1 بولىك

قازاق تاريحىنا قاتىستى «كوركەمدىك جانە عىلىمي تانىم» اياسىندا Abai.kz قاشاندا ەل ساناسى مەن ۇلتتىق جادىعا قاتىستى سونى كونتسەپتسيالار مەن اۆتورلىق كوزقاراستاردى باسقا باق-قا قاراعاندا زەردەلى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى باستى ورىنعا قويادى. وسى جولى قازاقتىڭ قاتپارلى دا، بار سىرى بۇگۋلى تاريحىنىڭ ىشىندەگى ءالى كۇنگە دەيىن جابۋلى قازان قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان دۇنيە – XVII-XIX عاسىرلارداعى قازاق-قىرعىز قاتىناسىنا ارنالعان ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-ديلوگياسىنا قاتىستى تانىمدىق ماقالانى جۇرتقا جاريا ەتىپ وتىر. سونىمەن ءبىرىنشى بولىك...

قازاقتىڭ قاتپارلى دا، بار سىرى بۇگۋلى تاريحىنىڭ ىشىندەگى ءالى كۇنگە دەيىن جابۋلى قازان قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان دۇنيە – XVII-XIX عاسىرلارداعى قازاق-قىرعىز قاتىناسى. وسى ولقىلىقتىڭ ورىنى تولىپ، سول كەزدەگى الاساپىران مەن الاۋىزدىققا ارنالعان شىعارما ومىرگە كەلگەن ەكەن. مۇنداي ءشيلى ماسەلە جونىندە رومان جازىلىپ بىتكەن سوڭ، قالامگەر «ۋح» دەپ رۋحاني دەم الىپ، جاڭا تۋىندى جايىندا ادەبي ورتا مەن كوزى اشىق وقىرماننان جىلى لەپەس كۇتەتىنى دە راس.

سونىمەن، وقىرمان قاۋىم وزىنە تاريحي-رۋحاني كەرەگىن تابا الاتىن جاڭا تۋىندى – ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ قالامىنان ومىرگە كەلگەن – «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-ديلوگياسى.

قىرعىزدار ورىستىڭ وڭتايىنان تابىلعان ولجا اپەرەر ويىنشىسى بولعان سوڭ امالسىز اتقا قونىپ، جانىنا شاپىراشتىدان سۇرانشى باتىر مەن ءسۇيىنباي اقىندى، ىستىدان بولتىرىك شەشەندى  ەرتكەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ، ناقتىراق ايتقاندا البانداردىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ قازاق ەلىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ باسىن استامدىقپەن كەسىپ العان ورمانبەت ماناپتىڭ شاڭىراعىنا كەتىپ بارا جاتۋىنان باستالعان 333 بەتتىك ديلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى «ارلاننىڭ ازۋى» دەپ اتالىپ، ەكىنشى كىتاپ «سەمسەر  جۇزىندەگى  سەرت» دەپ جالعاسادى. ءارى وسى ەكىنشى كىتاپقا ەپيگراف رەتىندە جىر الىبى جامبىلدىڭ «كەنەسارىنىڭ جەڭىلۋى – ەتەكتەن تارتقان يتتەردىڭ، ساتقىندىقتىڭ سالدارى ەمەس پە؟!.» دەگەن قاناتتى ءسوزى الىنادى. ءالى ەش جەردە جاريالانباعان بۇل شىعارمامان قولجازبا كۇيىندە تانىسىپ وتىرعانىمدى قاپەرگە سالا كەتكىم كەلەدى.

ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەن ءتۇز پەرزەنتى بوزتورعاي شىرىلى مەن ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن ساياسي-قوعامدىق كۇرەستەگى تەزەك تورەنىڭ پەندەلىك شىرىلىن، اۆتور ءوزىنىڭ جازۋ مانەرىنە ءتان شەبەرلىكپەن پەرنەلەي سالىستىرادى.

«تۇنەكۇنى عانا حالقىنىڭ توگىلگەن ابىرويى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ قىرعىزداردىڭ قولىنان اجال قۇشۋى – مۇنىڭ دا شىمبايىنا باتۋىن باتتى. كوكەيىنەن كەتپەيتىن سىزداعان بىتەۋ جاراعا اينالىپ، الدە كەك، الدە دارمەنسىزدىك ميىن شىڭىلداتادى دا جۇرەدى».

اۆتور ءۇشىن ەڭ باستىسى «حان كەنەنىڭ ءولىمى» ەمەس، كەرىسىنشە ءتول ادەبيەتىمىزدە ءالى كۇنگە ەشكىم اشىپ ءسوز ەتپەگەن «قىرعىزداردىڭ ءزابىرى» – روماندا باستى ورىندا تۇر. وزگەنى وقىماسا دا، تاپ وسى تاريحي تاقىرىپتاعى ءار كىتاپتى قالت جىبەرمەي، قولىنا تۇسكەن بەتتە ءبىرى – كەمىرىپ، ءبىرى – كەرتىپ وقيتىن وقىرمان اتالعان تۋىندىدان وزىنە كەرەگىن تابا الادى. بۇل، ەندى، تاريحي روماننىڭ پروزانىڭ وزگە جانرلارىنان ەرەكشەلىگى. وسى ەرەكشەلىك تۋىندىدا قازاق-قىرعىز قاتىناسىنداعى «ابىلاي رولىنە (وبرازىنا)» قاتىستى بىلايشا اشىلادى:

«بىتىمدىك ىزدەگەن ءجون سوزگە حان دا يلىگىپ:

– تاتۋلىق – بەرەكەنىڭ باستاۋى. ىنتىماقتى جاراستىرعان بەرەكەگە مۇرىندىق ءوزىڭىز بولساڭىز، مەن سوناۋ ارقادان بۇل جاققا كەلىپ نەم بار؟ – دەدى. – قىرعىزدىڭ قياناتى بۇدان بىلاي دوعارىلاتىن بولسىن.

– بار كۇشتى ەكى ەلدىڭ ىرگەسى بەكەم بولۋىنا جۇمسايمىز.

سوعىسپەن باستالعان قاتىناس قوناقاسىمەن اياقتالدى. قىرعىز ەلىنىڭ يگىلەرى قازاق جۇرتىنا ادالدىعىن ايتىپ، اق ءۇيلى امانات بەردى. وعان قابات كوشپەندىلەردىڭ بۇرىنعى-سوڭعى جولىمەن مامبەتقۇل قىزىن ابىلاي حانعا قوستى. «سۋدىڭ الدىن شىم بوگەيدى، داۋدىڭ الدىن قىز بوگەيدى» دەگەن پايىمعا توقتاعاندىعى. قىرعىزدان كەلگەن ءتاتىش حانىم ۇزىلگەندى جالعاعان، ەل اراسىن بۇتىندەگەن ارقاۋعا اينالدى. الايدا، ونىڭ قانشاعا سوزىلاتىنىن ەشكىم بىلمەيتىن.

ءسويتىپ، قىرعىزدى دارگەيىنە قاراتقان ابىلاي قولى بۇدان سوڭ اتتىڭ باسىن تاشكەنتكە بۇردى. ويتكەنى، ول جاقتا قۇراما جۇرت قيعىلىققا باسىپ، بۇلقىنىپ جاتىر ەدى. ولاردى دا تاۋبەسىنە ءتۇسىرىپ، بۇقارا، سامارقانت شاھارلارىنا ەلشى سالىپ، ەل ىرگەسىن بەكىتتى». بىراق بۇل ءباتۋانى قازاقتىڭ ەمەس، قىرعىزدىڭ بۇزعانى تاريحي شىندىق ەكەنىن اۆتور ەشقايدا بۇرماي، ادامي اقيقاتتان اينىماي ودان ارى ساباقتاپ، كوركەمدىك جاقتان كەستەلەي مورلەپ، اشىپ بەرە العاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز.

ابىلايدىڭ كوزى كەتكەننەن كەيىنگى ورىن العان ورىس-قازاق جاعدايى كەڭىنەن ءسوز ەتىلگەن دۇنيە، بىراق قوقانعا قاتىستى جايت كوبىنە جابۋلى قالپى قالاتىندىعى جاسىرىن ەمەس. اۆتور وسى ماسەلەنى دە وزدىك پوزيتسياسى تۇرعىسىنان اشا بىلگەن، ءارى قازاق-قوقان جاعداياتىنداعى تىڭ دەرەكتەردى شىعارما وزەگىنە ارقاۋ ەتەدى:

«ودان كەيىنگى ۋاقىتتا قوقاندىقتار ارال تەڭىزىنەن شۋ، ىلە وزەندەرىنە دەيىنگى ارالىقتى ءوز قۇزىرىنا كوشىردى. ونىڭ شەكاراسى باتىستا حيۋا، بۇحار حاندىقتارىمەن، شىعىسىندا شىعىس تۇركىستانمەن، وڭتۇستىكتە قاراتەگىن، داربازا جانە كۋليابپەن شەكتەسىپ جاتتى. سولتۇستىگىندە شۋدىڭ ارناسىن بويلاي وتىرىپ، بالقاشقا دەيىن جەتتى.

قورعانىستى اۋەلگى ورىنعا قويعان قوقان بيلەۋشىلەرى سىرداريا بويىندا دىنقورعان، قوشقورعان، جاڭاقورعان، كۇمىسقورعان، شىمقورعان، جۇلەك، شۋدىڭ بويىندا توقماق، پىشپەك، مەركى، سارىسۋدا قاراجار، تورتقۇمان، ۇلىتاۋ بەكىنىستەرىن، قوراعاتى وزەنى بويىندا يتكەشۋ بەكىنىسىن سالدىردى. 1826 جىلى اۋليەاتا بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالاندى.

قۇزىرىنا باس قويعان قازاق رۋلارى جىلىنا تۇندىك باسى 6 قوي، 24 قاپ كومىر، 4 وگىز اربا سەكسەۋىل، 100 باۋ قامىس تاپسىرۋعا مىندەتتى بولدى» دەپ عىلىميلانعان كەسىگىن ايتادى.

ودان ءارى «ارىستانداي ايباتتى حان يەمىز ابىلاي حاننىڭ ارتىندا 12 ايەلىنەن وتىز ۇلى، قىرىق قىزى قالدى. سونىڭ ىشىندە وزگە ايەلدەرىنەن ورگەن بالالارى باسقاشا دا، قالماق قىزى حوشا حانىمنان تۋعان قاسىمنىڭ بولمىس-ءبىتىمى بولەك. ول – قالماقتىڭ تاۋەلسىزدىكتى ءتاڭىرى تۇتقان، ءارى ۇستەمدىك پەن بيلىگىن جۇرگىزۋگە قۇمبىل وقشاۋ مىنەزىنەن بولسا كەرەك. وڭگە بالالارىنا قاراعاندا ءدىنى قاتتى، ءبىر بەت، ايتقانىنان قايتپايتىن قايسار كوكجالدىڭ ءوزى ەدى. وسى قاسىمنان سەگىز ۇل تۋعان. ونىڭ التاۋى بايبىشەدەن دە، ەكەۋى توقالدان. تۇڭعىشى – سارجان، ودان كەيىن ەسەنگەلدى، وعان تەتە اعىتاي، بوپى، كوشەك جانە كەنەسارى، ال توقالداردان ابىلعازى مەن ناۋرىزباي». كەزىندەگى قازاق-قىرعىز، قازاق-ورىس، قازاق-قوقان قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى تاريحي وقيعالاردىڭ سورابى اۆتور تاراپىنان كوركەمدىكتىڭ ۇرشىعىمەن شيىرىلا ءيىرىلىپ، جىپتەي جالعاسادى.

قاسىم اۋلەتىنىڭ تراگەدياعا تولى تاعدىرى بارىنشا قانىق بەرىلگەن. ءبىز بۇل جاعىنا توقتالمايمىز. بىزگە كەرەگى – حان كەنەنىڭ ءومىرى مەن ءولىمىنىڭ اۆتور تاراپىنان قالايشا ايشىقتانعانى.

مىنا ءبىر ديالوگقا نازار اۋدارايىق. ول وسى رومانداعى ابىلعازى مەن كەنەسارى اراسىنداعى اڭگىمە:

«– سولايى سولاي عوي، بىراق دوس بولايىق دەگەن ورىس جوق. – كەنەسارىنىڭ سىعىرلاۋ بىتكەن كوزى جۇمىلىپ كەتتى. – بايلاۋلى بودانىم، قۇلاق كەستى قۇلىم بول دەپ وتىر ەمەس پە؟ دوستىق قارىم-قاتىناسقا قولىمىز جەتسە، كانەكەي؟..

– دوستىق دەگەننىڭ دە ءوزى ءبىر قيماسىڭدى قۇربان ەتىپ بارىپ ورنايتىن مامىلە. وسى قوڭىرقۇلجالار تۇتاستاي اۋماقتى بيلەپ، ەلدىڭ ۇستىنەن قاراعانىنا ءماز بولىپ، اتا-بابا اماناتىن قۇربان ەتىپ جىبەرمەدى مە؟ سونىڭ ارقاسىندا كازاك-ورىس گورچاكوۆپەن اراسىنان قىل وتپەس جاندارعا اينالدى.

– قىسىلتاياڭدا ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايتىن دوس – دوس ەمەس، الدەقانداي سەبى مەن كومەگىن كورەمىن دەپ، ەسەپپەن جۇرگەن قارا باسىن كۇيتتەگەن بىرەۋ بولعانى. دوس دەگەن ءبىر-بىرىنەن ەكەۋ ارا سىيلاستىقتى عانا كۇتىپ، قاتار ءوسىپ-ءونۋدى كوكسەۋى ءتيىس سياقتى. – ءسوزىن ءۇزىپ، ىنىسىنە سالماق سالا قارادى. – دوس بولۋ ءۇشىن، نەگە تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلۋىمىز ءتيىس؟

– ءبىرىنىڭ جولىندا ءبىرى جانىن پيدا ەتەتىندەر تابىلماس. ءبىر بايلامعا توقتاپ، باتۋاعا كەلمەسەك، شىعىسىمىزدان – قىتاي، تۇستىكتەن – قوقاندار، باتىستان – حيۋا، سولتۇستىكتەن – ورىستار ەلىمىز بەن جەرىمىزدى جىرمىشتاي بەرەر. تۇبىندە جۇرتىمىز تۋ-تالاقاي تالانىپ كەتسە، بابانىڭ باتاسى، اتانىڭ اماناتى، انانىڭ تىلەۋىنە قالاي جەتەمىز؟

– ورىسقا قول ەتىڭدى جەگىزىپ، سان ەتىڭدى ەرتەڭگە الىپ قال دەمەكسىڭ بە؟» دەپ كوپ نارسەنى اڭعارتادى.

«حان بولىپ سايلانعان سوڭ، 1841 جىلى كۇز ايىندا كەنەسارى جاساقتارى قوقان حاندىعىنا قارسى مايدانعا اتتاندى. كەنە اۋەلدەن سىر بويىنداعى قامالداردى قوقان بيلىگىنەن ازات ەتۋدى كوزدەدى. ول جاقتاعى جۇرت ازاپتان قۇتىلىپ، تەڭدىگىن تاپسا – تياناقتى ءومىردىڭ اڭعارى ءبىلىنىپ قالارداي بولعان. ىشكى بايلامىن تاپ باسقانداي وزبەك بەكتەرىنە قارسى باس كوتەرىپ جاتقان شومەكەي، تورتقارا، تابىن رۋباسىلارى جاۋشى اتتاندىرىپ، ازاتتىقتى ىزدەگەن كوتەرىلىسكە باسشىلىق ەتۋدى ءوتىنىپتى.

سوزاقتىڭ جانە وزگە دە قامالداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كۇيرەۋى قوقاندىقتارعا قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى. قايتپاس قازاقتاردىڭ ءىرى جەڭىسى كەنەسارىنىڭ تۇلعاسىن جاۋلارىنىڭ الدىندا ايبىنتا ءتۇستى. سونىمەن قاتار، جاڭا قۇرىلعان حاندىق بايىرعى قازاق جەرلەرىن سىرتقى جاۋلاردان تازارتا الاتىنىنا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزىپ، ءۇمىتىن وياتتى.

قوقاندىقتاردى ىعىستىرعان قازاقتىڭ قولى تاشكەنتتى قورشادى. الايدا، اسكەر اراسىندا جۇقپالى ىندەتتىڭ باستالۋى قالانى الۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ايتكەنمەن، جانى القىمىنا تىعىلعان قوقان حاندىعى ايلا-شارعىعا كوشتى. مادەلى حان ءوزىنىڭ تىزە بۇككەنىن مويىنداپ، كەنەسارىعا ەلشى جىبەرىپ، قازاق-قوقان ماڭگىلىك وداعىن قۇرۋعا ۇسىنىس جاسادى. كەنەسارى مۇنداي الدامشى وداق قۇرۋعا كونبەدى، قازاقتارعا تيەسىلى جەرلەردى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. دىڭكەسى قۇرىعان بەكتەر كەلىسۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىدان كەيىن بارىپ سوعىستى توقتاتقان كەنەسارى تورعاي ماڭىنداعى ورداسىنا قايتىپ ورالدى. بىراق، تاشكەنتتى الا الماعانىنا ءىشى قىز-قىز قاينادى. ايتسە دە وسى جەڭىسىن قاناعات تۇتىپ، توڭىرەگىنە جينالعان حالىقتىڭ ىنتىماعىن جوعارى باعالادى. ونىڭ كوكسەگەنى – تاۋەلسىز قازاق حاندىعىن قۇرۋ بولدى. ول تۇپكى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قوقاندىقتارمەن ءارى سوعىسپادى. ويتكەنى ودان ارمەن قارايعى ءال-قۋاتى وزىنە ايان ەدى. سوندىقتان، ورتا ازيا حاندىقتارىنان سۇيەۋ ىزدەدى. ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىن ءوز جاعىنا تارتۋعا ارەكەتتەندى. حيۋا حانى مەن بۇحار امىرىنە ەلشىلەرىن جىبەرىپ، بايلانىس ورناتا باستادى. ساۋدا كەرۋەندەرى ساپارعا شىعىپ، ولاردان قاجەتتى قارۋ-جاراق، وق-ءدارى ساتىپ الىپ، اسكەرىن قامدادى».

تمد كەڭىستىگىندەگى ورىس الەمىندە تورتكۇل دۇنيە تانىعان كلاسسيكتەردىڭ ءوزى قالام تارتپاعان، تارتسا، تەك جاعىمسىز جاعىنان كورەستىپ، ادەبي داڭقىنا داق ءتۇسىرىپ العان ءۇش تاريحي جابىق تاقىرىپ بار. ولار – ناپولەون، مازەپا جانە كەنەسارى. وسى سوڭعى تاقىرىپقا الاش تاريحي روماننىڭ اتاسى ەسەنبەرليننەن كەيىن تاريحي رومان جانرىندا ءوز باعىن سىناۋعا «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» سياقتى تاريحي رومان ديلوگياسىمەن ادىلبەك قالام تەربەپ وتىر.

روماننىڭ ەكىنشى كىتابىندا شونجارلاردان جاپا شەككەن حالىق سۇلتان كوتەرگەن جاسىل تۋدىڭ استىنا جاپپاي اعىلادى. بەس قارۋىن اسىنىپ، ازاتتىق ىزدەگەن جاساقتاردى ناۋرىزباي، ابىلعازى، بوپاي حانىمدارمەن بىرگە حالىق باتىرلارى – اعىباي، جانايدار، يمان، جولامان، بۇقارباي، قازاقتىڭ ارداگەر ۇلدارى شاكىر، جاۋكە، تولەباي، بۇعىباي، كوبەك، ءبورشى، بازار، تاناش باتىر، سارمانتاي، نۇراباي، قاراباي باتىرلار جانە قاراباس سياقتى بەكىنىس بۇزىپ، قامال العان كىل ەرجۇرەكتەر باستاپ، كەنەنىڭ قول استىنا جينالعانىنا كۋا بولامىز.

اۋەلى ءبىرىنشى كىتاپتا ابىلاي جانە ەكىنشى كىتاپتا كەنە داۋىرىندەگى قىرعىز ماناپتارى تاراپىنان قازاققا جاسالعان زورلىق رەاليستىكپەن سۋرەتتەلەدى. ەكى حانىمىزدىڭ دا قازاق جەرىن قىرعىز بەن قوقاننان ازات ەتۋى – تاريحي فاكتىدەن اۋىتقىماي، شىنايىلىقپەن بەينەلەنەدى.

تاريحي رومان جازۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ءداتى بارا بەرمەيدى. ويتكەنى، قالامگەر ارحيۆ دەرەكتەرىمەن ىستەس بولىپ، بىردە – زەرتتەۋشىگە، ەندى بىردە – فيلوسوفقا، ەندى بىردە – عۇمىرناماشىعا اينالادى. ءارى، كوز مايىن تاۋسىپ جازعان ءام جيناعان دەرەكتەرىن كوركەم ادەبي قورىتۋ ويىن ون ساققا ءبولىپ، قالامگەرلىك قيالىن شارتاراپقا قالىقتاتادى.

تاريحي تاقىرىپقا جازدىڭ ەكەن – وقىرمانىڭدى ءتانتى ەت. بىلمەگەنىن بىلگىز. قالامگەر ءۇشىن باستى ادەبي شىعارماشىلىق ۇران وسىنداي بولۋى كەرەك. ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» سياقتى تاريحي رومان ديلوگياسى قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز بويىنشا، شىنايلىقپەن بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعا مەن وقيعاعا كوركەم سينتەز جاساۋىمەن، جانە ونى تۇتاس دۇنيەگە اينالدىرۋىمەن وتە قۇندى. اۆتور كەنەسارى حاننىڭ قىرعىز جورىعىنا قاتىستى قولدا بار تاريحي فاكتىلەر مەن ەل اۋزىنداعى دەرەكتەردى قايىرا جاڭعىرتىپ، ءوزىنىڭ جاڭاشا كوزقاراسىن الدىمىزعا جايىپ سالادى. قازاق پەن قىرعىز اراسىنىڭ قالاي اشىلعانى جايلى ءارى اقيقات شىندىقتى ىزدەگەن عىلىمعا، ءارى ءوز ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاعان ميلەتشىل ءسوز زەرگەرىنە اينالا بىلەدى. ويتكەنى، بۇل جاي عانا تاريحي رومان ەمەس، تۇرپاتى مەن بولمىس-ءبىتىمى بولەك كوركەم سوزبەن ورىلگەن سۇيەكتى رومان.

روماندا اۆتور بۇرىن ءسوز ەتىلمەگەن دەرەكتەردى العا تارتادى. تۋىندىدا حان كەنەگە دەيىنگى، كەزىندەگى جانە كەيىنگى ادەبي-تانىمدىق 300 جىلدىق تاريح – كوركەم ءام ستيلدىك ەرەكشەلىكپەن ورىلەدى. ەڭ باستىسى قىرعىز ۇلتىنىڭ ەمەس، ەلىن ساتقان ماناپتاردىڭ كەسىرىنەن قىرعىز حالقى اۋەلى قوقانعا، كەيىن ورىسقا بودان بولعانى وقىرمانىن سەندىرە، اشىلىپ جازىلادى. قازاقپەن كونفەدەراتسيالىق ءبىر مەملەكەت قۇرۋعا داتتەرى مەن وي-ورىستەرى جەتپەگەن ماناپتارىن دارىپتەگەندە گۋمانيترالىق سورلىلىققا جول بەرىلمەۋى كەرەكتىگىن ايقىن تۇسىنە الامىز. ونى بىزگە رومان اۆتورى بىلايشا ءتورت قاعيداتتىق كومەنتاري ارقىلى ۇقتىرادى:

ماناپتاردىڭ ءبىرىنشى جاۋلىعى – كەنەنىڭ ارعىماعىن ۇرلاۋى; ەكىنشى جاۋلىعى – ەلشىلىككە بارعان ءمۇيىزدى وتەگەن باتىردىڭ نەمەرەسىن ءولتىرۋى; ءۇشىنشى جاۋلىعى – وزدەرىنە سولتىعا جيەن بولاتىن دۋلات انداستىڭ زيراتىن قورلاۋى; ءتورتىنشى جاۋلىعى – «ءبىر ەل بولامىز!» دەپ باتۋالاسقان كونفەدراتسيالىق وداقتى بۇزىپ، قوقان جانە ورىسپەن جەڭ ۇشىنان جالعاسۋى.

وسى ءتورت سەبەپتى العا تارتقان اۆتور «سوندا، ورىستار ءالى بيىلىك جۇرگىزبەگەن جەرگە جەكە حاندىق قۇرام دەگەن حان يەمىزدىڭ جولىنا وسىنشا بوگەسىن جاساعان ماناپتار – ەل مە، جاۋ ما؟!» دەگەن ساۋالدىڭ باسىن اشىق قالدىرادى.

ءبىز كەنەگە قاتىستى وپاسىزدىقتى جالعىز قىرعىز بيلەۋشى توبى جاسادى دەسەك، اقيقاتتىڭ اق جولىن اتتاعانىمىز بولار ەدى. اۆتور بۇل تۋراسىندا «...كەنەسارى حاننىڭ ارقادان بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە تابان تىرەۋى ورىس يمپەرياسىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىردى. ويتكەنى، بۇل ايماق سۇلتاندارىنىڭ دەنى ءالى رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى تۋرالى سەنىم قاعازدارىن تاپسىرماعان، بەيتاراپ جاتقان ەل ەدى. اق پاتشالىق ىقپالدان شالعاي ولكەگە اساۋ حاننىڭ كەلۋى، باسقىنشى جۇرتتىڭ كوڭىلدەرىن استاڭ-كەستەڭ ەتتى. قاراپ قالماي قاراكەتكە كوشىپ، قازاق جۇرتىنىڭ ىمىراعا كونگەن سولتۇستىك، ورتالىق ايماعىنان سەنىمدى ادامداردى ىرىكتەپ اتتاندىردى. قوڭىرقۇلجاۇلى ارىستان تورە مەن قابانبايۇلى قوتىراش بيلەر باستاعان جانسىزدار لەگى جەتىسۋعا استىرتىن جەتىپ، كەنەسارى قولىنا قوسىلماۋ جونىندە حالىق اراسىندا ۋاعىز تاراتىپ-اق باقتى. جانە، كەڭپەيىل اقپاتشانىڭ قامقورلىعى شەكسىز ەكەنىن بايان ەتتى.

– ۋىس-ۋىس كۇمىس اقشا، زەرلى شاپان، قالاسا وقالى كۇپى كيگىزەدى. – مىنا سوزگە قاۋمالاعان قاۋىمنىڭ اڭسارى اۋىپ، ايرانداي ۇيىدى. ارىستان تورە وڭىرىندەگى التىن تۇيمەسىن سيپاپ قويدى. ول ودان سايىن قىزىقتىرىپ، ءتىپتى، ومبىعا بارىپ، گۋبەرناتور ۇلىقتىڭ راحىمىن كوزدەرىمەن كورىپ قايتۋعا شاقىردى.

وسى ءبىر ءۋاجدى ەستىگەن، ءارى ورىس ەلىنىڭ بۇرىننان دا داقپىرتىنا قانىق ۇلى ءجۇز تورەلەرىنىڭ سىلەكەيى شۇبىردى» دەپ، ءوز ويىن جايىپ سالادى.

قاي ەلدىڭ كوركەم ادەبيەتى بولماسىن تاريحي سانا قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارادى. قازاق ادەبيەتىندە دە تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان پروزالىق شىعارما جەتىپ ارتىلادى. ۇلتتىق تاريحي شىعارمانىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋى – 1980-ءىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى «قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعى» اتتى جالعان كونتسەپتسيا اياسىندا، ونىڭ شەكپەنىنە سىيمايتىن كسرو تاريحى مويىنداعان دۇنيەلەرگە ءوز قارسىلىعىن ايتقان م. ماعاۋين، ءا. كەكىلباەۆ، س. سماتاەۆ جانە ت.ب. اۆتورلىق دەربەس كوزقاراستاعى جاڭا قازاق تاريحي روماندارىمەن تولىققانىن بىلەمىز.

بۇقارالىق ادەبيەت تاريحي سيۋجەتتەردى شىتىرمان وقيعالىقتىڭ ءبىر ەلەمەنتى رەتىندە كەڭىنەن قولدانادى. سونىمەن بىرگە وقىرمانىن ەل وتكەنىن ماقتان تۇتۋعا جەتەلەيتىن، بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ تاريحي وقيعاسى كوركەمدىكپەن پايىمدالاتىن ەليتارلىق ادەبيەت تە بار.

تاريحي روماننىڭ جانرلىق وزگەشەلىگىن ءسوز ەتەر بولساق، ونىڭ ءتىنى بىرنەشە قاعيداتتار بويىنشا انىقتالادى. ءبىرىنشىسى – باسىمدىققا يە بەلگىلى ءبىر ەستەتيكالىق پافوس، ەكىنشىسى – تۋىندى كولەمى مەن وبراز ءتۇزىلىمى  (سيمۆوليكا، اللەگوريا، قۇجاتتامالىق ت.ت.). وسى ەكەۋى دە شىعارما كومپوزيتسياسىنا سەلكەۋلىك كەلتىرمەيدى. قايتا ادىلبەك قالامىنان شىققان رومان ادامدى تاريحي وقيعالارعا ويشا ارالاستىرىپ، ۋاقىت كەرۋەنىنىڭ كەمەسىنە مىنگىزىپ، تاريح كوشىنىڭ تەڭىزىندە جۇزدىرەدى.

اۆتور وسى وقيعانى ءۇش ءجۇز جىلدىق ارەال كولەمىندە قىرعىز تاراپىنان ورىن العان شاپقىنشىلىقتى ەكى جەتىمەك تاعدىرىمەن بايلانىستىرىپ، بىردە تاريحي فاكتىمەن ءدوپ بەرسە، بىردە كوركەم شىندىقتى بىلايشا كەستەلەيدى. ناتيجەسىندە، قىرعىز شاپقىنشىلىعى مەن زورلىعىن وقىرمانىنا تانىتۋدا «ەكى بالانىڭ تاعدىرىن» تاريحي ءام كوركەمدىك فون ەتۋ ارقىلى اۆتور كوپ نارسە ايتا العان. ونىڭ ءبىرىنشىسى قابانباي باتىرعا قاتىستى.

«جالدى باراق قاپتاعاي تاۋاسار مەن تۋما شىنقوجا جانە قابانبايدىڭ ءىنىسى مامبەت قاراقۇرساق تورتەۋى قول جيىپ، قازاقتاردان تارتىپ العان الاتاۋدىڭ ەتەگىن القاقوتان جايلاعان قىرعىزداردىڭ شەتىنە كەلىپ تۇر. بۇگىن ءتۇن وسىندا ءسال دامىلداپ، ەرتەڭ ءبىر قاراڭعى-ءبىر جارىقتا ۇزەڭگىگە اياق ارتپاق. سوسىن، بەسىن اۋعانشا مايدان سالىپ، قويدان مومىن قازاققا قىرعيداي تيگەن قىرعىزدىڭ مانابى مەن ءبيىنىڭ، باتىرى مەن دۇلەيىنىڭ جونىنان تاسپا ءتىلىپ، قىزىل جوسا جاساماق، – دەي كەلە «قاراقۇرساق وقيعاسىن» تارامدايدى.

«جالدى اعاسىنىڭ قىرعىزعا اتتانار ويىن ەستىگەندە، ارتىق ءتىل قاتپاي كەلىسكەنى «ورىستاردان كەيىن قىرعىزدار ىشكەرى قونىستانىپ، جەرىمىزدى جىرىمداي بەرسە نە قالادى؟» دەگەن بايلامعا توقتاعان. ءسويتىپ، باراق، تاۋاسار، شىڭقوجا، قاراقۇرساق باتىرلاردىڭ ءباتۋاسى ەل مۇددەسى ءۇشىن جاسالعان. ءبارىنىڭ كوكەيىندە كەك پەن ىزا جاتتى. اسىرەسە، قاراقۇرساقتىڭ قىرعىزعا دەگەن جۇرەگى تاس. تاس بولاتىن سەبەبى، ونىڭ اۋىلىن قىرعىزدار جان بالاسىن قالدىرماي قىناداي قىرىپ كەتكەن-ءتىن.

(جالعاسى بار)

ءابىل-سەرىك الىاكبار،

سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋشى. 

Abai.kz