رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى تۇرىپ، ودان كەيىنگى كوممۋنيستىك-شوۆينيستىك كەزەڭدە ۇلت مۇددەسىن قورعاپ، ۇلتتىق ساياسي پارتيا قۇرىپ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قايتا جاڭعىرتۋعا تالپىنعان قازاق زيالىلارى مەن وقىمىستىلارىنىڭ، ءىرى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رايىمجان مارسەك ەدى.

رايىمجان مارسەكتىڭ ءومىرى، قازاسى جونىندە ءبىرتالاي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، كىتاپتار دا جازىلعان.  الاش ارىسىنىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى جونىندە، رايىمجاننىڭ تۋعان ءىنىسى شەريازداننىڭ قىزى تۇردىقان اپايىمىزدىڭ «كەشۋلەر» اتتى كىتابىندا تولىعىمەن ايتىلعان. وسى اپايىمىزدىڭ جازعان كىتابى مەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆتىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن جازىلعان رايىمجان مارسەك تۋرالى «قازاق قايدا بارا جاتىر؟» اتتى كىتاپتاردا ايتىلماعان بىرەر دەرەكتەردى كەلتىرۋدى ءجون كوردىم.

توڭكەرىستەن كەيىن رايىمجان مارسەكتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل اتانعانى بەلگىلى. بىلتىر جازدا بايجىگىتتىڭ اتاقتى شەجىرەسى بولعان، داۋلەتباي باتىردىڭ ەگىزى ەسەنگەلدى ءبيدىڭ ۇرپاعى مالىك اعا مۇقاشۇلى جۇرەك تالماسىنان دۇنيەدەن وتكەن ەدى. كەزىندە وسى مالىك اعا، مارقۇم تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اسكەري كوميسسارياتىندا قىزمەت جاساپ ءجۇرىپ كوپتەگەن قۇپيا دەرەكتەردى بىلگەن.  ەلىندە «ءتىرى ەنتسيكلوپەديا» اتانعان مالىك اعانىڭ  قولىنان مەن ەڭ العاش وسى رايىمجان مارسەك جونىندەگى چەكيستەردىڭ دەرەگىن كوردىم. ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە ساتىبالدىلارمەن قۇدانداس ەكەنىمىزدى ەستىگەن مالىك اعا، رايىمجاننىڭ باباسى تەرىستاڭبالى ساتىبالدى باتىر تۋرالى اڭگىمەسىن باستاپ كەتىپ، كەزىندە، اسكەري كوميسسارياتتا قىزمەت جاساپ جۇرگەن كۇندەرىندە شەكاراشى چەكيستەرگە قىزمەت ەتكەن راشيد مەركۋربانوۆتان رايىمجان مارسەك تۋرالى ەستىگەندەرىن ايتىپ بەردى.

مەركۋربانوۆ زايساننىڭ تاتارى ەدى. «تارباعاتايدىڭ قىزىل قىراندارى» اتتى بولشەۆيكتەردىڭ ايگىلى اسكەري وتريادى قىتايمەن شەكارادا كونتررەۆوليۋتسياشىلداردىڭ شابۋىلدارىنا توتەپ بەرۋگە جۇمىلدىرعانى بەلگىلى. وسى مەركۋربانوۆ پەن اقجار اۋىلىنىڭ ازاماتى بولعان ينتين قاسەن اتتى اقساقال دا قىتايعا ءوتىپ كەتكەن رايىمجاننىڭ اتىنىڭ زايسان-تارباعاتاي وڭىرىندە جاڭعىرىپ تۇرعانىن ايتىپ كەتەدى. رايىمجاننىڭ: «كوكپەكتى، تارباعاتاي، قالبا، بوكەن، قىزىعىن قايتا اينالىپ كورەر مە ەكەن؟!» دەپ كەزىندە ولەڭ ايتىپ جۇرگەنى بەكەر بولماعان. الاش قوزعالىسىنا شەكسىز بەرىلگەن رايىمجان مارسەك قىزىلداردىڭ سەمەيدە ۇستەمدىككە يە بولىپ، الاشتان رايىمجاندى كۇشپەن ايىرعان كەزدە ول زايسان قالاسىنا كەلىپ، الاشوردا كوميتەتىن قۇرىپ، وعان باسشىلىق جاساعان. دەمەك، ۇلان اۋدانىنىڭ تۋماسى بولعان رايىمجان زايسان-تارباعاتاي حالقىنا دا تانىمال بولعان.

ەڭ الدىمەن ول ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن، العىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن. كەيىن، باقتى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ كەتكەندە كونتررەۆوليۋتسياشىل توپ جيناپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە «قىزىلداردى شابامىن!» دەپ جۇرەدى ەكەن.  سول كەزدە قىتايداعى قىزىر تورە رايىمجاننىڭ وسى قىزبالىعىن ءبىلىپ، ەلىمەن اقىلداسىپ: «وسىعان ارامىزدان ءبىر قىز بەرىپ قوسالىق، بالالى-شاعالى بولعان سوڭ، سوتقارلىعىن قويار!» دەپ كەرەيدىڭ نۇرجامال دەگەن قىزىنا قوسقان ەكەن. رايىمجان ۇيلەنىپ، بالا وقىتىپ جۇرسە دە، ءوزىنىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىل ارەكەتتەرىن قويماعانى جونىندە، مالىك اعانىڭ قولىنان العان دەرەكتەن دە اڭعارۋعا بولادى. ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن رايىمجان جانۇياسىنا سەزدىرمەگەن دەيدى. 1992-ءشى جىلى «اقيقات» جۋرنالىندا جارىق كورگەن بۇل دەرەكتە بىلاي دەلىنگەن ەكەن:

«قىتايداعى قازاقتىڭ كونتر. رەۆ. ورتالىعىنىڭ قىزمەتى تۋرالى»،  شەكارانىڭ ارعى بەتىنەن تۇسكەن ماتەريالدارداعى مالىمەت بويىنشا، شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلتشىل قازاق كونتررەۆ. ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى مارسەكوۆ وتكەن جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە دجايردان شارا-سۋمە قالاسىنا كەلگەن. جولشىباي مارسەكوۆ قابىقتاعى باي اقىش شەرەدينوۆقا توقتاعان. مارسەكوۆ كەيبىر قازاقتارعا ءوزىنىڭ التايداعى ماڭعول بايلارىمەن بىرىگۋدى كوزدەيتىنىن مالىمدەگەن. مارسەكوۆتىڭ ىزىنشە-اق قاڭتاردىڭ العاشقى كۇندەرىندە قابىق ارقىلى ءۇش لينيالى ۆينتوۆكامەن 30 ادامدىق الاش وتريادى ءجۇرىپ وتكەن. دام مەكەنىندە وترياد قونىسباەۆ حاسەنگە توقتاعان. وترياد التايعا كەتىپ بارادى. ساپارلارى انىقتالماعان».

بۇل دەرەك ورىس تىلىندە جازىلىپ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ەكەن. سوندىقتان دا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، تۇركىتانۋشى عالىم يمانعازى نۇراحمەتۇلىنىڭ ايتۋىنشا ورىس تەكستىندە جەر اتاۋلارىنا قاتىستى قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن. قاراتايعا قاتىستى ماقالامىزدا وسى يمانعازىنىڭ ورالحان بوكەيدىڭ شاقىرۋىمەن قىتايداعى التاي وڭىرىنەن ەلگە قايتقانىن جازعان ەدىك. سونىمەن، يمانعازىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل دەرەكتەگى ورىسشالاپ «دجاير» دەگەنى التايداعى جايىر، «قابىق» دەگەنى قوبىق، «شارا سۋمە» دەگەنى التايداعى سارى سۇمبە ەكەن. يمانعازىنىڭ قايىن اتاسى قۇرماش 18-19 جاسىندا اكەسى شاكەندى تۋىسىمىز دەپ ىزدەپ كەلىپ، ۇيلەرىندە ءبىر قىستاپ كەتكەن رايىمجان مارسەكتى كورىپ، سوعان ەرىپ تە جۇرگەن ەكەن. رايىمجان كەتەرىندە قۇرماشتىڭ باباسى ەسىرگەپكە ارناپ ولەڭ شىعارىپ بەرىپ كەتكەن سوڭ، قىتايداعىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ونى تەرىستاڭبالىداعى ەسىرگەپ اتانىڭ ۇرپاعىنا جاتقىزىپ ءجۇر دەسەدى. يمانعازىنىڭ قايىن اتاسى قۇرماش ەسىرگەپتىڭ توعىز ۇلىنىڭ كەنجەسىنەن تارايدى. تەرىستاڭبالىدا: «ەسىرگەپتىڭ توعىزى جينالماي، توي باستالمايدى» دەپ ايتىلادى. چەكيستەردىڭ دەرەگىنەن بىزدەر «جايىردان كەلە جاتتى» دەگەن رايىمجاننىڭ وسى قۇرماشتىڭ اۋىلىنان شىققانىن تۇسىنەمىز. قۇرماشتىڭ اكەسى شاكەن رايىمجاندى قۇرمەتتى ادام رەتىندە كۇتىپ الىپ، قاسىنا وسى قۇرماش ۇلىن نوكەر رەتىندە قوسىپ بەرگەن ەكەن. دەرەكتە ايتىلعان قارۋلى وتىز ادامنىڭ ىشىندە بالكىم ەسىرگەپتىڭ قۇرماشى دا بولعان شىعار.

مىنە، وسى مالىمەتتەردەن كەيىن ارعى بەتتەگى رايىمجان چەكيستەردىڭ نىساناسىنا مىقتىلاپ الىنادى. اناۋ-مىناۋ قاشقىن ەمەس، ورىستىڭ ساۆينكوۆى سياقتى، قىتايداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ورتالىقتىڭ باسشىسى بولعان رايىمجاننىڭ قازاسى تۋرالى ءارتۇرلى نۇسقالار ايتىلادى.

«تىرىدەي كومدى» دەگەننىڭ قايدان ايتىلعانى جونىندە مالىك اعا، مەركۋربانوۆ پەن ينتين قاسەننىڭ اۋزىنان ەستىگەندەرىن دە ماعان ايتىپ بەردى. 1938 جىلى ءستاليننىڭ تاپسىرماسىمەن قىتايداعى كونتررەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ءبارى دە تۇتقىنعا الىنىپ، ءجۇز شاقتى ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ۇكىمدى ورىنداۋشىلاردىڭ كوبىسى قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ قاتارىنداعى ۇيعىرلار ەكەن. ولار قولدارى ارتتارىنا بايلانعان قازاقتاردى ءساياپىل دالاسىنا اپارىپ شەتتەرىنەن باۋىزداپ ولتىرە باستاعاندا، رايىمجان بوي بەرمەي كەتكەن سوڭ، سونى عانا باسىنان اتىپ قۇلاتقان. قازاقتاردى اكەتكەندە ساتىرلاتىپ اتىلعان مىلتىقتاردىڭ داۋىسى ادەتتەگىدەي ەستىلمەگەن سوڭ، ەل اراسىندا «تىرىدەي كومدى» دەگەن لاقاپ تاراپ كەتكەن. مىنە، بەرگى جاقتا اتاعىنان ات ۇركىگەن، قىزىل قىرانداردىڭ وزدەرىنىڭ نازارىندا بولعان  رايىمجاننىڭ قازاسى جونىندە قىزىل قىراندار وتريادىنا وسىنداي مالىمەت كەلگەن ەكەن.

بۇل ناۋبەتتەن قاراتايدىڭ ابدىكەرىم بولىسىنىڭ باتىر ۇلى شابدان عانا قۇتىلىپ كەتكەن ەدى. ءادي ءشارىپوۆ اعامىز كەڭەس داۋىرىندە لوندونعا بارعانىندا وسى شابداندى كورىپتى.  اعىلشىن ايەلىنە ۇيلەنگەن، ەكى قىزى بار ەكەن. «مەن ابدىكەرىمنىڭ شابدانىمىن، مەن ءتىرىمىن!» دەپ ايقاي سالعان دەيدى اقىن-جازۋشى شەكەربانۋ راحمەتولداقىزى ءوزىنىڭ جازعان «ەستە قالار ەسىمدەر» اتتى كىتابىندا. تەرسىتاڭبالى اقتانادان ايتقۇل، ساتىي، جارىلعاپتار سياقتى، رايىمجاننىڭ باباسى ساتىبالدى دا باتىر بولعان.

1771 جىلى كوكجال باراق قىرعىزدىڭ قالىڭ قولىنىڭ قورشاۋىنا تۇسكەندە، وزدەرى تۇگەلىمەن قىرىلسا ەلگە حابار جەتپەي قالاتىنىن سەزىپ، مەرگەن بولعان سوڭ قۋعىنعا الدىرتپاس دەپ ساتىي باتىردى بابامىز قورشاۋدان شىعارتىپ جىبەرگەن ەكەن. ساتىيدان سۋىق حاباردى ەستىگەن سارىجومارتتىق تاناش باتىر مەن شانىشقىلى بەردىقوجا باتىرلار كوكجال باراق بابامنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن قىرعىزعا بارعاندا، اعايىندى ساتىبالدى مەن ساتىي باتىرلار بابامىزدىڭ قازاسىنا سەبەپشى بولعان قىرعىزعا كىرمە، ءتۇبى ساياق-شاپىراشتى سادىر باتىردىڭ ەكى ۇلدارىن سادىردىڭ كوزىنشە باۋىزداپ تاستاعان دەسەدى. ساتىي باتىر ساداعىمەن اتىپ اتىنان ۇشىرعان سادىردى بەردىقوجانىڭ ءوزى باۋىزدايدى.تاناش باتىر جەكپە-جەكتە قاتارىنان ەكى قىرعىزدىڭ باتىرىن ولتىرەدى. كەيىن، اكەسىن ولتىرگەن تاناش باتىردى ولجاعا الىنعان قىرعىزدىڭ قىزى، باتىردىڭ سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن كەزىندە ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. بەردىقوجانى سەكسەن قىرعىز كەلىپ اياكوز ماڭىندا ۇستاپ الىپ ءولتىرىپ، دەنەسىن مۇشەلەپ قارنىنا تىعىپ اي دالادا تاستاپ كەتكەن ەكەن. سونىڭ ءۇشىن ۇستالعان قىرعىزدىڭ ءبىر مانابىنىڭ بالاسىن بەردىقوجا باتىردىڭ ءتورت ايەلى: «قىرعىزدى بىزگە بەرىڭدەر» دەپ، ءوز كولدارىمەن پىشاقتاپ ولتىرەدى. «بەردەكەمنىڭ مىنگەنى قارالاياق، سۇم قىرعىز كەسكىلەپتى اياماي-اق!» دەپ جوقتاۋ ايتادى. مىنە، جوڭعارلاردى قۇرتقاننان كەيىن سولاردان بوس قالعان جەرلەرگە قازاق-قىرعىز تالاسىنىڭ بەل ورتاسىندا كوكجال باراققا ەرىپ تەرىستاڭبالى ساتىي مەن ساتىبالدى باتىرلار دا جۇرگەن. بۇلاردىڭ كوكجال باراققا جاقىن جۇرگەندەرى سونشالىقتى، ءتىپتى، شەجىرەدە ولاردى بابامنىڭ رۋى كوكجارلىدان قارشىعامەن بىرگە تاراتىپ جىبەرگەن ەكەن. نە بولماسا، كوجارارلىلار وزدەرىنىڭ بالالارىن وسى ەكى باتىردىڭ اتىمەن اتاپ كەتكەن.

ساتىي باتىر شىعىس قازاقستان جەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋدە باسشىلىق ەتكەن. ساتىي باتىر بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ءوز قارجىسىنا قۇلاگەرگە ەسكەرتكىش قويدىرتقان اتبەگى سادىبەك تۇگەلدىڭ باباسى بولادى. تاريحشى سوۆەتحان قاليعوجين ءوزىنىڭ جازعان جىرىندا:

«سارىقۇل، اتىعاي مەن ساتىبالدى،

جاۋىنا جولبارىستاي اتىلادى،

ءبىر جىلدا جيىرما ءبىر جاۋ باتىرىن،

جايراتىپ جەكپە-جەكتە اتىن الدى».

- دەگەن ەكەن. ساتىبالدىنىڭ باتىر بولعانى كەڭەس داۋىرىندە رايىمجاننىڭ باباسى بولعان سوڭ، كوپ ايتىلماعان ەدى. نايمان اراسىنداعى شەجىرە دەرەكتەرى تەرىستاڭبالىنى كەتبۇقادان تاراتادى. رايىمجان مارسەكتىڭ ارعى اتاسى شوقاي - شىعاي مەن حاقنازار حانداردىڭ سارايىندا بي بولعان دەسەدى.  ونىڭ ۇلى كۇشىك تاۋەكەل حاننىڭ باس باتىرى بولعان. كۇشىكتىڭ ۇلى قوجاكەلدى (قوجاعۇل دەپ تە ايتادى) جيىرما ءۇش جاسىندا نايماننىڭ قوسىنىن باسقارعان دەسەدى. ايگىلى وربۇلاق شايقاسىنا دا قاتىسقان دەيدى. وسى قوجاكەلدىنىڭ ون ۇلى دا، سونىڭ ىشىندە ساتىبالدى مەن ساتىي دا بار، شەتىنەن باتىرلار بولعان ەكەن.  ال ەندى، تەرىستاڭبالى ەسىرگەپ اتانىڭ ۇرپاعى بولعان قۇرماشتىڭ، جانە دە، ونىڭ اكەسى شاكەن ىقپال كورسەتكەن قىتايداعى كونتررەۆوليۋتسياشىل ورتالىقتىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرى جونىندە، وسى ماقالانىڭ اۆتورىنىڭ جازعان «تورتقارا» اتتى كىتابىنان تولىعىراق بىلە جاتارسىزدار.

ءتىپتى، تاريحي رومان جازىپ كەتبۇقادان باستاپ رايىمجانمەن اياقتاۋعا دا بولار ەدى. تەرىستاڭبالىدا بۇلاردان اسقان ۇلى ادام بولعان ەمەس. يمانعازى نۇراحمەتۇلى قىتايدا جۇرگەنىندە ورالحان بوكەيدىڭ تاپسىرماسىمەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ورتالىق جونىندە كوپتەگەن دەرەكتەر جيناعان.  ال ەندى، كەتبۇقاعا قاتىستى جيعان ونىڭ دەرەكتەرىنەن بىزدەر ونىڭ مۇقالىمەن بىرگە قىتايدى العانىن، قامالدىڭ قابىرعالارىن قيراتاتىن تاساتقىشتاردى ءوز قولىمەن جاساعانىن تۇسىنەمىز. جانە كەتبۇقا يەرۋساليمگە حۋلاگۋ حانعا ەرىپ بارماعان، ودان ون جىل بۇرىن بارعان ەكەن. دەمەك، بەلىگىلى پۋبليتسيست الديار اۋباكىر اعامىزدىڭ كەتبۇقانى «10 جىل بويىندا ءيزرايلدىڭ حانى بولعان» دەگەن سوزدەرىنىڭ  جانى بار.

شەجىرەدە نايماندار قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى سياقتى، ۇشكە بولىنەدى. ياعني، تەرىستاڭبالى، ەرگەنەكتى، تولەگەتاي بولىپ. ءۇش ءجۇز دەگەنىمىز ناداندار ويدان شىعارا سالعان «ءۇش ءجۇز ادامدى» ەمەس، شىڭعىس حان بابامىزدىڭ ءۇش ءجۇزدى ايىر تاڭباسىن بىلدىرەدى. ياعني، ءجۇز دەگەنىمىز ءتۇبى ءبىر تۇتاس ايىر تاڭبانىڭ جۇزدەرىن ايتىپ تۇر. تەرىستاڭبالىنىڭ تاڭباسى ناداندار ايتقان «ءشومىش» ەمەس، نوقتا تاڭبا. نوقتا بولسا، تاريح اتاسى گەرودوت ايتقانداي، پاتشانىڭ تاڭباسى. سوندىقتان دا، شەجىرەدە: «تەرىستاڭبالى نوقتا اعاسى، وعان ەشكىمنىڭ دە جوق تالاسى» دەپ ايتىلادى. بۇل جەردە نوقتا اعاسى دەگەنىمىز  – جەتەلەۋشى، ياعني، حان دەگەندى بىلدىرەدى. تەرىستاڭبالىنىڭ اتاسى دەگەن ەلاتا-ەلتاي تاريحي دەرەكتەردەگى يليتە – حان اۋلەتىنىڭ اتاعى. پروفەسسور ەرەنعايىپ ومار «قازاق وركەنيەتىنىڭ نەگىزى» اتتى كىتابىندا كورسەتكەن قىتاي دەرەگىندە «يە-تاي يليتە» دەپ تاڭبالانعان. بۇل ەلاتا اۋلەتى كلياشتورنىيدىڭ، اقىنجانوۆتاردىڭ زەرتتەۋلەرىندە الدىمەن سەيانتو قاعاندىعىن قۇرعان. سەيانتو دەگەنىمىز سير+كانگتو، ياعني، «قىپشاق+قاڭلىتاۋ»  دەگەن سوزدەردەن بولسا كەرەك. بۇل قاعاندىقتا ەجەلگى قاڭلى مەن اداي بولعان. سوندىقتان، ادايدىڭ دا شەجىرەلىك اتاسى ەلتاي. مىنە، وسى قاعاندىقتى قىتايلاردىڭ ارانداتۋشىلىعىمەن قۇلاتقاندا، ولار ەندى نايمان بىرلەستىگىن قۇرعان. ناي+مان دەگەنىمىز اۆەستاداعى پاتشانى، ياعني، «ءمۇيىز سىرنايلى ادامدى» بىلدىرەدى.  وزبەكتەر وسى كۇندەرى دە، سىرنايدى «ناي» دەيدى. قازىرگى تاڭدا وڭشەڭ نادان جينالىپ، نايماننىڭ چاتىن اشىپ شەجىرەنى قايتا جازامىز، نايمان ون ءبىر تايپا دەپ لاعىپ ءجۇر ەكەن. نايمان توعىز بولعان، سوندىقتان دا، تايپانىڭ ناقتى اتاۋى «توعىز تاڭبالى نايمان». توعىز سانى ساكرالدى ۇعىم. ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى توعىز پاتشانى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا بىزدەر ەجەلگى سپارتالىقتاردىڭ قالقانىندا نايماننىڭ تاڭباسىن كورەمىز (V). ەرگەنە قوڭ وقيعاسىنىڭ باستاپقى نۇقساسىندا وندا كەتكەندەر قيان مەن توعىز ەدى.  جانە اكادەميك  بارتولد ءوزىنىڭ ايگىلى لەكتسيالارىندا «توعىز-وعىز» دەگەندەردىڭ اتاۋىنىڭ انىعىندا «توعىزعۇز»، ياعني، توعىز تايپا ەكەنىن ايتادى. كەيىن، توعىزعۇزدار ماڭعول ۇستىرتىنە كەتكەندە، ولاردىڭ ورنىنا قىرعىزدان قاشىپ كەلگەن ۇيعىرلاردى «توعىز-وعىز» اتاپ كەتكەن دەيدى.  توعىزعۇزدىڭ ءتۇبى از بولسا دا كوپتى جەڭەتىن شاتولار (سادىر-ماتاي) بولعان دەيدى. كەڭەس داۋىرىندەگى تاريحشىلار نايماننىڭ ءتۇبىن الجاستىرۋ ءۇشىن ولاردى «سەگىز-وعىز» اتاپ، ەتنونيمنىڭ ماڭعولدىڭ «ءنايم»، ياعني، سەگىز دەگەن سوزىنەن بولعان دەپ لاقاپ ايتقان. قازىرگى پايدا بولعان دۇرمەن-نايمان، بارلاس-نايمان دەگەندەر باعانالىنىڭ قۇرامىندا، قارا-نايمان دەگەندەرى  قاراتايدىڭ قۇرامىندا ايتىلۋلارى كەرەك، توعىز اتاۋىن ساقتاپ قالۋىمىز ءۇشىن. قاراتاي دەگەنىمىز  انىعىندا  قارا اتاي – مەملەكەت قۇرعان تاريحي تۇلعا. شەجىرەدە قارا بەك دەپ تە اتالادى. وسىمەن قاتار «قاراتاي» دەگەنى الامان بايگەگە شاباتىن جىلقىنىڭ تەگى. بارلاس پەن دۇرمەننىڭ ءتۇبى بورجىگىن. بودانجاردىڭ اعاسى بۇقات-سالجىدان باعانالى.  سوندىقتان دا، تاريحشىلار بارلاستى باعانالىعا  جاقىنداتادى. بۇلار ەجەلگى سالجيۋتتار، كەيىن تۇرىك-سەلجۇك دەپ تە اتالعان. توعىز تاڭبالى نايماننىڭ ءاۋ باستاعى تايپالارىنىڭ اتاۋى مىنالار: بۇلاشىق، ەدەر، سۇبا (سۇبا انا –سىبان), ناعار، وعىز، يۇرەگىر، يادىر (سادىر -شاتو), قىرعۇت، قىبىت. بۇل جەردەگى قىبىت دەگەن ەتنونيمنىڭ باستاپقى نۇسقاسى قۇبا اتا، ياعني، اقتامبەردى جىراۋ ايتقان قۇبانىڭ الا جونىن، ەپيكالىق شىعارمالارىمىزداعى قۇبا جوندى، قۇباسايدى، ياعني، قىتاي دەرەكتەرىندە باتىس ءوڭىرى اتالعان ەرگەنە  قوڭدى ايتىپ تۇر. سوندا قۇبا اتا دەگەنىمىز اريلىك پاتشالاردىڭ ءتۇپ اتاسى دەگەن كاي كوباادتى (كەيقۋات) ايتىپ تۇر. كاي كوبااد دەگەنىمىز  - «پاتشا قۇبا اتا». مىنە، تەرىستاڭبالى دەگەنىمىز وسى قۇبا اتا بولادى. ەتنونيمنىڭ باستاپقى نۇسقاسى «ەلتەرىس تاڭبالى». يسلام قابىشۇلى «تۇران الەمى» اتتى كىتابىندە  ايتقانداي، ەلتەرىس-ەلتەريش  دەگەنىمىز  بۇرمالانىپ ايتىلعان ەل تورەسى دەگەن ءسوز. «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، قىبىت  (تەرىستاڭبالى) تايپاسى «قىتايعا ايگىلى،  وزىنشە دەربەستىككە ۇمتىلعان ۇلىس»  بولعان.  ال ەندى، شەجىرەشىلەر بولسا، بۇل اقيقاتتى اتام زاماننان بەرى جاقسى بىلگەن، سوندىقتان دا، شەجىرەدە  الاشتىڭ ءبىر تۋار ارىسى رايىمجان مارسەكتىڭ رۋىن: «تەرىستاڭبالى نوقتا اعاسى، وعان ەشكىمنىڭ دە جوق تالاسى» دەپ اتاپ ايتىپ كەتكەن. رايىمجان مارسەكتىڭ ۇرقىنداعى، كەيىنگى مەلس ناريمانۇلى مارقۇم، جانە دە ونىڭ ءىنىسى دوستىق ناريمانۇلى سياقتى اعايىندارى كەڭەس داۋىرىندە ورىسى قالىڭ وسكەمەندە شوۆينيستەرگە توتەپ بەرىپ، باسقا دا ءبىر ۇلت وكىلدەرىنە  قازاقتى جەم قىلماعان ەدى. مەلس مارقۇمنىڭ دا عۇمىرى قىسقا، بابالارى ساتىپالدى، رايىمجان سياقتى اتبەگى، باتىر-بالۋان   بولىپ ات ۇستىندە ءوتتى. ول كىسى بويىندا قاسيەتى بار شەجىرەشى دە ەدى. قايتىس بولارىندا شۇرشەيىتتىك جاقىپ پەن سوۆەتحان نۇراليندەرگە ءوزىنىڭ مازارىن اق تاستاردان تاۋداي ەتىپ جيۋلارىن امانات ەتكەن ەكەن. ءوزىنىڭ تايپاسىنىڭ  ەرتەدە، قىتاي دەرەكتەرىندە ايتىلعانداي، «اقتاۋدى قاپتالداي» ورنالاسقانىن بىلگەن  بولسا كەرەك.

قايرات زارىپ-حان،

تاريحشى، پۋبليتسيست، شەجىرەشى.

Abai.kz