پرەزيدەنت ق. توقاەۆ بۇگىندە قولدانىسقا ەنگەن قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن نەگىزىندەگى ءالىپبيىنىڭ كەمشىلىكتەرى بار ەكەنىن ايتىپ، ءتيىستى مەكەمەلەرگە ونى قايتا قاراۋدى تاپسىردى. ەرتەڭگى كۇنى جاڭا ءالىپبيدى كۇندەلىكتى پايدالاناتىن ادامداردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءبىز دە جوبا تالقىسىنان تىس قالماي، ءوز نۇسقامىزدى جاساپ، ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

بۇل نۇسقا نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟

1) 26 ارىپتەن تۇراتىن نەگىزگى لاتىن ءالىپبيىنىڭ شەڭبەرىنەن بارىنشا شىقپاۋعا تىرىستىق. وعان ۋملاۋتى (ۇستىڭگى قوس نۇكتەسى) بار 3 ءارىپ قانا قوسىلدى. لاتىن الىپبيىنەن ح (يكس) ءارپى الىنىپ تاستالدى. سوندا بارلىعى – 28 ءارىپ.

2) اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىن پايدالاندىق. قازاق تىلىندە دىبىس كوپ، بىراق تاڭبا شەكتەۋلى. سوندىقتان ءبىز اعىلشىن تىلىندە قولدانىلاتىن 5 ديگرافتى قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىنە قوستىق. ودان بولەك، كەيبىر ارىپتەردىڭ ورنالاسۋ تارتىبىنە قاراي ءارتۇرلى وقىلۋ زاڭدىلىعىن ەنگىزدىك.

بۇل ءالىپبيدىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟

ءبىز جاڭا الىپبيگە لاتىن جازۋىن پايدالاناتىن دامىعان ەلدەرگە جاقىنداي ءتۇسۋ ماقساتىندا كوشىپ جاتىرمىز. سونىڭ ىشىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ، كومپيۋتەردىڭ ءتىلى بولىپ وتىرعان اعىلشىن تىلىنە، اعىلشىنتىلدى الەمگە جاقىنداۋدى كوزدەپ وتىرعانىمىز بەلگىلى. 

ەندەشە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ دەگەندى ءبىز ءبىر تاڭبانى الىپ تاستاپ، ورنىنا باسقا تاڭبا قويا سالۋ دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقسات – قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ زاڭدىلىقتارىن، وزىمىزگە دە، وزگەگە دە جاقسى تانىمال اعىلشىن تىلىنە، ونىڭ ەملە ەرەجەلەرىنە بارىنشا جاقىنداتۋ. سوندىقتان بۇل نۇسقانى جاساۋ بارىسىندا ءبىز تەك اعىلشىن تىلىندە قولدانىلاتىن، ءبارى بىلەتىن، وقي الاتىن ديگرافتاردى جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەيبىر وقىلۋ زاڭدىلىقتارىن الىپ وتىرمىز. ونىڭ پايداسى مىنادا:

1) ەكى ءتىلدىڭ ەملە ەرەجەلەرى ۇقساس بولسا، ول قازاق ءتىلىنىڭ ءيميدجىن ارتتىرادى. ياعني قازاق ءتىلى مۇلدەم بوتەن الەم ەمەس، جازۋى جاعىنان اعىلشىن تىلىمەن بەلگىلى ءبىر ۇقساستىعى بار، يگەرۋگە وڭاي ءتىل ەكەندىگىن پاش ەتەمىز. ءبىزدىڭ قارىپتەرىمىزدى كەز كەلگەن ۇلتتىڭ وكىلى «تانىپ»، ەركىن وقي الادى;

2)  مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان ءبۇلدىرشىن قازاق ءالىپبيىن وقىپ-ۇيرەنگەننەن كەيىن اعىلشىن ءتىلىن دە ەركىن يگەرەدى;

3) ەلىمىزدە مەكتەپ قابىرعاسىندا اعىلشىن ءتىلىن وقىعان كەز كەلگەن ادام، اسىرەسە، جاستار جاعى لاتىن ءالىپبيىنىڭ زاڭدىلىقتارىن، اتاپ ايتقاندا، اعىلشىن سوزدەرىنىڭ قالاي وقىلاتىنىن جاقسى بىلەدى. ولار اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىنە بارىنشا جاقىنداتىپ جاسالعان ءبىزدىڭ نۇسقامىز بويىنشا جازىلعان قازاق سوزدەرىن دە وپ-وڭاي وقي بەرەتىن بولادى.

4) اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىن قولدانعاننان قازاق تىلىنە ەشقانداي زيان تيمەيدى. 

جاڭا ءالىپبي نۇسقاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنساق:

بۇل الىپبيدەگى تاڭبالاردىڭ باسىم بولىگىنە قاتىستى داۋ-داماي جوق. سوندىقتان ءبىز تەك جاڭادان ەنگىزىلگەن جانە دىبىستالعان تاڭبالاردى، سونداي-اق، ديگرافتاردى عانا تومەندە تالقىعا سالامىز.

وسى جەردە ايتا كەتەيىك، جوعارىدا بەرىلگەن ءالىپبي نۇسقاسى نەمىس ءتىلىنىڭ الىپبيىنەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. ايىرماشىلىق تەك ح (يكس) ءارپىنىڭ بولماۋىندا عانا.

ەسكەرتۋ: تاڭبا (قارىپ) – بۇل ءارىپتىڭ جازىلۋى، ال دىبىس – ونىڭ ايتىلۋى. وسىنى قاپەرگە ۇستاۋلارىڭىزدى سۇرايمىز. ويتكەنى، تومەندە بۇل ەكى ءسوز الما-كەزەك ءجيى قايتالانادى. شاتاسىپ قالماڭىزدار.  

س تاڭباسى، ياعني «تس» دىبىسى. سوڭعى قابىلدانعان لاتىن الىپبيىندە بۇل ءارىپ جوق. ونى جاساۋشىلار قازاق تىلىندە «تس» دىبىسىنىڭ مۇلدەم بولماعانىن العا تارتتى. بىراق، ءبىز «تس» دىبىسىن بۇگىنگى قازاق تىلىنەن الىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقىمىز كەلەدى.

بىرىنشىدەن، «تس» ءارپى بار سوزدەر ورىس ءتىلى ارقىلى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تۇبەگەيلى ەنىپ كەتتى. ودان ءبىز ارىلا قويۋىمىز ەكىتالاي. مىسالى، پوليتسيانى پوليسيا، تسيركتى سيرك، دوتسەنتتى دوسەنت دەپ كىم ايتادى؟  

ەكىنشىدەن، بۇكىل الەم جاڭا تىلدەردى ۇيرەنىپ، جاڭا سوزدەردى يگەرىپ جاتقاندا، ءبىز بۇرىننان ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن سوزدەرىمىزدى قايتادان وزگەرتۋمەن اۋرەلەنىپ جاتساق، دامىعان ەلدەر كوشىنىڭ سوڭىندا قالامىز. بۇل ءتىلدى دامىتاتىن ەمەس، كەرىسىنشە توقىراتاتىن، حالىقتى (اسىرەسە ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن جانە ءورىستىلدى قازاقتاردى) تىلدەن بەزدىرەتىن قادام. 

سوندىقتان «تس» دىبىسى الىپبيىمىزدە بولۋى ءتيىس جانە ونى «س» قارپىمەن جازۋ قاجەت. 

مىسالدار: policei, medicina, cirk, cement, motocikl, mecenat, docent, decimetr, lekcia, cisterna, cilindr, kirillica, racia, Ciceron, Cezar, Ceilon, Lacio, Celinograd.

ءى تاڭباسى. بۇل تاڭبا ورنالاسۋ تارتىبىنە قاراي «ءى» جانە «ي» بولىپ ەكى ءتۇرلى دىبىستالادى. اتاپ ايتقاندا، قازاق سوزدەرىندە ول داۋىسسىز دىبىستاردىڭ قاسىندا «ءى» دىبىسىن بەرسە، داۋىستى دىبىستاردىڭ الدىندا جانە ودان كەيىن تۇرعاندا «ي» («ي») بولىپ وقىلادى. ال باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردە «ي» دىبىسىن بەرەدى. 

مىسالدار: قازاق سوزدەرىندە داۋىسسىز دىبىستارمەن قاتار كەلگەندە: kim, kitap, bir, eki, tirshilik, tiginshi, bilikti, tilek, birlik, iri;

قازاق سوزدەرىندە داۋىستى دىبىستاردىڭ الدىندا جانە سوڭىندا كەلگەندە: aiman, qaida, sarai, iek, tärbie, aiwan, bie, iod, jien, tailaq, toi, jaiyn, sailaw, Qytai, Resei, Semei.

ال كەيبىر سوزدەردە «ءى» ءارپى ەكى رەت كەزدەسەدى: kieli, ielik, Keiki, beibit, seisenbi, deidi, nietti, süidim, küili, ت.ب. بۇل سوزدەردەگى «ءى» ءارپىنىڭ قايسىسى «ي»، قايسىسى «ءى» بولىپ وقىلاتىنىن اجىراتۋ قيىن ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازاق تىلىندە «ءى» دىبىسى ەشقاشان داۋىستى دىبىستىڭ قاسىندا تۇرمايدى («ي» دىبىسىنان باسقا، ول تۋرالى تومەندە ايتىلادى). سوندىقتان داۋىستى دىبىستاردىڭ قاسىندا تۇرعانى – «ي» («ي»), داۋىسسىز دىبىستىڭ قاسىنداعىسى – «ءى» بولىپ وقىلادى (جوعارىداعى مىسالدارعا تاعى ءبىر زەر سالىڭىز). 

ال باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردە: instagram, klinika, kino, bilet, mikrofon, Sidnei, Iran, Ispania, Izrail, Amerika, Irina, Maksim, David.

ەندى مىنا ماسەلەگە توقتالساق: قازاق تىلىندە «ءى» مەن «ي» دىبىستارى قاتار كەلەتىن سوزدەر بار. مىسالى، كيىم، بيىك، ءجيى، ءتيىمدى، ءيىن، ديىرمەن، كەيىن، ءمۇيىز، ادەيى، ت.ب. ءبىز ولاردى kiim, biik, jii, tiimdi, iin, diirmen, keiin, müiiz, ädeii دەپ جازامىز.

بۇل جەردە قاتار تۇرعان ەكى «ءى» تاڭباسىنىڭ قايسىسى «ي»، قايسىسى «ءى» دەپ دىبىستالاتىنىن قالاي اجىراتامىز؟ ارينە، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادامدارعا بۇل سوزدەردى وقۋ قيىنعا سوقپايدى. ال قازاقشانى ناشار بىلەتىن قازاقتار، وزگە ۇلت وكىلدەرى، اسىرەسە قازاقشا ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقان شەتەلدىكتەرگە قالاي تۇسىندىرەمىز؟ 

ولارعا مىنا ەرەجەنى ايتۋىمىز كەرەك: قازاق تىلىندە «ي» دىبىسى «ءى» دىبىسىنىڭ الدىندا عانا كەلەدى. كەرىسىنشە، الدىمەن «ءى»، ودان كەيىن «ي» دىبىسى تۇراتىن سوزدەر جوق. سوندىقتان وسىنداي سوزدەردى وقىعاندا ءبىرىنشى تۇرعان «ءى»-ءنى «ي» دەپ وقۋ قاجەت. بۇل جەردە اسا قيىندىق جوق دەپ ويلايمىز. سونىمەن بىرگە، جالپى «ي» مەن «ءى» دىبىستارى قاتار كەلەتىن سوزدەر قازاق تىلىندە كوپ ەمەس ەكەنىن دە ايتا كەتەيىك.

ءبىز جوعارىدا داۋىستى دىبىستاردىڭ الدىندا جانە سوڭىندا كەلەتىن «ي» دىبىسىن ءسوز ەتتىك. ال داۋىسسىز دىبىستاردىڭ الدىندا، سوڭىندا جانە ورتاسىندا كەلەتىن «ي» دىبىسىن قالاي تاڭبالايمىز؟ مىسالى، پيما، سيراق، سيپا، تيمە، بي، يمان، ميزامشۋاق، ءسابي، قانەكي، تاريح، بيلىك، ءالىپبي، ينەلىك، ءسابيت، ديماش، ديدار، حاديشا، ت.ب.

بۇل جەردە ءبىز اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەملەسىنە جۇگىنىپ، قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ زاڭدىلىعىنا «ەە» ديگرافىن قوسۋدى ءجون سانادىق. اعىلشىن تىلىندە اتالعان ديگراف «ي» (ۇزاق ي) دەپ وقىلاتىنىن لاتىن الىپبيىنەن حابارى بار كەز كەلگەن ادام جاقسى بىلەدى. سوندا جوعارىداعى سوزدەر peema, seeraq, seepa, bee, eeman, meezamshwaq, säbee, qanekee, tareeh, beelik, älipbee, eenelik, Säbeet, Deemash, Deedar, Hadeesha بولىپ جازىلادى. 

بۇل ديگرافتى نە ءۇشىن تاڭدادىق؟ 

بىرىنشىدەن، ەگەر ونى الماساق، جاڭا الىپبيگە «ي» دىبىسى ءۇشىن تاعى ءبىر تاڭبانى قوسۋعا تۋرا كەلەر ەدى. 

ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانداي، ونى ءبىز ايدالادان اكەلىپ وتىرعان جوقپىز. اعىلشىن تىلىندە كۇللى الەم تانيتىن، وقي الاتىن ديگراف. 

ارينە، جوعارىدا بايقاعانىڭىزداي، ديگرافپەن جازىلعان سوزدەر العاشىندا كوزگە وعاشتاۋ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، بىرتە-بىرتە كوز ۇيرەنەدى. اعىلشىن تىلىندەگى speed, sleep, sheep, bee, see دەگەن سوزدەرگە دە كوزىمىز ۇيرەنگەنى بەلگىلى. 

رەتى كەلگەندە ايتالىق، قازاق تىلىندە ءجۇز مىڭداعان ءسوز بار. جاڭا الىپبيدە ولاردىڭ ءبارىن كوزگە جاعىمدى كورىنەتىندەي ەتىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس.

ۇشىنشىدەن، مىنا جايتتى باسا ايتساق دەيمىز: ديگرافتاردى قولدانۋدان ءبىز قاشپاۋىمىز كەرەك. ەگەر ديگرافتار قولدانۋعا ىڭعايسىز، جازىلۋى قيىن، وقىلۋى اۋىر بولعاندا، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اعىلشىندار، باسقا دا ەۋروپالىق حالىقتار ونى قولدانىستان شىعارار ەدى. بىراق، ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىزدەي، اعىلشىن تىلىندەگى ءاربىر ەكىنشى سوزدە ديگراف بار. ءتىپتى كەيبىر سوزدەرىنىڭ ىشىندە بىرنەشە ديگراف كەزدەسەدى. تريگرافپەن جازىلاتىندارى دا از ەمەس. مىسال كەلتىرىپ جاتۋدى ارتىق دەپ ويلايمىز. 

بىراق، بۇدان اعىلشىن ءتىلى ارتتا قالىپ، دامىماي جاتقان جوق، كەرىسىنشە الەمنىڭ تەڭ جارتىسى وسى تىلدە سويلەيدى جانە ول ۇيرەنۋگە «ەڭ وڭاي» تىلدەردىڭ ءبىرى سانالادى. ەشبىر اعىلشىن «ديگرافتاردان باس تارتايىق» دەپ جاتقان جوق.

U تاڭباسى، ياعني «ۋ» جانە «ۇ» دىبىستارى. قازاق سوزدەرىندە بۇل تاڭبا «ۇ» دىبىسىن بەرسە، وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردە «ۋ» دەپ وقىلادى.

مىسالدار: قازاق تىلىندە: qulager, suraq, jumaq, turmys, samuryq, jumys, urpaq, sur, quraq, Ulpan, Nurlan, Jumabai, Nur-Sultan, Tumandy Albion.

وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەر: prokuratura, kubok, turnir, tundra, bullit, futbol, bonus, Buratino, Runi, Joshua, Uilliams, Artur, Ukraina, Urugvai, Baku, Belarus.

ال قازاق سوزدەرىندەگى «ۋ» دىبىسىن قالاي تاڭبالايمىز؟ ءتىل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق تىلىندە داۋىستى «ۋ» دىبىسى جوق. تەك داۋىسسىز «ۋ» عانا بار. راسىندا سولاي. كيريلليتسادا «سۋ»، «تۋرا»، «قۋراي»، «تاتۋ»، «قارۋ»، «بۋرا» سەكىلدى كوپتەگەن سوزدەر دۇرىس جازىلماعان. دۇرىسىندا بۇلار «سۇۋ»، «تۇۋرا»، «قۇۋراي»، «تاتۇۋ»، «قارۇۋ»، «بۇۋرا» دەپ ايتىلادى جانە سولاي جازىلادى. مۇنداعى «ۋ» – داۋىسسىز دىبىس. 

لاتىن ارىپتەرىمەن ولار suw, tuwra, quwrai, tatuw, qaruw, buwra بولىپ جازىلادى.

داۋىسسىز «ۋ» دىبىسىن تومەندە W تاڭباسىن تالداعاندا كەڭىنەن ايتامىز.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءبىز كيريلليتسادا تۇيىق ەتىستىكتىڭ جۇرناعى «-ۋ» عانا دەپ وقىپ كەلدىك. ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا بۇل جۇرناق «-ۇۋ»، «-ءۇۋ»، «-ىۋ»، «-ءىۋ» جانە «ۋ» بولۋى ءتيىس (لاتىنشا «uw»، «üw»، «yw»، «iw»، «w»). ءسوزدىڭ ىشىندە كەلگەن داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋىن-جىڭىشكە بولۋىنا وراي سايكەس جۇرناق جالعانادى. اتالعان جۇرناقتارعا ءبىر-ءبىر مىسالدان كەلتىرە كەتەيىك: bur+uw (قازىرگى جازىلۋى – بۇرۋ), kül+üw (كۇلۋ), sat+yw (ساتۋ), bil+iw ء(بىلۋ), basta+w (باستاۋ).

W تاڭباسى، ياعني داۋىسسىز «ۋ» دىبىسى. اعىلشىن تىلىندە جانە وزگە دە بىرقاتار تىلدەردە بۇل ءارىپ داۋىسسىز «ۋ» دىبىسىن بەرەدى. داۋىستى دىبىستىڭ الدىندا جانە ارتىندا «ۋ» كەلسە، وسى تاڭبامەن جازىلادى. اعىلشىن تىلىنەن مىسالدار: Washington, world, work, Botswana, new, low, town, ت.ب.

قازاق تىلىندە دە ءبىز داۋىستى دىبىستىڭ الدىندا جانە ارتىندا كەلگەن داۋىسسىز ۋ دىبىسىن «w» تاڭباسىمەن جازعانىمىز دۇرىس. 

مىسالدار: waqyt, sharwa, bawyrsaq, palaw, kerewet, taw, sawmal, jwyrda, bwyn, twysqan, kewde, ekew, alaw, balwan, Bawyrjan, Rawan, Atyraw, Aqtaw.

ەندى لاتىن نەگىزىندەگى قازاق الىپبيىنە ەنگىزىلەتىن ديگرافتاردى تالدايىق. بارلىعى 5 ديگراف قولدانىلادى. ونىڭ بىرەۋىن («ەە») ءبىز جوعارىدا تالدادىق. قالعان تورتەۋىنە كەزەك بەرسەك.

Gh ديگرافى، ياعني «ع» دىبىسى. بۇل ديگراف اعىلشىن سوزدەرىندە وتە كوپ كەزدەسەدى جانە ءار جەردە ءارتۇرلى دىبىس بەرسە، كەي سوزدەردە مۇلدەم وقىلمايدى. سونىڭ ىشىندە كەيبىر سوزدەردە «گ» دەپ وقىلادى. مىسالى، ghost [gəʋst]، ghetto [getɒʋ]، ghastly [gɑ:stlı]، ت.ب.

الەمدەگى باسقا دا ءبىراز ۇلتتاردىڭ الىپبيىندە بۇل ديگراف بار جانە ول كوبىنەسە «ع» دىبىسىن بەرەدى. سونداي-اق، 1928-1940 جىلدارى كەڭەس وداعىنداعى تۇركى حالىقتارى قولدانعان لاتىن ءالىپبيى، ياعني ياناليفتە g مەن h تاڭبالارىنىڭ قوسىندىسىنان جاسالعان Ƣ ءارپى بولعانى بەلگىلى جانە ول دا «ع» دىبىسىن بەرگەن ەدى. مىسالى، «قازاقستان» ءسوزى «QazaƢstan» (قازاعىستان) دەپ جازىلدى.

ءبىز «ع» دىبىسىن جازۋ ءۇشىن الىپبيىمىزگە تاعى ءبىر تاڭبا قوسۋدى ارتىق دەپ سانايمىز. ونىڭ ورنىنا كوپكە تۇسىنىكتى «gh» ديگرافىن پايدالانساق، بۇدان ۇتارىمىز كوپ.

مىسالدار: taghdyr, gharysh, tagham, maghyna, jarghy, saghynysh, ghalam, soghym, talgham, shyghys, Qaraghandy, Talghar, Saryaghash, Ghabeet, Balghynbek, Qarlyghash.

Ng ديگرافى، ياعني «ڭ» دىبىسى. اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپتە وقىعان ءاربىر ادام بۇل ديگرافتىڭ قانداي دىبىس بەرەتىنىن جاقسى بىلەدى. ونى ءتۇسىندىرىپ جاتۋدى ارتىق دەپ سانايمىز.

قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن نەگىزىندەگى الىپبيىندە دە ءبىز «ڭ» دىبىسىن تاڭبالاۋدا وسى ديگرافتى پايدالانۋىمىز كەرەك. بۇكىل الەم بىلەتىن جانە وقي الاتىن «ng» تۇرعاندا الىپبيىمىزگە تاعى ءبىر تاڭبا قوسپايىق.

مىسالدار: jangbyr, qangtar, qalyng, siringke, änggime, tengge, tangba, aqqaiyng, Angsar, Mengsuluw, Angyraqai, Beijing.

ەندى «ng» ديگرافىنا بايلانىستى كوپتى تولعاندىرعان ماسەلەگە توقتالساق. قازاق تىلىندە «ن» مەن «گ» ارىپتەرى قاتار كەلەتىن بىرقاتار سوزدەر بار. سونداي-اق، «ن» ارپىمەن اياقتالاتىن سوزدەرگە بارىس سەپتىگىنىڭ «گە»، ەسىمشەنىڭ «گەن»، تاعى باسقا «گى»، «گىش» سەكىلدى جالعاۋ-جۇرناقتار قوسىلعاندا «ن» مەن «گ» ارىپتەرى قاتار كەلىپ قالادى. 

مىسالى، امانگەلدى، سەنگىش، بۇگىنگى، تۇنگى، كۇنگەي، انگە، سانگە، مىنگەسۋ، سونگەن، كونگەن، ت.ب. بۇل جەردە قاتار تۇرعان «ن» مەن «گ»-ءنى قالاي وقيمىز؟ 

قازاق تىلىندە «ىلگەرىندى ىقپال» جانە «كەيىندى ىقپال» دەگەن ەرەجە بار. بۇل قاتار تۇرعان كەيبىر ەكى ءارىپتى وقىعاندا الدىڭعىسى كەيىنگىسىن نەمەسە كەيىنگىسى الدىڭعىسىن وزگەرتىپ جىبەرەتىن زاڭدىلىق. مىسالى، «ن» ارپىنەن كەيىن «گ»، «ع» ارىپتەرى كەلسە، كەيىندى ىقپال اسەرىنەن، «ن» ءارپى «ڭ» بولىپ وزگەرەدى. ايتالىق، «الدىن» دەگەن سوزگە «عى» جۇرناعى جالعانعاندىقتان، ءبىز ونى «الدىڭعى» دەپ جازىپ ءجۇرمىز. 

جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن سوزدەردە دە «كەيىندى ىقپال» بار ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ايتىپ كورىڭىز: اماڭگەلدى، سەڭگىش، بۇگىڭگى، كۇڭگەي، مىڭگەسۋ، سوڭگەن دەپ ايتىلادى. ەندەشە ءبىز ولاردى دا نەگە ايتىلۋى بويىنشا Amanggeldi, senggish, büginggi, künggei, minggesüw, sönggen دەپ جازبايمىز؟ سوندا «ng» ديگرافىنا بايلانىستى ايتىلىپ جۇرگەن پروبلەمادان قۇتىلار ەدىك. 

نەگىزى قازاق تىلىندە «ن» مەن «گ» ارىپتەرى قاتار كەلەتىن سوزدەر كوپ ەمەس، ساۋساقپەن سانارلىق قانا. سول بىرەن-ساران سوزگە بولا بۇكىل الەم تانيتىن «ng» ديگرافىنان باس تارتساق، ول ءتىلىمىزدى دامىتۋ ەمەس، ارتقا شەگىندىرۋ بولار ەدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت: ىشىندە «نگ» ارىپتەرى قاتار كەلگەن شەتەل سوزدەرى. مىسالى، بريفينگ، ميتينگ، بوينگ، كيورلينگ، ليزينگ، شوپپينگ، كلينينگ، كاستينگ، تيۋنينگ، ت.ب.

بۇلار brifing, miting, boing, kiorling, lizing, shopping, klining, kasting, tiuning دەپ جازىلادى. قازاق تىلىندە ولاردى اعىلشىن تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنا ساي «بريفيڭ»، «ميتيڭ»، «كيورليڭ»، «ليزيڭ»، «شوپپيڭ» دەپ وقىعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. 

Ch جانە Sh ديگرافتارى. بۇلار «چ» جانە «ش» دىبىستارىن بەرەتىندىگىن بىلمەيتىن ادام جوق. سوندىقتان وسى دىبىستار ءۇشىن دە ءبىز جاڭا تاڭبا ويلاپ تابام دەپ باس اۋىرتپاۋىمىز كەرەك.

قازاق تىلىندە «س» مەن «ح» ارىپتەرى قاتار كەلەتىن ەكى-اق ءسوز بار: اسحانا جانە اسحات. ولاردى «asqana»، «Asqat» دەپ جازۋىمىز كەرەك. 

بۇعان دەيىنگى تالقىلاۋلار كەزىندە كەيبىر ادامدار پايعامباردىڭ ەسىمىن «Ishak» دەپ جازىپ مازاق قىلعان بولاتىن. بىراق، بۇل پايعامباردىڭ اتى قازاقشا ىسقاق (Ysqaq) ەكەنىن ەستەرىنە سالىپ قويامىز.

كيريلليتساداعى ، ، ە، يۋ، يا، شش، يو، ھ تاڭبالارى جاڭا نۇسقاعا ەنگىزىلگەن جوق. بۇلاردىڭ ىشىنەن ، ە، شش، ھ دىبىستارى قازاق سوزدەرىندە مۇلدەم قولدانىلمايدى. باسقا تىلدەن، اسىرەسە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى بۇلارسىز دا جازۋعا بولادى. 

ال «يۋ» دىبىسىن «iw» (باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەردە «iu»), «يا» (يا، يا) دىبىسىن «ia»، يو دىبىسىن «io» دەپ جازامىز.

مىسالدار: aiw, oiw, kaiuta, Niuton, haiwan, soiw, süiw, keiw, Iuta, Iupiter, 

Baian, saiahat, qaria, policia, qiar, biatlon, daiashy, aialaw, Iaseen, Iassawee, media, brilliant, Francia, Italia, Germania, Älia, Maria.

Tokio, aksioma, million, Lion, Kioto, Rio-de-Janeiro, bios.

كەيبىر سوزدەردە جىڭىشكەلىك بەلگىسى («») جازىلمايدى. مىسالى: medal, film, lager, almanah, Kalkutta, Izrail, Salvador, Kioln, Albert.

كەيبىر سوزدەردە «» ورنىنا «ءى» ءارپى (ياعني «ي» دىبىسى) جازىلادى: batalion, bulion, minion, premiera, ت.ب. 

Qurmetti oqyrmandar! 

Sizderden biz daiyndaghan latyn älipbeeining osy nusqasyna qatysty syn-eskertpeler, pikirler, alyp-qosar usynystar kütemiz. Eger usynystaryngyz negizdi bolsa, talqylawgha jäne qabyldawgha ärdaiym daiarmyz. 

Aghylshyn tili bizding ömirimizge dendep enip keledi. Qazir jas bwyn bul tildi jaqsy biledi. Söilei almasa da, oqyi alatyndar az emes. Ertenggi küni halyqtyng teng jartysy, odan äri bälkim barlyghy derlik aghylshyn tilin biletin künge jetiwimiz ghajap emes, Alla jazsa.  

Sonda bizding tilimiz özinshe bir bölek älem emes (qazaqtildi qazaqtargha ghana kerek), aghylshyn tilimen jazywy da, emlesi de uqsas bolsa, ol ana tilimizding odan äri damywyna, bedelining artywyna septigin teegizedi degen oidamyz. 

Özderingizge usynylyp otyrghan älipbee nusqasy osy turghydan daiyndaldy. 

Söz songynda körneki mysal retinde Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik Änuranyn (Gimnin) janga nusqa boiynsha jasyp körelik.

Altyn kün aspany,

Altyn dän dalasy.

Duwmandy bastady,

Dalama qarashy.

 

Ejelden er degen

Dangqymyz shyqty ghoi.

Namysyn bermegen

Qazaghym mygty ghoi.

 

Qaiyrmasy:

 

Mening elim, mening elim.

Güling bolyp egilemin.

Jyryng bolyp tögilemin, elim,

Tuwghan jerim mening, Qazaqstanym.

 

Urpaqqa jol ashqan

Keng baitaq jerim bar.

Birligi jarasqan

Täwelsiz elim bar.

 

Qarsy alghan waqytty

Mänggilik dosyndai.

Bizding el baqytty,

Bizding el osyndai.

Eskendir TASBOLAT

Abai.kz