يران يسلام توڭكەرىسىنە بيىل 30 جىل تولدى. سودان شىعار، وتكەن جۇمادا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىن كۇللى دۇنيە دەمىن ىشىنە تارتا كوز تىكتى. بەتبۇرىستىڭ باسى دەپ كۇتتى. سايلاۋ تۋرالى عالامدىق اقپارات قۇرالدارىنداعى حابار-وشاردى ساناپ بولمايسىڭ...

يران يسلام توڭكەرىسىنە بيىل 30 جىل تولدى. سودان شىعار، وتكەن جۇمادا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىن كۇللى دۇنيە دەمىن ىشىنە تارتا كوز تىكتى. بەتبۇرىستىڭ باسى دەپ كۇتتى. سايلاۋ تۋرالى عالامدىق اقپارات قۇرالدارىنداعى حابار-وشاردى ساناپ بولمايسىڭ...

سەبەبى تەھراننىڭ قازىرگى اق ۇيمەن ەندىگى جەردەگى بايلانىسى دا سايلاۋداعى باستى اڭگىمەنىڭ ءبىرى ەدى. ويتكەنى سوعىستان كەيىنگى يراقتاعى استاڭ-كەستەڭ تىرشىلىك پەن تۇراقسىزدىق، اۋعانستان جانە اۋعان ەلىنەن گورى ءمان-ماڭىزى ارتا تۇسكەن پاكىستانداعى ساياسي شيەلەنىس ۇدەي تۇسۋدە. مىنە، وسىنداي وتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان يران ءوزىنىڭ اينالاسىنا قالاي قارايدى؟ سايلاۋ بۇعان دا جاۋاپ ىزدەدى. ونىڭ ۇستىنە، يراننىڭ يادرولىق ۇمتىلىسى مەن وسى باعىتتاعى قادامى باسقا دا جايتتارمەن استاسقاندىقتان، مەملەكەت باسشىسىن تاڭداۋ جەر-جاھاندى باۋراپ الدى.
يران ءوزى سومداعان ساياسي مادەنيەتىمەن ناعىز شىعىستىڭ بەت-بەينەسىن تانىتسا دا، پارسى جۇرتىنىڭ باسقادان تابىلمايتىن قاسيەتى بار. وسى ەرەكشەلىك عاسىرلار بويى بۇل ەلدىڭ ساياساتىن دا جۇمباق قىلدى. ايتالىق، امەريكانىڭ تاياۋ شىعىستاعى اجىراماس دوسى يران 1979 جىلعى يسلام توڭكەرىسىنەن كەيىن ءبىر ساتتە قاس دۇشپانعا اينالىپ شىعا كەلدى. رەۆوليۋتسيادان ءسال بۇرىن عانا تەھرانعا بارعان اقش پرەزيدەنتى جيممي كارتەر مەن 1953 جىلعى يرانداعى بۇلىكتى ۇيىمداستىرۋشى CIA (ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى) جويقىن توڭكەرىستىڭ ءيىسىن دە سەزبەي كەتىپتى. وسىلايشا، قارۋلى كوتەرىلىس «توڭكەرىس سايا­ساتى» تاقىرىبىن زەرتتەپ جۇرگەن وقىمىستىلاردىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەدى. ءتىپتى بۇعان دەيىن ناعىز زايىرلى دەپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ باسقا ورامال تارتىپ، توڭكەرىسكە بەلسەنە كىرىسۋى، سونداي-اق ساياسي بولمىسىمەن بارشاعا بەلگىلى كوممۋنيستەردىڭ دە جاڭا جۇيەنى قولداپ-قۋاتتاعانىن باستاپقىدا ەشكىم تۇسىندىرە المادى. احمادينەجادتىڭ دا كۇتپەگەن جەردەن سايلاۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە-اق ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتۋى دۇنيەجۇزىلىك پىكىردى سان-ساققا جۇگىرتتى. دۇرىسى، ابدىراتىپ تاستادى.

يسلام توڭكەرىسىن قولداعان زايىرلىلار مەن كوممۋنيستەر مەن احمادينەجادتى سايلاعان يراندىقتاردىڭ ويى ءبىر. كوزقاراسى مەن تۇرپاتى سانقيلى تۇرعىندار يسلامي شيت پەن ونىڭ رۋحاني ءارى ساياسي جەتەكشىسى اياتوللا حومەينيدىڭ يراندىق ءبىتىم-بولمىستى قالاي قورعايتىنىنا سەنسە، بۇگىندە احمادينەجادقا دا سولاي يلانادى.  عاسىرلار بويى اۋعان، موڭعول، اراب، تۇرىك، ورىس جانە اعىلشىن سياقتى بوتەندەردىڭ بيلەۋىندە بولعان ءارى ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردان قۇرالعان يران حالقى ءوزىنىڭ «ۇلتتىق مادەنيەتى» ارقاسىندا بولمىسىن جوعالتقان جوق. كەرىسىنشە، بيلەۋشىلەردىڭ ءوزىن ءسىڭىستىرىپ (اسسيميلياتسيا) جىبەردى. سول سەبەپتى حالىقتىڭ ساياساتتا «يراندىق» جانە «قاۋىپسىزدىك» دەگەن ۇعىمدارعا باسا ءمان بەرەدى. وسى ەكى ۇعىم ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ، يراندىق ساياسات قاعيداسىن دۇنيەگە اكەلدى. سوناۋ ساسانيلەر زامانىندا پارسى جۇرتىندا ءزاردۇشت (زورواستريزم) سەنىمى ارقىلى «يراندىق» ۇران قالىپتاستى. وسى ءداستۇر يسلاممەن بىرگە يسمايل شاھ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى قىزىلباستاردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن شيزم يراننىڭ رەسمي ءدىنى رەتىندە جاريا ەتىلگەن سوڭ جاڭا سيپات الدى. ءسويتىپ، يرانداعى يسلام ءدىنى ەشبىر مۇسىلمان ەلىندەگىدەي ساياسي سيپات العان جوق. شيزم ءوز كەزەگىندە، يران بولمىسىنىڭ وزەگىنە اينالدى.

سايلاۋ قايدا باستايدى؟

بۇل جولعى سايلاۋ دا بەتبۇرىس ىسپەتتەس. ءتورت ۇمىتكەر قاتىسقان داۋىس بەرۋ كەزىندە يسلام توڭكەرىسىنىڭ تانىمال تۇلعالارى رافسانجاني، حاتامي جانە مۇساۋي احمادينەجادقا قارسى وداقتاس رەتىندە بىرىكتى. بىراق حالىق اتالعان ساياساتكەرلەر سەكىلدى اتويلاپ تۇرماسا دا، حاقىندا قايشىلىقتى پىكىر ايتىلاتىن ماحمۇدتى ءجون كوردى. وسىنىڭ ءوزى يراندا توڭكەرىس قاھارماندارىنىڭ ىسىرىلۋىن، ياعني جاڭا ءداۋىردىڭ باستالعانىن بايقاتقانداي. مۇنداعى جۇرت كادىمگى ورىستار مەن قىتايلار سياقتى اۆتوريتارلىق جۇيەنى حوش كورەدى. مۇحاممەد حاتامي پرەزيدەنت بولىپ تۇرعاندا، ءبىر جەردە ءسوز سويلەگەن. يراننىڭ ءوز تاريحىندا ىلعي ءامىرشىل ءارى قاتال بيلىكتى قولداعانىن ايتقان. ياعني حالىققا تىزەسىن باتىرعان شاھ رەجيمىن قاتاڭدىعى ودان كەم تۇسپەيتىن يسلام بيلىگىنە الماستىرعانىن دالەل ەتىپ كەلتىرگەن. توقەتەرى - يران احمادينەجاد ارقىلى وزىنە لايىق مەملەكەت باسشىسىن تاپتى. بۇل رەتتە، ونى رەسەيدىڭ ءامىرشىل-اكىمشىل پۋتينىمەن سالىستىرعان ابزال.  بولاشاقتا وتكەنگە كوز تاستاپ، يران سايا­ساتى تارازىعا ءتۇسىپ جاتسا، توڭكەرىستىڭ تانىمال كوشباسشىلارى ۇمىتىلىپ، حومەينيدەن سوڭ اۋىزعا الىنار العاشقى ەسىم احمادينەجاد بولار، بالكىم. يراندىقتاردىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتى تاڭداۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الادى دەگەن سەنىم. امىرشىلدىكتى قۇپ كورەتىن يران حالقى تايتالاستان قايمىقپاۋعا دا ەرەك­شە ءمان بەرەدى. حالىق ءۇشىن يراننىڭ يادرولىق قۋاتتى كۇشكە اينالۋى ەڭ باستى ساياسي ماسەلە سەكىلدى. بۇقاراعا سالساق، احمادينەجاد اتوم ساياساتىن اقش پەن وزگە دۇنيەنىڭ پىكىرىنە قاراماستان، تابىستى تۇردە جۇرگىزە ءبىلدى.
ەندى ءبىر ماسەلەنىڭ باسى اشىق. وسى سايلاۋدان سوڭ ەشقانداي كۇش يراننىڭ يادرولىق ۇمتىلىسىن تەجەي المايدى. الەمدىك ءباسپاسوز تەھرانداعى الەم-جالەم، ءۇستى-باسى جارتىلاي اشىق قىز-كەلىنشەكتەردى مەڭزەپ، ەلدەگى وزگەرىس جونىندە حابار تاراتىپ جاتقاندا، ۇمىتكەر مير حۇسەين مۇساۋي حالىق تولى الاڭدا احمادينەجادقا سىن جاۋدىردى.

ءمۇساۋيدىڭ ايەلى ءزاھرا راحنۋارادتى اسقاقتاتىپ، ونى يراننىڭ «ميشەل وباماسى» دەپ جاريالاپ جىبەردى. بىراق داۋىس بەرۋ ناتيجەسى، اششى بولسا دا، شىندىقتىڭ بەتىن اشتى. سايلاۋدا نە ايەلدەردىڭ، نە سانى از ۇلىستاردىڭ داۋسى ءمۇساۋيدىڭ ساندىعىنا تۇسپەدى.
احمادينەجاد ءوزىن قولداعان سايلاۋشىنى قاناعاتتاندىرۋ جولىندا ەكىنشى كەزەڭدە تاباندى سىرتقى ساياساتىن جالعاستىرادى. سونداي-اق ەلدەگى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇيىندەردى شەشۋ ءۇشىن بىرقاتار وزگەرىستەر جاساۋعا ءماجبۇر. يران جەتىلدىرەتىن يادرولىق قۋاتى ارقىلى سول ايماقتا جانە الەمدە قاۋىپتىڭ ءبىر ءمۇيىسى بولىپ قابىلداناتىندىقتان،  سىرتقى ساياساتتا سارابدال بولۋى قاجەت. راس، بۇگىنگى يران رەجيم ەكسپورتتايتىن نەمەسە كورشىلەرى مەن اراب دۇنيەسىن ۇرەيلەندىرەتىندەي ساياسي ۇستانىمنان تىم الشاق. تەھراننىڭ يراققا قاتىستى سالماقتى دا بايسالدى ساياساتى - وسىنىڭ ايعاعى. احمادينەجاد بىلتىر اراعا 30 جىل سالىپ، باعداتقا بارعان يراننىڭ تۇڭعىش باسشىسى اتاندى. ەلدەگى دۋالى اۋىزدار وڭىردە يران، تۇركيا، يراق جانە سيريانىڭ قاتىسۋىمەن ءوزارا ىنتىماقتاستىق تەتىگىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ءجۇر. بۇل مەملەكەتتەر اسىرەسە ەنەرگەتيكا سالاسىندا ورتاق ۇستانىمدى ايقىنداۋى ءتيىس ەكەندىگى العا تارتىلۋدا. احمادينەجاد سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا اقش-پەن بارىس-كەلىس ورناتۋ جايىنا توقتالدى. بايقالىپ تۇرعانداي، پرەزيدەنت يادرولىق قۋات جوباسىنا ەشكىمنىڭ كەدەرگى بولماۋىن شارت قىلىپ، امەريكامەن بايلانىسقا ەسىك اشادى. مۇنداي جاعدايدا تۇركيا Nabukko سياقتى ەنەرگەتيكالىق جوبالاردى نازاردا ۇستاپ، يرانمەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىن دامىتىپ، ەڭ باستىسى، تەھران مەن ۆاشينگتون اراسىنداعى ءوزىنىڭ دانەكەرلىك قىزمەتىن جانداندىرا الادى.

دوكتور ۆەدات گۇربۇز، Zaman گازەتى (تۇركيا), 15 ماۋسىم 2009 جىل

«جاس قازاق» گازەتى، №24, 19.06.2009