق ازعىندىقتان اجىراتىلدى” (“باقارا”: 206). پايعامبارىمىز (س.ا.س.) اينالاسىنداعى ادامدارعا يسلامدى ۇسىنعان كەزدە مۇلدە كۇش ءتاسiلiن پايدالانباعان، كەرiسiنشە ءوز ەرiكتەرiنە قويعان، ويتكەنi وعان جوعارىدان بەرiلگەن نۇسقاۋ مىناداي: “(مۇحاممەد (س.ا.س.) ەگەر – راببى قالاسا، ارينە، جەر جۇزiندەگiلەردiڭ بارلىعى تۇگەلدەي يمان كەلتiرەر ەدi. ادامداردى يمان كەلتiرۋگە سەن زورلايسىڭ با؟” (“يۋنۋس”: 99). مiنە، وسىنداي پرينتسيپتەردiڭ نەگiزiندە بiزدiڭ بايقايتىنىمىز، يسلامدا وي ەركiندiگi, ءسوز ەركiندiگi, ادامي قۇقىقتاردىڭ تاپتالماۋى بار.
بiر ادامنىڭ بويىنداعى قيسىق نەمەسە قاتە پiكiردi جوندەۋ قاجەتتiلiگi تۋعان كەزدە مۇسىلمانعا سۇحبات ادەبiنiڭ قاعيدالارىن مiندەتتەيدi. ونىڭ مىسالىنا ايات: ء“اي، ادام بالاسى! بiر مىسال كەلتiرiلدi. ەندi سوعان قۇلاق سالىڭدار: سەندەردiڭ اللاھتان وزگە تابىنعاندارىڭ بارلىعى جينالسا دا استە بiر شىبىن جاراتا المايدى. سونداي اق، ەگەر شىبىن ولاردىڭ بiر نارسەسiن الىپ ۇشسا، ودان ونى قۇتقارا المايدى. ويتكەنi, iزدەۋشi دە، iزدەلگەن دە ناشار. ولار اللاھتىڭ قادiرiن بiلiپ، شىن مانiندە باعالاي المادى. اللاھ اسا كۇشتi, وتە ۇستەم” (“حادجج”: 73, 74).
اللاھ-تاعالانىڭ سيپاتتارى جونiندە قاتەلەسكەندەرگە دە قۇراندا انىق جاۋاپتار كەلتiرiلگەن: “راسىندا، “اللاھ ءۇشتiڭ ءۇشiنشiسi” – دەگەندەر كاپiر بولدى. بiر تاڭiردەن باسقا ءتاڭiر جوق. ەگەر ولار بۇل ايتقاندارىنان تىيىلماسا، ولارعا سونداي قارسى كەلۋشiلەرگە كۇيزەلتۋشi ازاپ كەزدەسەدi”. (“ما’يدا”: 73). بۇل اياتتا حريستياندار دەپ ايتىلعان جوق، ويتكەنi ولاردىڭ اراسىندا مۇنداي دەپ ايتپاعاندار دا بار. “راسىندا، اللاھتى ءماريام ۇلى ءماسيح، دەگەندەر كاپiر بولدى. اللاھ ءماريام ۇلى ءماسيحتى جانە ونىڭ شەشەسiن دە، تiپتi جەر-جۇزiندەگi بiرتۇتاس جان يەسiن جوق ەتۋدi قالاسا، اللاھتان قۇتقارۋعا كiم يە؟” (“ما’يدا”: 17).
ادامزات قوعامىنىڭ باستالۋىنان بiتۋiنە شەيiن ادامداردىڭ ءتۇرلi كوزقاراس جانە پiكiرلەردە بولۋى، ءتۇرلi جول جانە اقيدا ۇستانىمدارىندا بولۋى – تابيعي زاڭدىلىق. ادام بالاسىنىڭ بويىندا ءوز پiكiرiن وزiنەن باسقالارعا مويىنداتۋ، ايتقانىمەن جۇرگiزۋ، ۇستانىمى مەن اقيداسىن باسقالارعا وتكiزۋ سەكiلدi تابيعاتى بار. مiنە، وسىنداي پiكiرلەرiن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ۇستانىمىن نەمەسە اقيداسىن قورعاپ قالۋ ءۇشiن سوعىسقا دەيiن بارۋى دا مۇمكiن. ەگەر ول ۇستانىمى اقيدا بولسا، تiپتەن ونى ءتۇرلi جولدارمەن قورعاۋعا تىرىسادى.
تاريح بەتتەرiندە حالىقتى ءوز ايتقانىنا موينسۇندىرعان، ولاردىڭ بوستاندىقتارى مەن ازاتتىقتارىن تاپتاعان نەشە ۇكiمدارلار وتكەن. تاريحتا بولعان سوعىستاردىڭ باستى سەبەبi – اقيدالارى جانە پiكiرلەرi بiر بولعانىمەن سۇحباتتاستىقتان جۇرداي بولۋى جانە فاناتيزم.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ادامزات تاريحىندا قاۋىمداستىقپەن بەيبiتشiلiكتiڭ ورنىنا كوبiنەسە دiني تارتىس-كەرiستەر ورىن العان. سونىڭ سالدارىنان حالىقتار اراسىندا بۇكiل وتكەن عاسىرلاردا دiنگە نەگiزدەلگەن قاراما-قايشىلىقتار كەزدەسiپ، سوعىسۋعا دەيiن بارعان.
مىسالى، ەكi دiننiڭ وكiلi كەزدەسە قالسا، ۇستانىمدارى مەن اقيدالارى جونiندە تارتىسۋى انىق، بiرەۋi ادەپتiلiك كورسەتكەنمەن، ەكiنشiسi نەگiزگi ماسەلەدەن اۋىتقىپ، كوڭiلiن قيراتار سوزدەر ايتىپ جارالايدى. مiنە، بۇرىننان كەلە جاتقان حالىقتار اراسىنداعى كەلiسپەۋشiلiكتiڭ كورiنiسi وسىلاي باستالعان.
تاريحتا دiني فۋندامەنتاليزمنiڭ سالدارىنان سوعىستار بولىپ، دiندەرiن جامىلىپ بiر-بiرiن قىرىپ سالعان. بiر دiندi ۇستاعانمەن ءتۇرلi توپتارعا، پارتيالارعا ءبولiنiپ العان. قازiرگi تاڭدا بiر قوعامنىڭ iشiندە ءتۇرلi دiن وكiلدەرiنiڭ بەيبiت، ەركiن ءومiر ءسۇرۋi قيىنداپ بارا جاتىر. پايعامبارىمىز: “ادام اتادان تارادىڭدار، ال ادام اتا توپىراقتان جارالدى، اراب پەن اجامنىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق، ايىرماشىلىق تاقۋامەن بولادى” – دەپ، بۇيىرعان.
پايعامبارىمىز (س.ا.س.) ماديناعا قونىس اۋدارعان كەزدە، ءمادينا حالقى ءۇش دiندi ۇستاناتىن قوعامدى قۇرايتىن ەدi. ولار – مۇسىلماندار، ياھۋديلەر جانە مۇشريكتەر. سالت-داستۇرلەرi ارابي جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستارى بار-تۇعىن. پايعامبارىمىز (س.ا.س.) كەلگەسiن بۇل جاعداي وزگەرەدi. مۇسىلماندار (مۇحادجيردەر جانە انسارلار), ياھۋديلەر جانە اراب مۇشريكتەرi بولىپ جiكتەلدi.
پايعامبارىمىز (س.ا.س.) كورەگەندiگi جانە اللاھتىڭ بەرگەن شابىتىمەن سول ءتۇرلi تايپالار مەن توپتاردى قۇرايتىن قوعامدى اۋىزبiرشiلiككە شاقىراتىن قاعيدالار ۇسىندى. ونى “ۋاسيقات-ۋل-ءمادينا”، ياعني ء“مادينا كەلiسiمi” دەپ اتادى. بۇل كەلiسiم بويىنشا ءوزارا تارتىسىپ جاتقان اراب تايپالارى ىنتىماقتاسىپ، دۇشپانعا قارسى “بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعارىپ” بiر ساپتا تۇرىپ وتانىن قورعاۋعا شەشiم ەتتi.
ول كەلiسiمدە بىلاي جازىلعان بولاتىن:
“قۇرايشتىڭ ءمۇمiن-مۇسىلماندارى جانە ياسريب حالقى بولعان اراب جانە ياھۋدي بولعان ءمادينا تۇرعىندارىنا اللاھ-تاعالانىڭ پايعامبارى بولعان مۇحاممەدتiڭ ۇسىنىسى:
– ءبارiمiز بiرتۇتاس حالىقپىز;
– زالىم جانە قياناتشىلارعا قارسى بiر جاق، بiر قول. كiمدە-كiم بۇزىقتىق جاسايتىن بولسا، جازا بارشاعا بiردەي;
– بۇل كەلiسiمگە كەلگەن ءاربiر كiسi قىلمىسكەردiڭ جاعىنا شىقپايدى;
– كەلiسiم جاساعان وسى پاراق بەتiندەگi ازاماتتار سوعىس مايدانىندا دۇشپانعا قارسى بiردەي سوعىسادى;
– ياسريبتiڭ دۇشپانى جالپىعا بiردەي دۇشپان;
– ءمادينادان شىققان نەمەسە ماديناعا كiرگەن كiسiگە قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتۋ، ونىڭ شارتى – بۇزىق، زالىم بولماۋ”.
وسى كەلiسiم ءتۇرلi حالىق جانە ءتۇرلi دiندەردiڭ بiر شاڭىراق استىندا ءومiر سۇرە الاتىندىعىنىڭ ۇلگiسi دەۋگە بولادى. اداميلىق تۇرعىدان ءتۇرلi حالىقتاردىڭ تۇسiنiسە ءومiر سۇرە الاتىندىعىنىڭ سيمۆولى دەپ ايتۋعا بولادى. مiنە، وسىنداي جاعداي تاريحتا VII عاسىردا امالعا اسىرىلعان. سول كەزدiڭ حالىقتارى اراسىنداعى جالپىعا بiردەي مۇددەلi بولعان بiر تەڭدەسi جوق قاعيدا ەكەندiگiنە ەشكiمنiڭ تالاسى جوق.

دايىنداعان كۇلپارا جۇماعالي، ابدۋنايم سايد
“تۇركىستان” گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل