ۇزىلمەگەن ءۇمىت
(“الپامىس باتىر” جىرىنىڭ جەلىسىنە قۇرىلعان اڭگىمە-ەرتەگى)
كەڭ دالانى بەتكە ورلەي ءبىر بوزبالا كەلە جاتىر. جالعىز ەمەس، جانىندا جولداستارى بار. جولداستارى – سەركەلەرى. مۇنىڭ سىلاڭ قاعىپ، سەلتەڭدەگەن سەركەلەردىڭ سەرىگىنە اينالعانىنا تابانى جالپاق جەتى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.
-قيمىلى از، قيالى كوپ قىر تۇرمىسىنان قۇتىلار كۇن بار ما ەكەن؟ قۇرىپ كەتكىر كۇيبەڭ تىرشىلىك، تەپكىلەي -تەپكىلەي تىرىدەي ءولتىردىڭ عوي مەن بەيباقتى. تۇقىرتا-تۇقىرتا توزاقتىڭ تۇمشالانعان تورىنا ءتۇسىردىڭ بە اقىرى. دەگەنىڭە جەتىپ، قۋانىشىڭ قوينىڭا سىيماي جاتقان بولار، الباستى... جۇرەگىم، مىنا مەنىڭ جارالانعان جۇرەگىمنىڭ جىلاپ جاتقانىن، سەن بەزبۇيرەك، بىلەمىسىڭ؟! ءوي، بالەكەت، سەن مەنى تىڭداپ تۇرسىڭ با ءوزى؟! – شەكەسىنە باعزى شيبارقىت بورىكتى باستىرعان، بۇتقا شۇرىق-شۇرىق بىقسىعان ءبوز شالباردى جابىستىرعان جالشى جىگىت ورىستە ءورىپ جۇرگەن جولداستارىنا جەكىپ جىبەردى.
-ءاي، وسى مەنىڭ بار عوي، ەسىم كىرەسىلى-شىعىسىلى شىعار-اۋ دەيمىن، ءا؟ قالاي دەپ ويلايسىڭ، قالقانقۇلاق؟! – دەپ ايعاي سالدى تازشا تاستان-تاسقا سەكىرىپ، سەڭدەلگەن سەركەمەن سىرلاسقىسى كەلگەندەي. ال ساقالى ساپسىيعان بۇل بۇيرا باستى سەركەنىڭ جالشىنىڭ جۇرەكجاردى جولداۋلارىندا جۇمىسى جوق، كەرەك دەسەڭىز، تىپتەن، پىسقىرىپ تا قارامايدى.
كەشكى قۇرىم. كۇندەلىكتى ادەتىنشە سەركەلەرىن ساناپ جاتىپ، ەكەۋىنىڭ جەتىسپەيتىنىن اڭعارعان جالشى جىگىت قۇيىن قۇساپ انا جاقتا ءبىر، مىنا جاقتا ءبىر اپتىعا الاس ۇردى. كەنەت جاقىن ماڭايدان الدەبىرەۋدىڭ داۋىسىن ەستىدى:
-اۋۋ، بارسىڭدار ما؟ قارداي بوراپ جاتقان بۇل نەعىلعان سەركەلەر...
-قويلارىم قايدا؟ ول مەنىڭ قويلارىم، مەنىكى! – دەدى جالما-جان جۇگىرىپ جەتكەن جالشى.
-ە، مىنا ابدەن تويىنعان توڭمويىڭدار سەنىكى مە ەدى؟!
-قايتار، دەرەۋ قايتار!
-قويار شارتىم بار.
-شارت دەيدى؟ سەن – سورلى، ءوزىڭنىڭ زىڭداندا جاتقان ءمۇساپىر كۇيىڭە قاراماستان ماعان تالاپ قويماقپىسىڭ؟ ءوزىڭ ءبىر جۇرگەن ىنساپسىز ەكەنسىڭ، اتىن وشكىر الاياق نەمە؟! – كەيقۋات قۇدىققا قارشىعاداي تۇيىلە ءتۇستى. تابيعاتىنان قيسىق ءسوزدى سۋقانى سۇيمەيتىن الپامىسقا تازشانىڭ مىنا شالىس سوزدەرى شوقتاي ءتيدى:
-ءاي، اۋمەسەر، سەن ءوزى قالاي-قالاي سويلەيسىڭ، اناۋ توڭمويىن تەكەلەرىڭنەن اسقان تىرىق ەكەنىڭە قاراماستان، مەنى قايتىپ كەمسىتپەكسىڭ؟! بوس ءسوزدى قوي دا، ماعان قول ۇشىن بەرەتىن بول! كۇن سايىن سەركەلەرىڭدى ماعان ازىق ەت. ال مەن كەزى كەلگەندە، سەنى ماقساتىڭا جەتكىزەرمىن.
-ءتايىرى، ويىڭ قارا پالەنىڭ. ارمانداپسىڭ... وتتاي بەرمەي، تىنىش قانا ولەم قات! – دەدى دە، جانىندا جاتقان زىلدەي جۋان قارا تاستى قۇدىققا قويىپ قالدى.
كەنەت جۇيىتكىگەن قارا تاس جانارتاۋدان اتقىلاعان لاۆا سىقىلدى سىرتقا شىعىپ، اعىپ كەلىپ كەيقۋاتتىڭ قاسىنا قۇلادى. تازشا توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي كوگەرىپ كەتتى. قارا جەردەي بوپ تۇتىگىپ، ىقىلىق اتتى. سودان ەكەۋى بۇگىندىككە ءجون سۇراسىپ، ءبىلىسىپ، ءبىر-بىرىنە كومەكتەسپەككە ءسوز بەرىسىپ، تارقاستى. تازشا بالا ۋادەلەسكەندەي جاۋ قولىندا جاتقان جاڭا جولداسىنا جالماۋىز كەمپىردىڭ قاراماعىنداعى قىرىق قىزدىڭ سەركەلەرىنەن ازىققا كۇندەگىسىن كۇندە اكەپ تۇردى. ۋاقىت جىلجىپجاتتى، سەركەلەر تاۋسىلا ءتۇستى. بىردە الپامىسقا سالىمى سۋعا كەتكەن كەيقۋات كەلدى. جولداسىنا ازىق ەتەر تۇك قالماعانىن ايتىپ، قايتپەك كەرەك ەكەنىن بىلمەككە بەكىندى:
-كىندىك قانىم تامعان جەردەن جىراققا كەتىپ، جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، جاپاندا جالعىز قالعانداي كۇي كەشكەن مىنا مەنىڭ جابىرقاعان شاعىمدا كومەك قولىن سوزعان سەنىمدى سەرىگىم، جان-جولداسىم – كەيقۋات! ماعان سەنىڭ ەزىلگەن ەڭسەڭدى كورگەندە ەت-جۇرەگىم ەزىلەدى... ءتايىرى، قارا ۋايىمعا سالىنۋدىڭ ەشقانداي دا قاجەتى جوق! مەندە جاڭا جوسپار بار، سونى جۇزەگە اسىرساق ءبىز باعىندىرمايتىن بەلەس، الا المايتىن اسۋ قالمايدى. ايتپاقشى، كەيقۋات، ەلىڭدە سەنى قالاي اتايدى دەپ ەدىڭ؟
-وداندا قالاي اتامايدى دەسەڭشى!
-قيقۋ بالا، قيالي بالا، تاز بالا، جال بالا... ال نەگە بال بالا دەمەيدى ەكەن؟
-ە، ەندى مازاق قىلا باستادىڭ با؟
-جوعا، ونىڭ نە؟! دەگەنمەن، قىزىق ەكەن... – دەپ الپامىس جەرگە جاتا-جاستانىپ، شىلەكشەسى قاتقانشا قارق-قارق كۇلدى.
-كۇلگەنى كۇن كۇركىرگەنمەن تەڭگەرىلگەن، قاھارلانعانى كوكتەن قان جاۋعانمەن تەڭەسكەن الپامىس باتىر! مەن سەن سىقىلدى تەكتى، اۋقاتتى اتانىڭ بالاسى ەمەسپىن. اۋىلىمدا مەنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىمدى ءتۇزۋ ايتاتىن جان جوق. اۋىزعا كەلگەندەرىن ايتادى، قارسىلىق قىلا المايمىن. ويتكەنى، مەن ەشكىم ەمەسپىن. وعان سالسا، جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت، كوڭىلى جەتىم، تەگى جەتىم، ناق تۇل جەتىمنىڭ ءوزىمىن! جەتى جىل بۇرىن مەنى اسىراپ العان ۇستازىم و دۇنيەلىك بولىپ، ادام اتاۋلىعا قاجەتسىز بولىپ قالدىم. كوشە قاڭعىپ كەتكەن كەزىمدە قارا سۋىن ۇسىنار ءتىرى جان تابىلماعانىن بىلەمىسىڭ؟!
-اققا قۇداي جاق دەمەۋشى مە ەدى، كەيقۋات؟ مەيىرباندىلىققا دەگەن قۇلشىنىسىن مۇقالماسىن... ارمانىڭا ادال بولساڭ، ءبارى بولادى دەيدى عوي.
-مەندە قايداعى ارمان دەيسىڭ... جۇباتقان ءتۇرىن قاراشى مىنىنىڭ؟
-بولا بەرسىڭ، قايتكەندە دە، كۇرەسپەي، بەرىلە سالعانشا، ازىرگە كەر ءۇمىتتىڭ كەمەسىنە جارماسىپ جۇرە تۇرعانىن الدەقايدا ءتاۋىر ەمەس پە؟ ەندىگارا ەسكىنىڭ اۋزىن تىرناي بەرمەشى، كەيقۋات! قۇرسىن، جۇباتام دەپ وتىرىپ جىلاتىپ قويمايىنشى. ت-ۋ-ۋ، قولىمنان قولپاشتاۋ دا كەلمەيدى ەكەن، ءا؟.. ءجا، جوسپاردىڭ جايىنا كوشەنلىك. ايتپاقشى، مەن مىناۋ ون جەتى قوڭىراۋلى سەركەلەردىڭ ءمۇيىزى مەن قابىرعا سۇيەگىنەن ساز سىرناي ىستەپ قويدىم. ونى سىلاڭداعان ساراي قىزدارىنىڭ كەلەر جولىنا بارىپ تارتارسىڭ. ولار كەلىپ سىرنايعا كوز تىگەر، كىم قىلدى دەر، سوندا حان قىزىنان باسقاعا سىر الدىرماعىن.
بەيۋاق... قىزىل ءىڭىر جايلاعان بەيمازا شاق. جەتىمەك بۇلتتار جەر اۋىپ، بەيمالىم جاققا كوشىپ جاتىر. جاي-جاپساردى جونگە سالىسىمەن جالشى بالامەنەن بەرەن باتىر ەكەۋى ەرىكسىز قوشتاستى. ەرتەسىنە ءبارى الپامىس باتىر ايتقانداي بولدى. بىراق، كوكىرەگىن كەڭىنەن كەرگەن كەيقۋات ەشكىمگە ەشتەنە دەمەدى، قاسىنداعى كوبەلەكتەي شىر اينالا شوشاڭداعان، قىلمىڭ قاققان قىرىق قىزعا تىپتەن اتىمەن ءتىل قاتپادى. كەنەت ارقاسى كۇنگە كۇيمەگەن، تابانى جەرگە تيمەگەن كەر مارالداي كەرىلىپ، تاناداي كوزى كۇلىمدەپ قاراكوزايىم كەلدى. جالشى جىگىتتىڭ اۋزى اشىلىپ، اڭتارىلدى دا قالدى. قاراشىعى قاراۋىتىپ، قىزدىڭ نازدى ۇنىنە ەلىگىپ، ءبىر بولەكشە شىر-پىر كۇيگە ەندى. ىشىندە داۋىلدى بوران باستالىپ كەتتى... قىلىقتى قىزدىڭ قولقاسىنا قاس-قاعىمدا قايتىپ كونبەستىك قىلعانىن ءوزى دە اڭدامادى.
ءجول-جونەكەي قاراكوزايىممەن ەكەۋ ارا ءسوز الىسپادى. جالشى جىگىت بيازىلىعىمەن قاتار بايسالدىلىعى باسىم كەرىم قىزدان كوز المادى:
-قارا تۇنمەن تالاسقا تۇسكەن قاپ-قارا نايزاداي كىرپىكتەرى قانداي قايراتتى، قۇلپىناي شىرىنىنداي بالبىراعان بالعىن ەرىندەرىن ايتساڭشى؟! قۇمىراداي قيىلعان قىپشا بەلى دالمە-ءدال قازىر ءۇزىلىپ كەتەردەي. ومىراۋعا قۇلاعان جىلقى جالىنداي ءسۇمبىل شاشتارى جەلمەن جارىسىپ جاتقانداي. ال جارتى اي قالپىنداعى قيىلعان قاباقتارى قيال قۋىپ كەتكەندەي مە قالاي؟
-اياق استى تازشانىڭ كوزدەرى قارعانىڭ تۇياعىنداي قوشقىل تارتقان كۇس-كۇس قولدارىنا ءتۇسىپ كەتتى. ءورىم-ءورىم بولعان سوڭ ءار جەرىنەن ءبىر ءتۇيىپ قويعان ەسكى-قۇسقى كويلەك، ونىڭ سىرتىندا توزىعى جەتىپ تۋلاققا اينالعان قىسقى قالىڭ كۇرتەشە. مۇنىڭ ءوزى باي بالاسىنان قالعان-قۇتقان قالدىق قوي. ءىلىپ كيەر كيىمى جوق بيشارانىڭ بوزعىلت كۇپايكەسى جىرىم-جىرىم، بەت-اۋزىنىڭ اينالاسى قىرىق تىلىنگەن جارىق-جارىق. كەيقۋات سولعىن تارتىپ، ءتۇسى تەمىردەي سۋىپ سالا بەردى:
-اسپانداعى ايدى الماق – اقىماقتىڭ ءىسى. مەن كىممىن، ول كىم؟ ەسىڭدى جي، ەسالاڭ! – دەپ ءوزىن ىشتەي سىباپ الدى.
اقىرى دىتتەگەن جەرگە دە جەتتى. حاننىڭ قىزى اۋزى سىبىزعىداي تار قازۋلى ورعا ءسابيىن العاش كورگەن اناداي ىنتىعىپ، ەنتەلەي جۇگىردى:
-سايىپقىرانىم، ءسىزدى كورۋدەن ابدەن ءۇمىتىمدى ۇزگەن بولاتىنمىن... ەسەن ەكەنسىز عوي، قالىڭ قوڭىرات ەلىنە بەك بولعان حاس باتىرىم! بىلەم ءسىز، شاپسا قىلىش كەسپەيتىن، اتسا مىلتىق وتپەيتىن سايداۋىل سابازىم، ءوزىڭىزدى ءبىر كورمەككە ىنتىزار بولىپ ولەرمەن كۇيدە قىز عۇمىرىم وتكەنىن.
-قالقا بالا، ولاي دەمەگىڭ. جاپ-جاس ۋىزداي ۇلبىرەگەن قىزدىڭ ءبۇيتىپ ۇمىتسىزدىككە بوي الدىرعانى ابەستىك بولار. باستىسى، بۇگىن ءبىز بىرگە ەمەسپىز بە؟ – دەدى ءجۇزى جارقىراپ سالا بەرگەن الپامىس.
جانى جايساڭ جىلقى جولداسىمەن تولىقتاي تولىقتاي كەلىسەتىنىن بىلدىرمەككە باسىن يزەپ يشارات جاسادى. مۇنى تاماشالاپ تۇرعان كەيقۋات پەن قاراكوزايىم ەرىكسىز ەزۋ تارتتى. ءبىر-بىرىنە ەلدەن ەرەك باۋىر باسقان بۇل ءۇش جان جانە ءبىر جومارت جىلقى اۋقاتتانىپ الماققا جالشى جىگىتتىڭ لاشىعىنا جول تارتتى.
كۇڭىرەنگەن قۋ دالا. شولدەپ شالدىققان باۋىرىن جەرگە باسقان ازالى اسپان. ءبىر توپ بۇلت بولسا، اداسقان كەرۋەندەي بەيمازا كۇيدە جىلجىپ كەلەدى. بۇگىن حان ورداسى جەر-دۇنيەنى باسىنا كوتەرىپ دۋمانداتىپ جاتىر. تاڭسارىدە قالماق حالقىنىڭ تۇتقاسى بولعان تايشىق ايتارلىقتاي جاعىمدى، تاڭ-تاماشا ءتۇس كورىپتى. سودان جۇرتىن جيىپ، ءبىر جاقسىلاپ كوڭىل كوتەرمەككە بەل بايلاپتى. مىنەكەي، ءدال قازىر حاننىن اق شاڭىراعىندا شات-شادىمان كۇيدە توي دۇركىرەپ وتۋدە. پاتشا تاعىنىڭ سول جاعىندا تىكىرەيگەن تىكەنەكتەي بولىپ تاپجىلماستان بابىر دەگەن ساراي اقىنى قاقيىپ تۇر. قولدارىن بىرەسە اندا، بىرەسە مىندا سەرمەپ، الدەقانداي ماداقتاما جىردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاتقا تاقىلداتىپ، قوناقتاردىڭ قۇلاق ەتىن جەپ قويدى. جيىلعان جۇرتتىڭ قۇتىن قاشىرىپ، ەسىن الدى. دوعار دەسە دە بولماي ارا-اراسىنداىۇشقىنىپ، ىڭقىلداپ قويىپ، دەس بەرمەستەن بولار-بولماس بىردەڭەلەردى باجىلداتىپ جاتىر ايتەۋىر. تاقتىڭ وڭ جاعىنان ورىن تەپكەن باس ءۋازىر بابىردىڭ داراقىلىعىن قۇپ كورمەي، الا كوزدەرىمەن اتىپ، جاراتپاي وتىر. ونى ەلەي قوياتىن بابىر اقىننىڭ سيقى بايقالمادى. ءۋازىر ۇشىپ تۇرىپ، جالما-جان جاسىل جەلەكتى شاپانىن جەلبىرەتىپ جىرشىنىن جانىنا جەتىپ باردى.
-ءاي، سەن سۇڭقىلداي بەرمەي، ءبىر مەزگىل دەمىڭدى باسسايشى. مەنىڭ دە اسا قادىرمەندى حانىما ايتار ءبىراز لەبىزىم، دۇعاي-دۇعاي، تاۋداي-تاۋداي تىلەكتەرىم بار دەگەندەي... – ساراي اقىنى ەندى ءسوز الا بەرگەنىندە قايدان شىققانى بەلگىسىز قاستارىنا بيىكتەۋ ءتورتبۇرىشتى تابانى بار بيىكوكشە كيگەن ماستەك كەمپىر كەلە قالعانى. اۋزى ۇلكەن وشاقتاي، ازۋ ءتىسى پىشاقتاي، سەڭگەردەي يەگى بار. اتتىڭ قۇيرىعىنان دا قايراتتى ادامنىڭ داق تۇسكەن ارىنان ارتىق كىرلەگەن قاپ-قارا قويۋ شاشتارىن ەكى جاققا ءورىپ قويىپتى. جىلتاراعى باسىم كۇمىس كويلەگى باتىپ بارا جاتقان كۇننەن اسقان قىزىل، بەينە ءبىر جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قانىنا بويالعانداي...
-سارا ءتىلدى سايداۋىل اقىنىم، مەنىڭ بۇگىنگى كەلبەتىم قالاي؟! 20 جاسقا جاسارىپ قالعاندايمىن با، ءا؟ ءا، ءا، ەستىلمەيدى، نە قىل دەيسىڭ؟ – دەدى مىستان تاي قۇلىنداي تەبىسكەن بابىر قۇرداسىنا.
-ويباي، ارينە، وعان داۋ بار ما، حانىمىم!
-ەسىڭ دۇرىس پا، حانىمى نەس؟ بۇل قاي ساسقانىڭ! – دەپ ءاۋزىر جەكىنىپ قاھارىنا ءمىندى. جوق جەردەن اق سايتانى ۇستاپ كوپكە دەيىن ءوز-وزىنە كەلە الماي الەككە ءتۇستى.
-ءيا، ءيا مەن نەگىزى كەمپىردىڭ كۇشتىسى، جالماۋىزدىڭ جاقسىسىمىن. كەي-كەيدە جاۋىزدىعىم ۇستاپ قالاتىنى بار ەندى... ونىمدى سەندەر سىقىلدى جۋىپ-ءشايىپ، جوققا شىعارمايمىن. ءوزىمدى ادام اتاۋلىدان ءتاۋىر كورەتىنىم تاعى راس. ويتكەنى، مىنا مەن ۇدايى باردى بار، جوقتى جوق دەپ بوياماسىز، بۇكپەسىز تەك اقيقاتىن ايتامىن. بەت پەردە كيىپ الىپ، كوزدەرىڭدى باقىرايتىپ قويىپ، بەتسىزدىككە بارمايمىن.
-ءادىلىن ايتىپ جاتىرسىز، داناگويىم! دەسەك تە، تۋراسىن عانا، تىكە عانا ايتام دەپ ءجۇرىپ، ارتىقتاۋ، قاتتىلاۋ كەتەتىن تۇستارىڭىز دا جوق ەمەس ەندى... سول شىرىلداپ شىندىق ايتۋ دەگەن دۇنيە تۇككە دە قاجەت ەمەس سياقتى. حانعا ايتىپ، العىزىپ تاستايتىن ەكەن ءوزىن؟
-ءجا، كەمشىلىگىمدى بەتىمە باسپاي، ارمەن كەتشى. ادامدار دەگەن سول عوي، ءوز مىنىنە قاراماي قاسىنداعىلاردى وزىنشە كەمسىتىپ، كەكەتىپ جۇرەتىن. ماسقارا، ماسقارا، ايتارعا ءسوزىم جوق!
-جوعا، حانشايىمىم، ولاي دەگىم كەلمەپ ەدى، عافۋ وتىنەمىن، ايىپتىمىن... ايىبىمدى وتەمەككە ءسىزدى بيگە شاقىرامىن. ءجۇرىڭىزشى، ءجۇرىڭىزشى، جارقىراعان جاقۇتىم؟.. ايتپاقشى، ءسىز كوپ كۇتتىرمەي ورداباسى تايشىقپەن قۇدا بولادى ەكەنسىزدەر عوي، ءيا؟! سول ساتتە مەنى ۇمىتىپ كەتپەگەيسىڭ، جان قۇربىم!
-كىم ءبىلىپتى؟! بۇيىرعانى بولار.
دۇرسىلدەگەن داۋىلپازدىڭ جاڭعىرىعى شاھاردى تۇگەل دەرلىك جالمادى. قۇيقىلجىتا قيقۋلاعان قىزۋ اۋەن شارتاراپتى شىرقىراتىپ، اۋەلەتىپ جىبەردى. ءساندى كويلەك كيىپ، بويانىپ-سىلانعان مىستان كەمپىر ساراي اقىنى-بابىرمەن باسا-باسا بيلەپ، سەكسەننىڭ سەنگىرىندەگى كەمپىردەي ەمەس ون سەگىزدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ىڭقىلداق قىزداي سەكىرىپ، سەكەندەپ ءجۇر. اراسىندا اق شۇناق ايازدى كۇندەرى بولاتىن ىزعار جەلدىڭ گۋىلىندەي داۋىسىمەن انگە ايقايلاي قوسىلىپ قويادى. وعان اقىننىن كۇننىڭ كۇركىرەگەنىندەي بولىپ شىعاتىن داۋىسى قوسىلعاندا تىپتەن قورقىنىشتى. بۇلاردىڭ بۇ جۇگەنسىز قىلىقتارىنا باسۋ ايتىپ، ءۋازىر زىر جۇگىرىپ ءجۇر:
-ءاي، بابىر، قويساڭشى. مىناۋ قىلىعىڭ اقىنعا لايىق پا؟ ۇيات بار ما ءوزى سەندە؟
-قىلقىلداپ قويمادىڭ عوي سەن داعى. مازامدى الماي، مەنەن اۋلاق ءجۇرشى. ابدەن بەرەكەمدى قاشىردىڭ، الجىعان قاقپاس نەمە! قازىرگى زاماندا ۇياتتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ وعان دانەڭە دە ساتىپ الا المايسىڭ. - باس ءۋازىر بۇلارعا قىرىن قارادى دا، بۋىرقانىپ، بۇرسانىپ كەتىپ قالدى. تاعات تاپپاي تىستەنىپ وتىرىپ، حانعا تاياندى:
-كورمەيمىسىز، ءسىزدىڭ ەسەر سوق اقىنسىماعىڭىز قايتىپ جۇرگەنىن؟ جالماڭداعان جالماۋىز كەمپىرمەن تارسىلداتىپ بيلەپ ءجۇر. تاقسىر... – دەي بەرىپ ەدى:
-دوعار! ساپسىڭداي بەرمەي، كوپكە سەن دە قوسىل، بار بيلە.
-تاقسىرىم ءسوزىمدى بۇرمالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ مەن سارايداعى ءتارتىپ ماسەلەسىن قاداعالايتىندىقتان، مۇنى سىزگە جەتكىزۋ پارىزىم دەپ ءبىلدىم!
-سەن ءوزى اتاعى ايداي، ەسىمى كۇللى الەمگە ءماشھۇر حانداردىڭ حانى-تايشىقپەن قايتىپ سويلەسەسىن؟ بەرى تامان كەل، بەرەمەن جاقىندا دەيمىن ساعان...
بىرۋاقىتتا كىرەبەرىس جاقتان باقىرىپ، قويان قۋعان يتتەي سىلەكپەسى شىعىپ ابدەن ەنتىككەن شابارمان جۇگىرىپ كەلدى:
-ويباي، ويباي -ا -ۋ، اتتان قالماق، اتتان! جاۋ شاپتى، ج-ا-ۋ.
سول ءتۇنى ارىستان جۇرەكتى الپامىس تايشىق حاننىڭ سارايىنا ويران سالىپ، قالماق جۇرتىمەن قوسا ويبايلاتىپ، ابدەن ەسىن شىعاردى. قالانىن اۋزىن قان قىلىپ، قاقپاننىڭ اۋزىن شاڭ قىلدى. بەت-جۇزگە قاراماستان جان-جاعىن جايپاپ، جەرمەن جەكسەن ەتتى. جانارى جال-جۇلت ەتىپ، ويقاستاپ، ويناق قىلعان شۇبار اتى بولسا:
-سەندەرگە سول كەرەك! وزدەرىڭ تىلەپ الدىڭدار. ەندى الپامىسىمنىڭ اشۋعا مىنگەندەگى سىيقىن باعىپ جادىلارىڭا توقىپ، ماڭگىگە جاتتاپ الىڭدار. ساباق بولسىن!!! – دەدى ماڭىنداعىلارعا ماڭعازدانا. ال جاۋدى كورىپ جان-جاققا جامىراي زىر جۇگىرىسكەن قالا تۇرعىندارى ونىڭ ءسوزىن قۇلاققا دا ىلمەدى، جانۋاردىڭ ءتىلىن تۇسىنبەدى:
-ءاي، مىناۋ قايتەدى؟!
-قالماق كورمەگەن قان سورعىشتاي تەسىرەيە قادالىپ قالعانىن قاراشى؟
-سۇزەگەن بۇقا قۇساپ بادىرايعان كوزدەرىن باقىرايتىپ قايتەدى؟
-جاۋدىڭ جىلقىسى دا جاۋلىعىن جاساپ تۇرعان جوق پا؟!
-امال نەشىك، مىناۋ قاباعىنان قار جاۋعان قاتۋلى قازاق ءبارىمىزدى ءۇرىم-بۇتاعىمىزبەن بىرگە باۋىزداپ، قىرىپ سالاتىن سىڭاي تانىتىپ-اق تۇر. و، شىرىكىن، بەس كۇندىك جالعان دۇنيە-اي، ءاي شايعا قاراماي قايدا كەتىپ باراسىڭ... زۋىلداتىپ... زىمىراپ... – دەستى جيىلعان جاماعات تۇلپاردىڭ تورەسى بايشۇبارح مەن ونىڭ يەسى حاقىندا.
الاساپىران شاق. الپامىس حان تايشىقتىڭ ورداسىنا تۇلپارىمەن بىراق كىردى. حان نە ءوڭى، نە ءتۇسى ەكەنىن ايىرا الماي، ويى سان-ساققا جۇگىرىپ، ساستى. ەلەس كورگەندەي ديدارى سولىپ، اپپاق قۋداي بولدى دا قالدى. باعانادان بەرى سەكەم العان كيىكتەي اندا ءبىر، مىندا ءبىر كوز جۇگىرتىپ قايتەرىن بىلمەي ساندالعان ساراي اقىنى جانۇشىرا ۇلتەلدىڭ استىنا جاسىرىنسا، ۋازىرلەردىڭ ءۋازىرى باس ساۋعالاپ سىرتقا قاشتى. ءبىر كەز شەرەك بويى بار، ادام تاپپاس ويى بار ماستەك كەمپىر ءوز كەزەگىندە كەۋدەسى كەپەدەي، تاڭاۋى توبەدەي، كۇرەك ءتىسى كەتپەندەي بولعان ءداۋ ۇلىن ارەڭ دەگەندە سىپىرعىشىنا وتىرعازا سالىسىمەن، كوزدەن ۇشتىكۇيلى عايىپ بولدى. جولشىباي جالماۋىزدىڭ ۇلى سىپىرعىشقا سىيماي جەرگە قۇلاپ قازاعا ۇشىراپتى. بۇل ۋاقتا پاتشانىڭ التى قاناتتى اق ورداسىندا ابىر-سابىر، ۋ دا شۋ بەلەڭ العان تۇعىن. بەرەن باتىر اتتان ءتۇسىپ تايشىقتىڭ قاسىنا كەلدى:
-ارمىسىڭ، تايشىق! تويىڭا شاقىرۋسىز كەلگەنىمە ايىپ ەتپەگىن. ا، ءيا، سەن مەنى ولىكتەر ساناتىنا قوسىپ قويعان ەكەنسىڭ عوي. كەشىر...
-جو-جوق، تاقسىرىم، حانىمىم ءتىفۋ، نە دەپ كەتتىم، اقىماق باسىم... باتىرىم، ءيا باتىرىم، كەشىرە گور مەن بەيباقتى! شالىس باسقان ەكەنمىن. ويباي-اۋ، تىنىش جاتقان ارىستانعا ءتيىسىپ نەم بار ەدى؟ و، ءتاڭىرىم! كەشىرىم قىلا گور-ش-ءى... باتىرىم، جۇرەگىڭدە ينەنىڭ ۇشىنداي، توزاڭنىڭ شانىنداي يمانىڭ بولسا، بوساتشى. قۇدىرەتتى قۇداي ءۇشىن، جالبارىنامىن!!! – دەپ باتىردىڭ اياعىنا سۇم جىلانداي وراتىلدى.
-قۇداي دەيسىڭ بە؟! سەنىڭ دە اۋزىڭنان نەبىر سوزدەر شىعادى ەكەن عوي، ق-ى-زىق. كۇتپەگەن ەم، كۇتپەگەم. ءبىر كەزدەرى قۇدايدىڭ قۇدىرەتتىلىگىندە جۇمىسىڭ جوق سىقىلدى ەدى. كەرىسىنشە، ءوزىڭدى دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ يەسى سانايتىن جەكسۇرىن ادەتىڭ بار تۇعىن. سولاي ما؟ ەندى نە قىپ جالما-جان كوزقاراسىڭدى وزگەرتە سالعانسىڭ، ءا؟
تايشىق قىزىل كىلەمگە ەتپەتىنەن جاتا كەتىپ، تالىقسىپ، جاس بالاشا ەڭكىلدەپ جىلاپ جاتىر.
-تاقسىر، قۋلىققا سالۋدىڭ قاجەتى جوق. بىلە بىلسەڭىز، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، ەشكىم ەشقاشان ماڭگى جۇرمەيدى. ەندى ءسوزىمدى شىعىنداماي، باسىڭدى الايىن! تىم قۇرماسا لايىقتى ولسەڭشى...
الدەقايدان حان قىزىنىڭ اشىنعان اششى ءۇنى ەستىلدى:
-الپامىسىم-ارىسىم، اشۋىڭا اۋىزدىق سالساڭشى! سەن مەنىڭ اكەمدى قايتىپ ولتىرمەكسىڭ؟ ءداتىڭ قالاي بارادى. ءتىرى قالدىر ونى، تىم قۇرماعاندا مەن ءۇشىن... ەگەر ماعان دەگەن سەزىمىڭ كوكەيىڭدى كەرنەگەن كەكتەن كۇشتى بولسا، اكەمدى قويا بەر. – مۇنى ەستىگەن تايشىق قۇس بەگىدەن قۇتىلعان لاشىنداي ماسايراپ، ءبىر مەزەتكە قۋانىپ قالدى.
جىگىتتەردىڭ تورەسى اتانعان الپامىس قاراكوزايىمنىڭ سۋىق سوزدەرىنە باس قاتىرىپ جاتپادى:
-قالقاتاي، مەن سىزگە عۇمىرلىققا قارىزدارمىن... ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى جەرگە تاستاي المان اكەڭىزدى الىپ كەتسەڭىز بولادى. – دەپ قانا ءتىل قاتتى.
-باتىرىم، وزىڭىزگە دەگەن العىسىم شەكسىز. عافۋ ەتىڭىز! – قاس-قاعىم ساتتە قىزدىڭ جۇرەگى ءجىبىپ، ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى.
قاپىدا اكەسىن جەردەن كوتەرىپ جاتقانىندا كەيقۋات كەلىپ كومەك قولىن سوزدى. ەكەۋلەپ اسىعىس ەسەڭگىرەگەن تايشىقتى تابىت ءپىشىندى قاپ-قارا كۇيمەگە سالىپ جىبەردى. شىعابەرىستە دامىلداپ وتىرعان بەت-اۋزىن كونەكتەي كىر شاۋىپ، باسىنداعى سەلدىرەگەن كونە بوكەبايدىڭ جۇرناعىنان باسقاسى تىپتەن ايتۋعا دا كەلمەيتىن ەسكى قۇسقى بىردەڭەلەردى جابىستىرعان مالشى شالدى قاسىنا قيناپ، ءماجبۇرلى تۇردە قوسىپ جىبەردى. كەرەگىنە جاراپ قالار دەگەنى عوي قىزىنىڭ. بۇل مالاي باعانادان بەرى مىستانعا كوز تىگىپ، ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان تۇعىن. ءوزىنىڭ جالماۋىز كەمپىرگە كوزى تۇسكەلى دە كوپ بولىپتى. تالايدان كوڭىلى كەتىپ، جان-تانىمەن سۇيەردەي حالگە جەتكەن جايى بار. تەك بىربەتكەي، قىڭىر مىستانعا ماڭايلاۋعا باتا المايتىن سىڭايلى. سەبەبى، سىلقىم قاققان ماستەك كەمپىر مۇنى مەنسىنبەيدى، كەرەك دەسەڭىز، كوزىنە دە ىلمەيدى.تىپتەن، كەي-كەيدە ءتۇرپى تيگەندەي جىنى كەلىپ، جيىركەنەدى. بىردە ءتىپتى، وزىنەن ءوزى ىلىك ىزدەپ:
-ماسەلە نە كيگەنىڭدە ەمەس، ونى قايتىپ كيگەنىڭدە. تىم بولماعاندا تازالانىپ جۇرمەيمىسىڭ، سۇيكىمسىز نەمە! سۇرىقسىز كيىم كيسەڭ دە، تىم قۇرماعاندا، تازا بولسىن دا... وسى قاجىپ، ابدەن مۇجىلگەن، مىجىرايعان سەن شالدى كورسەڭ، كادىمگىدەي ءومىر سۇرگىم كەلمەي كەتەدى. – دەپ كۇڭكىلدەپ كەتكەنى بار بۇعان كوكىرەگى باسىم كەمپىردىڭ.
مىنەكەي، بۇگىندە بۇرىن پاتشا تۇگىلى مىستاننىڭ قاسىنا بارۋعا، بارماق تۇگىلى قاشىقتىقتان قاراۋعا دا قاۋقارى جەتپەيتىن مالشى ەڭىرەپ، ەگىلگەن حانمەن كۇڭىرەيگەن كۇيمەدە ەتەنە جاقىنداسىپ، ءىشى باۋىرىنا كىرىسىپ، قۇشاقتاسىپ كەلەدى. ارا-اراسىندا قاريا تىزەسىندە جاتقان سۋسىنى جوق جولاۋشىداي كەزەرگەن، باز كەشكەن تايشىققا باسۋ ايتىپ، بالاشا ۋاتىپ قويادى.
سودان بەرى كۇز كەتىپ، قىس كەلدى. ءتىلى كەسىلگەن مىلقاۋداي دۇنيە تىڭدى. قۋ تىرلىك قۇلازىپ قالدى. حان مەن ونىڭ مالايى ادام اياق باسپاس ەسسىز ەن دالاداعى اڭشىلارعا ارنالعان ۇيشىكتەن پانا تاپتى. جالماڭداعان جالماۋىزدىڭ ۇلىنىڭ ولىمىنە ءوزىن كىنالى تاۋىپ، جازعىرىپ، تيىسىنشە جازالاماق نيەتتە قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنىندە تۇرلىشە جازا ويلاستىرىپ، جانىن جەپ، شاشتارىن ءبىر تالداپ جۇلىپ جۇرگەن جايى بار. ال الپامىس باتىرىمىز باسىنا كۇن تۋعاندا قاسىنان تابىلعان جان جولداسى كەيقۋاتقا قالماق جۇرتىن باسقارۋدى تاپسىرىپ، باستاپقىدا جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت بولعان جەتىمەكتى اۋەلدە بەرگەن سەرتىندە تۇرىپ، اقىرى مۇراتىنا جەتكىزدى. ءوزى بولسا، قاراكوزايىمدى الىپ، تۋعان جەرى، تۇعىرى قازاق ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى.
ريزا ىسقاق
Abai.kz
