تۇرسىن جۇرتباي: «قازىرگى قازاق - جەرسىز ۇلت»
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي الپىسقا جاسقا تولىپ وتىر. سانالى عۇمىرىن ادەبيەت پەن عىلىمعا ارناپ كەدە جاتقان جانە ۇلتتىڭ ءسوزى مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن جانىنان جوعارى قوياتىن تۇرسىن مىرزانى الپىستىڭ اسقارىنا شىققان تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- الپىستىڭ اسقارىنان ارتىڭىزعا قاراعاندا قانداي وي تۇيەسىز؟ نەنى كورەسىز؟ نەنى باعامدايسىز؟
- الدىمىزدىڭ سيرەپ كەلە جاتقانى راس. اسىرەسە، اقسەلەۋ مەن رىمعاليدىڭ كەتكەنى ءوز باسىما ۇلكەن اسەر ەتتى. ال، ارتىمدا - نىق قاداممەن ادىمداپ بارا جاتقان قالىڭ قازاق. البەتتە، قوعامدا ءتۇرلى ۇيىمدار مەن ءارتۇرلى پيعىلداعى كۇشتەر بار. بىراق ولاردىڭ كۇشى تەك قاعاز جۇزىندە عانا.
ەل ىشىندە تالانتتى اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەر ءوسىپ كەلەدى. بۇلار ءالى ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ ارمياعا اينالادى. سونىڭ ىشىندە جۋرناليستەر قوعامنىڭ تامىرىن ءدوپ باسىپ، دەر كەزىندە تالداپ، ساراپتاپ ەلگە جەتكىزىپ وتىر. جۇرتتىڭ پىكىرىن، ويىن قوزعاپ سول ارقىلى بىرلىككە شاقىرىپ، مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسى توڭىرەگىنە ۇيىسۋعا شاقىرىپ كەلەدى.
- كوڭىلىڭىزدە قانداي الاڭ بار؟ قوعامدا، اينالاڭىزدا «اتتەڭ-اي» دەگىزگەن دۇنيەلەر بار ما؟
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي الپىسقا جاسقا تولىپ وتىر. سانالى عۇمىرىن ادەبيەت پەن عىلىمعا ارناپ كەدە جاتقان جانە ۇلتتىڭ ءسوزى مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن جانىنان جوعارى قوياتىن تۇرسىن مىرزانى الپىستىڭ اسقارىنا شىققان تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- الپىستىڭ اسقارىنان ارتىڭىزعا قاراعاندا قانداي وي تۇيەسىز؟ نەنى كورەسىز؟ نەنى باعامدايسىز؟
- الدىمىزدىڭ سيرەپ كەلە جاتقانى راس. اسىرەسە، اقسەلەۋ مەن رىمعاليدىڭ كەتكەنى ءوز باسىما ۇلكەن اسەر ەتتى. ال، ارتىمدا - نىق قاداممەن ادىمداپ بارا جاتقان قالىڭ قازاق. البەتتە، قوعامدا ءتۇرلى ۇيىمدار مەن ءارتۇرلى پيعىلداعى كۇشتەر بار. بىراق ولاردىڭ كۇشى تەك قاعاز جۇزىندە عانا.
ەل ىشىندە تالانتتى اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەر ءوسىپ كەلەدى. بۇلار ءالى ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ ارمياعا اينالادى. سونىڭ ىشىندە جۋرناليستەر قوعامنىڭ تامىرىن ءدوپ باسىپ، دەر كەزىندە تالداپ، ساراپتاپ ەلگە جەتكىزىپ وتىر. جۇرتتىڭ پىكىرىن، ويىن قوزعاپ سول ارقىلى بىرلىككە شاقىرىپ، مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسى توڭىرەگىنە ۇيىسۋعا شاقىرىپ كەلەدى.
- كوڭىلىڭىزدە قانداي الاڭ بار؟ قوعامدا، اينالاڭىزدا «اتتەڭ-اي» دەگىزگەن دۇنيەلەر بار ما؟
- مەن وسى ەكى-ءۇش ايدىڭ كولەمىندە قازاقستاننىڭ باتىس، شىعىس، ورتالىق وڭىرلەرىن ارالاپ، قاراپايىم جۇرتپەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتتىم. سوندا تۇيگەنىم: ەل ءىشى اقتاۋداعى، اقتوبەدەگى، بالقاشتاعى وقيعالارعا قاتتى الاڭداپ وتىر. ءوزىمدى دە وسى جايتتار مەن قازاقستاندا قىتاي كومپانيالارىنىڭ قاپتاپ كەتۋى كوڭىلىمدە الاڭ تۋعىزىپ وتىر.
- ءوزىڭىز بار ءومىرىڭىزدى عىلىم مەن ادەبيەتكە ارناپ كەلەسىز. بۇگىنگى ادەبيەت پەن عىلىمنىڭ ورەسى مەن كۇيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- بۇل ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن. ەڭ باستى الاڭداتاتىنى - قازاقستاندا تاۋەلسىز عىلىم جوق. ەندى دوكتورلىق كەڭەستەر جويىلعاننان كەيىن عىلىمنىڭ باعاسى ودان سايىن تومەندەيدى. ال، Phd دەگەنىمىز - كادىمگى ورتاشا جازىلعان ديپلومدىق جۇمىس. ارينە، ديسسەرتاتسيالار جازىلماي تۇرمايدى. الايدا ونى رەسەيگە، وزبەكستانعا بارىپ قورعاۋ قاجەت بولادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ عىلىم كورشىلەردىڭ مەنشىگىنە اينالادى.
جازۋشىلىق جايىنان ايتساق، ءبىزدىڭ وسى جيىرما جىلداعى ءومىرىمىز - ءبىر كەزدەگى سالتىكوۆ-شەدريندەر مەن دوستەۆسكيلەردىڭ تاقىرىبىنا اينالاتىن قوعامدىق فورماتسيانى باستان كەشىرىپ وتىرمىز. قازىرگى ۋاقىت سونداي باعىتتاعى جازۋشىلاردىڭ شىعاتىن كەزى. وكىنىشكە قاراي، ولار ىرىكتەلىپ، سارالانىپ جاتقان جوق. ادەبي پروتسەسس ءوز بەتىمەن - كوكتەمگى قاردىڭ سۋى سياقتى اركىم ءار جەردەن جىلعا تاۋىپ، جول سالىپ جاتىر. ءتىپتى، ءومىرى ارناسى بولماعان شولاق وزەندەر پايدا بولدى. بۇل - بەيبەرەكەتسىزدىك. سوندا دا شىن تالانتتار ۋاقىت وتە كەلە جارقىراپ شىعادى دەپ ويلايمىن. ادەبيەتتەگى ءتىل ماسەلەسى تۇرالاپ جاتىر. قىرىقتان تومەنگىلەردىڭ اراسىنداعى ءتىل جاعدايى ءسوز ەتۋگە تۇرمايدى.
- ايتىڭىزشى، الاش تاريحىندا اشىلماعان پاراق قالدى ما؟ تۇگەلدەي زەرتتەپ بولدىق دەپ ايتا الامىز با؟
- الاشتانۋدىڭ بەتى ءالى اشىلعان جوق. بىراق اينالاسى تازالانىپ، زەرتتەۋگە مۇمكىندىكتەر، بارلاۋلار جاسالىپ جاتىر. الاشتىڭ نەگىزگى يدەيالىق تۇستارى اشىلىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىر وكىنىشتى جاعداي سوڭعى جيىرما جىلدىڭ كولەمىندە الاشتى قازاققا جاۋ ەتىپ كورسەتەتىن باعىت پايدا بولدى. بۇعان بۇرىن مەن سەنبەۋشى ەدىم. الايدا، سىزدەردىڭ پورتالدارىڭىزدا وتكىزىلگەن ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا بارىسىنداعى پىكىرلەر الگى باعىتتىڭ بار ەكەنىن دالەلدەدى. سوندىقتان وسى ءبىر جالعان وشپەندىلىك جويىلماي ونى الاش مىسىمەن باسپاي، الاش يدەياسى تولىق جولعا تۇسپەيدى.
- الاش يدەياسى تاۋەلسىزدىك قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىمەن ۇندەستىك تابا الدى ما؟
- 2001 جىلى، جەر تۋرالى زاڭ قابىلدانعانعا دەيىن الاشتىڭ يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا تولىقتاي مۇمكىندىك بولدى. جەردى جەكەشەلەندىرىپ جانە ونى قازاقتىڭ ەمەس، وزگە ۇلتتاردىڭ مەنشىگىنە اينالدىرۋ ارقىلى ءبىز الاش اماناتىنىڭ سوڭعى تامىرىن كەستىك. قازىرگى قازاق - جەرسىز ۇلت. ءبۇتىن حالىق جالدامالى ادام رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. سوندا قازاق بالاسى اسكەرگە نە ءۇشىن بارادى؟ كۋلاگيننىڭ، تەرەششەنكونىڭ جەرىن نەمەسە ماشكەۆيچ پەن ميتتالدىڭ كەنىنىن قورعاۋعا بارا ما؟ تۋعان جەرىمىز دەگەن سەزىم جوعالدى. ەلگە بارساڭ - اناۋ انانىڭ، مىناۋ مىنانىڭ جەرى.
- بيىلعى جىلعى بىرقاتار الاش زيالىلارىنىڭ مەرەيتويلارى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق دەڭگەيدە اتاۋسىز قالىپ بارادى. بۇل قالاي بولعانى سوندا؟
- ونىڭ بارلىعى «قازاقستاننىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى» دەگەن قاعيدانىڭ كەسىرى. وسى يدەيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعاندا الاش اتى اتالمايدى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا ارنايى قارجى ءبولىنىپ، سولاردىڭ اتىنان «الاش جانە تولەرانتتىلىق» دەگەن كينو ءتۇسىرىلىپ جاتىر. ول قانداي الاش بولىپ شىعاتىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
- جيىرما جاستاعى تاۋەلسىزدىككە الپىستاعى قاريا رەتىندە قانداي تىلەك ايتاسىز؟
- تاۋەلسىزدىك ماڭگىلىك بولسىن!
سىزدەردىڭ پورتالدارىڭىز ارقىلى قۇتتىقتاپ جاتقان بارشا اعايىنعا راحمەت! ينتەرنەتكە قوسىلاتىنداي مۇمكىندىك بولعان كەزدە بارلىعىنا قايىرا جاۋاپ قاتارمىن.
- راحمەت، اعا.
«اباي-اقپارات»
