«حان تۇقىمىنان شىققان ايەل جىنىستى ادام، حاننىڭ قىزى، قارىنداسى» دەگەن ماعىنادا قاتار قولدانىلىپ جۇرگەن وسى ەكى ءسوز سىرت تۇلعاسى جاعىنان ەگىزدەي بولعانىمەن ول ويلاعانداي ەشبىر تۋىسپايدى. ءبىر-بىرىنە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، كەدەرگى كەلتىرەدى. ويتكەنى بىرەۋىنىڭ عانا تىلىمىزدە زاڭدى ورنى بار. ونى انىقتاۋ دا قيىنعا سوقپايدى. 

باسقا ىستەيتىن شارۋاسى بولماي، كەنەتتەن قولعا العان ىسىنە قۇلشىنا كىرىسكەن ادامنىڭ ادەتىنشە كوتەرگەن تاقىرىبىمىزعا ءوز قادىرىمىزشە بويلاپ كورمەكپىز. ول ءۇشىن اۋەلى ەكى نارسەنى انىقتاپ الۋ قاجەت. سوندا شىن-جالعانىن اجىراتۋعا جەڭىل. ءبىرىنشى، بۇلاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك تۇلعالارىنا قاراۋ كەرەك. قازىرگى قولدانىلۋ اياسىنا كەلسەك، «حانشايىم» ءسوزى باسپاسوزدە، ءان ماتىندەرىندە، كينو-فيلمدەر مەن اۋدارمالاردا ءجيى ءتىپتى جاپپاي ۇشىراسدى، «حانشا» ءسوزى كەرىسىنشە قولدانىس اياسى تارايعان، كوپ ەشكىم جازبايتىن دا، ايتپايتىن دا بولعان. ال، ەڭ كونە ەرتەگىلەرىمىز بەن ەرتە داۋىرلەردەن جىرلانىپ جۇرگەن باتىرلار جىرى، قيسسا-داستانداردا، كەيىنگى جازبا ادەبيەتىمىزدە «حانشايىم» جوق تا، «حانشا» بار.   

اقتامبەردى جىراۋ: 

تۇيەدەگى نارشاسىن
الپەشتەگەن حانشاسىن
ات ارتىنا مىنگىزىپ
تەگىن ءبىر ولجا قىلار ما ەكەمىز؟!

وسىنداعى «نارشا» مەن «حانشا» جاي ۇيقاس ءۇشىن عانا تۇرعان سوزدەر ەمەس، سالىستىرمالى تۇردە جاس جاعىنان دا شەندەسىپ تۇر. ءبىرى مالدىڭ جاس ءتولى، ەكىنشىسى حاننىڭ جاس قىزى. 

ماحابمەت وتەمىسۇلى:

لاۋازىمىن كوككە شاقىرتىپ،
سۇلتانىن سۋعا سۇلاتىپ،
حانشاسىن قاقپا الدىندا
جىلاتىپ...

سوزدەردىڭ ەسكىرىپ قولدانىستان شىعۋى ءتىل دامۋ تاريحىندا بۇرىننان بار زاڭدى قۇبىلىس دەۋگە كەلىسەيىك، بىراق تا بۇل جەردە ءتىل زاڭىنىڭ الدەقانداي بۇزىلۋىنىڭ بەلگىلەرى جوق تا ەمەس. ماسەلەن، ەگەر ەجەلدەن حانشا ءسوزىن پايدالانىپ كەلسەك، وندا حانشايىم ءسوزىنىڭ كەيىن شىققانى انىق. وعان دالەل، «قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» حانشا سوزىنە انىقتاما بەرىلگەن دە، حانشايىم ءسوزى سوزدىككە ەنبەگەن. ورىس ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە دە «حانشا» ءسوزىنىڭ عانا انىقتاماسى بار. ەندەشە تىلدىك قولدانىسىمىزدا بۇرىننان بار «حانشا» ءسوزىن حانشايىم سوزىمەن الماستىرۋدىڭ  قاجەتتىلىگى قايدان تۋعانى تۇسىنىكسىز. 

ەكىنشى، ديسكرەتتىك تالداۋ. حان+شا. شا- جۇرناعى تۇلعانىڭ حان دارەجەسىندەگى ايە ادام ەكەنىن انىقتاپ تۇر. ال «حانشايىمعا» كەلسەك. حان-شا-ايىم. قازىرگى تۇسىنىگىمىزدە بۇل دا حان دارگەيىندەگى ايەل ادامدى بىلدىرەدى. بىراق حانشانىڭ ءوزى ايەل ۇعىمىن ۇستەي السا وعان ايەل جىنىسىنا ايتىلاتىن «ايىم» ءسوزىن قوساقتاۋ قانشالىقتى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە «ايىم» ءسوزى حانىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەي مە؟! ال حانىم ءسوزى تۇرمىستاعى ايەلگە قاراتىلعان. مىسالى، «ايىم» ءسوزىن پاتشا سوزىنە قوسارلاپ ايەل پاتشانى نەمەسە پاتشانىڭ ايەلى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن بىرىككەن ءسوز «پاتشايىمدى» (پاتشاحانىم) جاسادىق. ءسويتىپ، بۇرىندارى قولدانىپ جۇرگەن «قاتىنپاتشانى» ءساتتى الماستىرا الدىق. ونىڭ وزىندە ورىس تىلىندەگى جەنسكي رودتى قازاق تىلىنە اكەپ تىرىلتە بەرۋدىڭ ءتىل زاڭدىلىعىنا قانشالىقتى ساي كەلەتىنى تۋرالى دا تالاس بار. توراعا – ءتورايىم، ازامات - ازاماتشا دەگەندەي. وسىلاردى سالىستىرا كەلگەندە «حانشايىم» سوزىندەگى «ايىم» نەگىزگى سوزگە كەيىندەپ قوسىلعان جانە ءسوز تۇلعاسىن بۇزىپ تۇرعان ارتىق قوسپا. دەمەك «حانشايىم» تىلدىك جاعىنان عانا ەمەس، ۇعىمدىق جاعىنان دا دۇرىس قىزمەت اتقارىپ تۇرعان جوق. 

ناعىز قابشىقبايۇلى

Abai.kz