بۇرىندارى «يندۋسترياليزاتسيا» دەگەندە، ەڭ وزىق تەحنولوگيالاردى قاجەتسىنەتىن ءىرى وندىرىستىك سالالاردى ايتاتىن ەدىك. ال بۇل جولى ماڭىزدى جەتى باعىتتىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ اگرارلىق سالا اتالدى.
اگرارلىق سەكتور - مەملەكەتتىڭ قارقىندى دامۋىن عانا ەمەس، ءتىپتى ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ازىق-تۇلىك وندىرىسىندەگى ماڭىزدى فاكتور. وسىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ ونداعان ەلدەرىندە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ باعاسى 40%-عا ۇلعايدى. مىسالى، سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىر عانا بيداي قۇنى 190%-عا وسكەن. تەك الدىڭعى جىلى بىرقاتار مەملەكەتتەردەگى بىتىك ەگىننىڭ جاقسى ءونىم بەرۋى وسى جاعىمسىز ءۇردىستىڭ جولىن كەسكەندەي بولدى. البەتتە، باعانىڭ كۇرت ءوسۋى - كەدەي مەملەكەتتەردىڭ حالقىنا اسا اۋىر تيگەنى دە راس.

بۇرىندارى «يندۋسترياليزاتسيا» دەگەندە، ەڭ وزىق تەحنولوگيالاردى قاجەتسىنەتىن ءىرى وندىرىستىك سالالاردى ايتاتىن ەدىك. ال بۇل جولى ماڭىزدى جەتى باعىتتىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ اگرارلىق سالا اتالدى.
اگرارلىق سەكتور - مەملەكەتتىڭ قارقىندى دامۋىن عانا ەمەس، ءتىپتى ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ازىق-تۇلىك وندىرىسىندەگى ماڭىزدى فاكتور. وسىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ ونداعان ەلدەرىندە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ باعاسى 40%-عا ۇلعايدى. مىسالى، سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىر عانا بيداي قۇنى 190%-عا وسكەن. تەك الدىڭعى جىلى بىرقاتار مەملەكەتتەردەگى بىتىك ەگىننىڭ جاقسى ءونىم بەرۋى وسى جاعىمسىز ءۇردىستىڭ جولىن كەسكەندەي بولدى. البەتتە، باعانىڭ كۇرت ءوسۋى - كەدەي مەملەكەتتەردىڭ حالقىنا اسا اۋىر تيگەنى دە راس.

ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ يمپورتىنا تاۋەلدى بولۋ - جاقسىلىق ەمەس. ءوز ەلىنىڭ حالقىن قاجەتتى دەڭگەيدە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتە الماۋ - وزەكتى  ماسەلە. سوندىقتان «اگرارلىق مەملەكەت» دەگەن تەرمين-تۇسىنىك بۇرىنعىداي ارتتا قالعاندىقتىڭ، كەنجە دامۋدىڭ كورسەتكىشى ەمەس. بۇدان بىلاي، كەرىسىنشە، مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءوزىن-ءوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە الۋ-الماۋىنا جانە ەكسپورتتىق الەۋەتىنە بايلانىستى باعالاناتىن بولادى. 
مىسالى، قازىر اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ىشىندە كۇرىشتىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىن. ويتكەنى كۇرىش وندىرۋشىلەر ونىڭ ەكسپورتقا شىعارىلۋىنا ادەيى شەكتەۋ قويدى. ناتيجەسىندە ونىڭ قۇنى ۇشىپ كەتتى. الايدا سىرتقى ساۋداعا شەكتەۋ قويۋ مەيلىنشە كوپ پايدا تابۋدى عانا كوزدەگەن جوق، وعان  ىشكى سۇرانىستىڭ ءوسۋى دە ىقپال ەتكەن سىڭايلى. مۇنداي جاعداي، شىنىندا  دا، ورىن العانىن تەرىسكە شىعارا المايمىز. ويتكەنى كۇرىشتىڭ ءىرى ءوندىرىسشىسى سانالاتىن  قىتاي، ءۇندىستان، مىسىر، ۆەتنام سەكىلدى ەلدەردە حالىق سانى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. بۇلار - بالا تۋدىڭ جوعارى كورسەتكىشتەرىنە يە مەملەكەتتەر.

مۇنى مىندەتتى تۇردە اتاپ ءوتۋ كەرەك، كۇرىش ازىق-تۇلىك رەسۋرستارىنىڭ ىشىندە مەيلىنشە قۇرمەتكە يە. ءبىر جاعىنان، بۇل -  شىعىس جانە سولتۇستىك افريكا سياقتى بىرقاتار ەلدەر ءۇشىن ءداستۇرلى تاعام. ەكىنشى جاعىنان، اتالعان ءداندى داقىلدى ءوسىرۋ ەرەكشە جاعدايدى، كوپ كۇتىمدى، ونىڭ ىشىندە وتە كوپ كولەمدە سۋدى قاجەت ەتەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان الەمدىك نارىقتا كۇرىش داقىلى جەتكىلىكسىز. مىسالى، جەر بەتىندە جىل سايىن شامامەن 650 ميلليون توننا كۇرىش وندىرىلسە،  الەمدىك ساۋداعا ونىڭ تەك 30 ميلليونى عانا شىعادى. دەمەك، ەكسپورتتالاتىن كۇرىش مولشەرى وتە از، جەتكىلىكسىز دەپ تولىق ايتۋعا بولادى.
بۇۇ ساراپشىلارىنىڭ باعالاۋىنشا، داعدارىس سالدارىنان  دۇنيەجۇزىندە اش قۇرساق ادام  سانى شامامەن 100 ميلليونعا كوبەيگەن. ءتىپتى اسا تويىمدى ەل سانالاتىن امەريكا قۇراما شتاتىندا كۇرىش باعاسى ەكى ەسەگە ءوسىپ، ونىڭ تونناسى 1000 دوللارعا جەتكەن. اق ءۇي امالسىزدان مىناداي تاسىلگە باردى، ولار بىزگە سوناۋ كەڭەس داۋىرىنەن تانىس بولشەك ساۋدانى مولشەرلەۋ ء(بىر ساتىپ الۋشىعا 2 كەلى كۇرىشتەن) تاسىلىنە جۇگىندى.
بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس،  قازاقستان كۇرىش وسىرەتىن 112 ەلدىڭ قاتارىندا، ەل ىشىندەگى قاجەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار ونى ەكسپورتقا دا شىعاراتىنى بەلگىلى. دەسەك تە، وتاندىق كۇرىش شارۋاشىلىعى سالاسىندا شۇعىل شەشىمىن شىعارۋدى كۇتىپ تۇرعان بىرقاتار پروبلەمالار بار.
بيدايدان كەيىنگى  ەكىنشى ماڭىزدى ءداندى داقىل - كۇرىش، ەگىس القابىنىڭ نەبارى 0,6 پايىزىن جانە ءداندى داقىلدار مەن بۇرشاق تۇقىمداستاردى جيناۋ سالاسىندا بار بولعانى 1,5 پايىزدىق ۇلەسكە يە. 1990 جىلدان باستاپ كۇرىش ەگىلەتىن ەگىس القاپتارى 124,5 مىڭ گەكتاردان وتكەن جىلى 88,3 مىڭ گەكتارعا دەيىن، ياعني 30 پايىزعا قىسقارتىلدى. بىلتىرعى استىق ناۋقانىندا جينالعان بار كۇرىشتىڭ 294 مىڭ تونناسىن قايتا وڭدەۋدەن كەيىن 147 مىڭ توننا كۇرىش جارماسىن الىپپىز، بۇل حالىقتىڭ بەلگىلەنگەن نورماتيۆتىك قاجەتتىلىگىن عانا وتەيدى.

ەلدەگى كۇرىش القاپتارىنىڭ 88 پايىزى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اۋماعىندا، ونداعى ءاربىر ءۇشىنشى ادامنىڭ كۇرىش شارۋاشىلىعىنا قانداي دا ءبىر قاتىسى بار. بۇل اۋماق كليماتتىق جاعدايى بويىنشا دا، سۋ رەسۋرستارى بويىنشا دا تاريحي قالىپتاسقان كۇرىش قويماسى بولىپ تابىلادى. الماتى جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنان باسقا وڭىرلەردە كۇرىش ءوسىرۋ جۇمىستارى ناتيجە بەرمەگەنى بەلگىلى. وبلىس اۋماعىندا 200 مىڭ گەكتاردان استام جوسپارلانعان جەر بار، ونىڭ 151 مىڭ گەكتارى جەر وڭدەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل القاپ 65 مىڭ گەكتارعا دەيىن قىسقارتىلعان. ول تەك جىرتىلعان ەگىس قانا ەمەس، ارنايى جەر وڭدەۋ تەحنولوگيالارىنا ارنالعان كۇردەلى، قىمبات باعالى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستار مەن ينجەنەرلىك-جوسپارلى جەر جۇيەسى بولىپ تابىلادى.
ءوزىمىزدىڭ وندىرەتىن ءونىمىمىز از، ال شەتەلدەن جەتكىزۋ كولەمى ءتىپتى قىسقاردى. ناتيجەسىندە، وتاندىق كۇرىش باعاسى وسە باستادى. ەگەر 2007 جىلى كۇرىش كەلىسى ورتا ەسەپپەن 70-80 تەڭگە بولسا، وتكەن جىلى 130 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ال بيىل كۇرىشتىڭ وتانى سانالاتىن قىزىلوردانىڭ وزىندە ونىڭ كەلىسى 170-180 تەڭگەگە جەتتى، الماتىدا 270-280 تەڭگە بولسا، ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىندا ورتا ەسەپپەن 210-220 تەڭگەگە ساتىپ الۋعا بولادى ەكەن. دەمەك، وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، باعا 60 پايىزدان استام وسكەن. 
باعا نەگە بۇلاي كوتەرىلدى؟ باستى سەبەپ - كۇرىش شىعىندى كوپ قاجەت ەتەتىن داقىلداردىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، كۇنى كەشەگە دەيىن كۇرىش شارۋاشىلىعىنا كوڭىل از ءبولىنىپ كەلدى. مىسالى، 1 گەكتار كۇرىش ءوسىرۋدىڭ  وزىندىك قۇنى ورتا ەسەپپەن 100 مىڭ تەڭگە بولعاندا، مەملەكەت تاراپىنان 2006-2007 جىلدارى بۇل سالاعا (ورتا ەسەپپەن 6 - 7 مىڭ تەڭگە) بولىنەتىن سۋبسيديا ديقاندار شىعاراتىن شىعىندى  وتەمەيتىن. وسى ماسەلە وتكەن جىلى كوتەرىلگەننەن كەيىن جاعداي ءبىرشاما وزگەردى. مىسالى، 1 گەكتار جەرگە بەرىلەتىن سۋبسيديا 20 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوستى.  بۇل  دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جانە مول استىق الۋعا مۇمكىندىك بەردى. ال باعانىڭ ءوسۋى، شىنى كەرەك، سوڭعى جىلدارى قارجى تاپشىلىعىنان ءبىردى ەكى ەتە الماي وتىرعان شارۋاشىلىقتارعا دەمەۋ بولدى. بىرقاتار شارۋاشىلىقتار جىلدار بويى قوردالانعان جالاقى قارىزدارىن تولەپ، تۇقىم، وتىن جانە تىڭايىتقىش قورىن جيناپ الدى. قازىر ديقاندار جاڭا تەحنيكا الۋدى دا قاراستىرىپ ءجۇر. بۇرىنىراق  بۇل سالاعا سيرەك كەلەتىن ينۆەستورلار دا باعانىڭ وسۋىمەن كۇرىش ايماعىندا ءجيى كەلەتىندى شىعاردى. اۋىل ەڭبەككەرلەرى اراسىندا، ءسويتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن ءۇمىت پايدا بولدى. ەڭ باستىسى، اۋىل مەملەكەتتىڭ باسىم جوباسىنا اينالا باستاعانىن سەزىنە الدى. جانە ماڭىزدى كورسەتكىش رەتىندە جاستاردىڭ اۋىلعا ورالا باستاعانىن ايتۋعا بولادى.
دەمەك، بۇل سالادا قيىندىقتار ءالى دە جەتەرلىك،  ونى شەشەتىن ۇسىنىس-جوبالار دا جوق ەمەس. قىزىلوردا وبلىسىنداعى  وزەكتى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى - اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ. سۋ تاپشىلىعى پروبلەماسىنىڭ وبەكتيۆتىك سيپاتى بار ەكەنى ءسوزسىز. دەگەنمەن بىرقاتار ماسەلەلەر سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ قىزمەتىندە جۇيەلى جۇمىستىڭ جوقتىعىنان دا تۋىنداپ وتىر. سۋ شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدىڭ مونيتورينگى مەن بولجامى بويىنشا جۇمىستىڭ جەتكىلىكتى تۇردە اتقارىلماي وتىرعانىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. وبلىستاعى جەر وڭدەۋشىلەر جىل سايىن تۇقىم سەبۋ ناۋقانىن ۇلكەن الاڭداۋشىلىقپەن قارسى الادى. ونىڭ باستاپقى كەزەڭىنىڭ وزىندە-اق  سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ەلەۋلى پروبلەمالار بوي كورسەتەدى. بۇل جاعدايدا نەگىزگى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى - گيدروگەولوگيالىق رەجيمدەردىڭ جەتكىلىكتى تۇردە ەسەپكە الىنباۋى جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مەتەورولوگيالىق قىزمەتىمەن ۇيلەسىمدى ارەكەتتىڭ بولماۋىندا.

ارينە، ەكولوگيالىق تۇرعىدان كۇردەلى وڭىردە كۇرىش ءوسىرۋ جانە سۋارمالى جەر وڭدەۋگە بايلانىستى جۇمىس جاعدايى - عىلىمدى كوپ قاجەتسىنەتىن پروتسەسس. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى جىلدارى كۇرىش ءوسىرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن، كۇرىشتىڭ سۋدى از سىڭىرەتىن جانە جوعارى ءونىمدى سۇرىپتارىن ەنگىزۋ، وسىمدىك شارۋاشىلىعىن ءارتاراپتاندىرۋ ارقىلى سۋارمالى جەرلەردى قىسقارتۋ سالدارىن ازايتۋ جونىندە شارالار قولدانىلمادى. بۇل تاپسىرمالار ارال ءوڭىرى پروبلەمالارىن كەشەندى تۇردە شەشۋ جونىندەگى 2007 - 2009 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامادا كوزدەلگەن بولاتىن. عىلىمي ورتالىقتار مەن ينستيتۋتتار جۇمىس ىستەسە دە، كۇرىش وسىرۋشىلەر ولاردىڭ جۇمىس ناتيجەسىن سەزىنە الماي وتىر. وسى ءىس-شارالاردى ورىنداۋعا قارجى-قاراجاتىنىڭ سالىنباۋى سەبەپتى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بولىمشەلەرىنىڭ ولاردى ورىنداي الماي وتىرعانى تۇسىنىكتى. عىلىم مەن پراكتيكا كۇرىشتىڭ ونىمدىلىگىن جاقسارتۋ ءۇشىن وسىرىلەتىن كۇرىشتى ءاربىر ءۇش-ءتورت جىل سايىن باسقا جوعارى ساپالى تۇقىممەن الماستىرىپ وتىرۋ قاجەتتىگىن دالەلدەدى، بۇل -كە دەيىن ارتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. الايدا سوڭعى%-دەن 70%ونىمدىلىكتىڭ 50 20 جىل ىشىندە كۇرىش ساپاسىن جاقسارتۋ جونىندە شارالار قولدانىلمادى. ماسەلەن، بۇگىنگى تاڭدا 1987 جىلى ەنگىزىلگەن «اقمارجان» اتتى كۇرىشتىڭ بەلگىلى سۇرىپىنىڭ شارۋاشىلىقتىق جانە بيولوگيالىق ساپاسى ناشارلادى جانە ول تەز ارادا اۋىستىرۋدى قاجەت ەتەدى. وسىنداي سۇرىپتان قانداي جوعارى ونىمدىلىك كۇتۋگە بولادى؟ جەرگىلىكتى عالىمداردىڭ جاڭادان اۋدانداستىرىلعان سۇرىپتار ەنگىزىپ جاتقانى بەلگىلى، بىراق ولاردى كەڭىنەن ەنگىزۋگە قاراجات جوق. مىسالى، بولاشاعى زور «ارال 202» سۇرىپى ءالى ەنگىزىلگەن جوق.

كۇرiش ءوسiرۋدiڭ قالىپتاسقان تەحنولوگياسىندا سۋلاندىرۋ جانە كوللەكتورلى-درەناجدى جەلiگە كوپ كۇش تۇسەدi, تۇنبالانادى جانە ولار جيi iستەن شىعادى، بۇل اگروەكولوگيالىق جاعدايدى ودان ءارi ناشارلاتادى. سۋلاندىرۋ ارنالارى مەن كوللەكتورلى-درەناجدى جەلىلەردىڭ تەحنيكالىق جاي-كۇيى مەن ولاردىڭ پايدالى اسەر كوەففيتسيەنتى جەر رەسۋرستارىن دا، سۋ رەسۋرستارىن دا بۇلدىرەتىن كوزگە اينالىپ، ساپالىق دەڭگەيى تومەندەپ وتىر.  جۋىعىن كۇرىش جۇيەلەرىنە جەتكەنشە جوعالتىپ%بۇل ءوزى قات ىلعالدىڭ 60%-عا الۋعا اكەپ سوعادى. بۇل سومالار كۇرىش وسىرۋشىلەرگە عانا ەمەس، جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە دە اۋىر تيەدى. ەگەر ءبىز ءتيىمسىز پايدالانۋدىڭ وزىنەن وسىنشا % ازايعانى ءۇشىن ەگىستىكتى قىسقارتۋدىڭ%جوعالتاتىن بولساق، سۋدىڭ 20 قاجەتى جوق شىعار.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىمەن، ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، مەتەو جانە گيدروگەولوگيالىق جاعدايلاردى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى نەگىزىندە جەر وڭدەۋ مەن اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداۋ كەرەك.

كۇرىش شارۋاشىلىعى سۋلاندىرۋ، درەناج جەلىلەرىن، مەليوراتسيالىق جۇيەلەردى رەكونسترۋكتسيالاۋمەن، كۇرىشتىڭ جاڭا سۇرىپتارىن ەنگىزۋمەن بايلانىستى شارۋاشىلىقارالىق جۇمىستار جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن، كاپيتالدى كوپ قاجەت ەتەتىن سالا ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، «وڭتۇستىك» الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسياسى بازاسىندا كۇرىش شارۋاشىلىعى، قايتا وڭدەۋشى شارۋاشىلىقتاردى، اگروسەرۆيس قىزمەتتەرىن ەرىكتى تۇردە بىرىكتىرۋ ارقىلى قوعامداستىق نەمەسە كونسورتسيۋم قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراعان ءجون بولار ەدى، مۇنىڭ ءوزى اكك-ءنىڭ باستاپقى ماقساتىنا ساي كەلەدى.

«جاس قازاق» گازەتى، №24, 19.06.2009