26 قىركۇيەك كۇنى ەلوردادا «وتانداستار قورى» كەاق جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتىپ، «شەتەلدەگى وتانداستاردى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى» قر زاڭ جوباسى تالقىلاندى.

اتالمىش زاڭ جوباسىن تانىستىرعان «وتانداستار قورى» كەاق ۆيتسە-پرەزيدەنتى ماعاۋيا سارباسوۆ شەتەلدەگى قانداستارعا وسى زاڭدا كوزدەلگەن قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتەتىن قازاق كارتاسى تۋرالى ايتتى.

«قازاق كارتاسىنىڭ ۇسىنۋ ءتارتىبى بويىنشا تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتەيىن. مىسالى، ءبىز پولشا مەملەكەتىنىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەدىك. ول ەلدىڭ تاجىريبەسى بويىنشا، پولشا مەملەكەتىنىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرى تاريحي وتانىنا ورالعىسى كەلەتىن پولياكتارعا وسىنداي كارتانى بەرۋمەن اينالىسادى. ول كارتا تەگىن بەرىلەدى. وسىعان وراي، زاڭ جوباسى بويىنشا قازاق كارتاسىن بەرۋدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرى ارقىلى بەرۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز»،- دەگەن م. سارباسوۆ قازاق كارتاسى قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرى ارقىلى بەرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى.

«وتانداستار قورنىڭ» ۆيتسە-پرەزيدەنتى تانىستىرعان زاڭ جوباسى بويىنشا قازاق كارتاسىن الۋدىڭ ءوز شارتتارى بار:

1. قازاق ۇلتىنا جاتاتىن نەمەسە قازاق كسر-نىڭ، قر-نىڭ بۇرىنعى ازاماتتىعىن راستايتىن قۇجاتتىڭ بولۋى.

2. قازاق ءتىلىنىڭ بازالىق دەڭگەيىن ءبىلۋ.

3. قازاق مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى تۋرالى نەگىزگى بىلىمدەرىن مەڭگەرۋى.

4. قازاقستان ازاماتتىعىنىڭ نەمەسە قر اۋماعىندا تۇرۋعا ىقتيارحاتىنىڭ ءيا ورالمان كۋالىگىنىڭ بولماۋى.

قازاق كارتاسىن بەرۋدىڭ شارتتارى تۋرالى «وتانداستار قورى» كەاق جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەكۇلى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

«قازاق قارتاسىن الۋ ءۇشىن قازاق ۇلتىنا جاتاتىن نەمەسە قازاق كسر-نىڭ بۇرىنعى ازاماتتىعىن راستايتىن قۇجات بولۋى كەرەك ەكەن. سونىمەن بىرگە "شەتەلدەگى وتانداس" دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن  - ەتنيكالىق قازاق، ونىڭ تىكەلەي تومەندەۋ جەلىسى بويىنشا ۇرپاقتارى، سونداي-اق قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىندا نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۋعان، نە بۇرىن ازاماتتىعى بولعان، شەتەلدە تۇراقتى تۇراتىن ادام،- دەپ تۇسىندىرىپسىزدەر.

ەرتەڭگى كۇنى وسى قۇجاتتىڭ ورىندالۋى بارىسىندا اتالعان ەكى جەردەگى سوڭعى سويلەمدەر باستى ورىنعا شىعىپ كەتە مە دەگەن كۇدىگىم بار. ويتكەنى بۇل زاڭدى جاساعان سىزدەر بولعانمەن قازاق كارتاسىن بەرەتىن قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرى بولىپ وتىر. قازاق كارتاسىن بەرەردە ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى «نەمەسە»، «سونداي-اق» دەپ كورسەتكەن قازاق قسر دەگەن ءسوزدى باستى نازارعا الىپ، قازاق كارتاسىن بەرۋ ءۇشىن بارلىق ادامنان تەك قازاق كسر-ءنىڭ بۇرىنعى ازاماتتىعىن راستايتىن قۇجاتتى سۇراپ، قازاق كسر-نان بۇرىنعى كورشى يمپەريالار قازاق جەرىن ءبولىپ العاندا ءبولىنىپ قالعان قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى بۇل قۇجاتتى الۋىدا قيىنشىلىققا ۇشىراۋى مۇمكىن.

قازاق كسر ورناۋ بارىسىندا 1 ميلليونعا جۋىق قازاق، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 3 ميلليونعا جۋىق قازاقستاندىق ازامات شەتەلگە قونىس اۋداردى. وسى زاڭ بويىنشا ەرتەڭ شەتەلدەگى وتانداس قاتارىنا تەك وسى  سوڭعى ءجۇز جىلداعى قونىس اۋدارعان 4 ميلليون ادامنىڭ ۇرپاعى عانا كىرىپ، ودان بۇرىنعى قازاق حاندىعى كەزى مەن رەسەي وتارىنداعى كەزىمىزدە بولىنگەن قازاقتار كىرمەي قالۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن بۇل جەردە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىندا نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۋعان، نە بۇرىن ازاماتتارى بولعان دەپ قازاقستاننان قونىس اۋدارعان (ۋاقىتىنا قاراماي), شەتەلدە تۇراتىن بارلىق ەتنيكالىق قازاق دەپ قولدانىپ، قازاق ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجات قانا سۇراعان جەتكىلىكتى»،-  دەپ ارتىق سوزدەردىڭ اۋرەگە سالۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى.

جەبەۋدىڭ توراعاسى شەتەلدەگى قازاقتاردى قولداۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان زاڭدا شەتەلدەگى قازاقتارعا قازاق كارتاسىن بەرۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ بازالىق دەڭگەيىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن شارتتىڭ ارتىق ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

«قازىرگى كەزدە قىتايداعى قالادا تۇراتىن جانە رەسەي مەن ەۋروپاداعى جاستارىمىز قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. اسىرەسە قىتايدا 2017 جىلدان باستاپ اۋىلدا بولسىن، قالادا بولسىن بالانى 2 جاستان باستاپ بالاباقشاعا بەرۋدى مىندەتتەدى. بۇل بالالارعا بالاباقشادا تەك قىتاي تىلىندە عانا تاربيە بەرىلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەندى 10, 20 جىلدا ونداعى ۇرپاقتارىمىز مۇلدە قازاق ءتىلىن بىلمەۋى مۇمكىن. سول كەزدە ولار زاڭ بويىنشا قازاق كارتاسىن دا الا الماۋى مۇمكىن. زاڭىمىز شەتەلدەگى قانداستاردى قولداۋ ماقساتىندا جاسالعان سوڭ ولاردىڭ قازاق كارتاسىن الۋعا كەدەرگى بولاتىن شارت قويعانشا، قازاق كارتاسى ارقىلى  قازاق ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن ۇيرەنۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك»،- دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى جەبەۋدىڭ توراعاسى.

كوميسسيا وتىرىسىنا قاتىسقان قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ باستىعى عاني شىمىرباەۆ قازاقستانعا وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى 11 مىڭعا جۋىق ەتنيكالىق قازاقتىڭ كەلگەنىن، 5988 قانداس ورالمان مارتەبەسىن ۇزارتقانىن ايتىپ ءوتتى.

«ەلىمىزدە ەتنيكالىق قازاقتاردى قونىستاندىرۋ تەتىگىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان قر كوشى-قون جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا زاڭنامالىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭعا قول قويىلعان بولاتىن. اسىرەسە، وسى ساناتتاعى ازاماتتار ءۇشىن ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ جانە تولەم جۇكتەمەسىنەن بوساتۋ، بۇرىنعى ازاماتتىقتان شىعۋدى رەسىمدەمەۋ جەڭىلدىكتەرى بەرىلدى. ونىڭ ىشىندە جوو-دا وقيتىن ەتنيكالىق قازاقتار قر-دا تۇرۋ مەرزىمىنە قاراماستان ازاماتتىقتى جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن الۋ قۇقىعىنا يە بولدى. بۇل قىتايدان قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەردى»، - دەدى عاني شىمىرباەۆ.

كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ باستىعىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 2020 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قانداستاردى قۇجاتتاندىرۋ ماسەلەسى ءبىرشاما جەڭىلدەمەك. اتاپ ايتار بولساق:

- ەتنيكالىق قازاقتار ورالمان مارتەبەسىن قاشان العانىن قاراماستان قر ازاماتتىعىنا ءوتىنىش بەرە الادى;

- ىقتيارحاتپەن جۇرگەن قانداستاردىڭ قازاقستان اۋماعىندا 183 كۇننەن ارتىق بولماۋى قر ازاماتتىعىنا ءوتىنىش بەرۋگە ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەيدى;

- كوشىپ كەلگەن قانداستار ىقتيارحات پەن قر ازاماتتىعىن قۇجاتتارىن ءبىر جولدا وتكىزەدى.

- قانداستار قۇجاتتارىن وتكىزگەن سوڭ قر ازاماتتىعى 3 اي ىشىندە شىعادى.

وسىعان دەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە 2020 جىلدان باستاپ قىتايدان كەلەتىندەردىڭ قر ازاماتتىعىن الۋى قيىندايدى دەگەن اۋديو حابارلاما تاراعان ەدى. كوشى-قون كوميتەتى توراعاسى ايتقان بۇل جاڭالىقتارى قانداستاردىڭ كوڭىلىندەگى كوپ كۇدىكتى سەيىلتەدى دەگەن ويدامىز.

وتانداستار قورى دايىنداعان «شەتەلدەگى وتانداستاردى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى» قر زاڭ جوباسى ءالى دە تالقىلانا جاتار. باستىسى قانداستاردى قولداۋعا ارنالعان زاڭ باسى ارتىق باپتارمەن اۋرەگە سالماسا بولعانى. بۇعان دەيىنگى زاڭدارداعى ورنىمەن قولدانباعان ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى قانداستاردى قانشاما اۋرەگە سالعانى بەلگىلى. بۇل زاڭدا ونداي وقىلىقتار بولماس دەگەن ۇمىتتەمىز.

دەرەككوزى: jebeu.kz

Abai.kz