تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». جەگى. «كارى كوسەم» ء(اليحان بوكەيحانوۆ)
ەكىنشى ءبولىم: جەگى
ءبىرىنشى تاراۋ: „كارى كوسەم..."
ء(اليحان بوكەيحانوۆ)
وزگە-وزگە، قازاق ۇلتىن ساۋاتتاندىرۋ مەن وركەنيەتكە جەتەلەۋ جولىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتى الماستىراتىنداي ادام قازاق دالاسىندا جوق بولاتىن. مۇقىم جۇرت ولاردى ۇلتتىڭ كوسەمى دەپ تانيتىن. «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» رۋحى ۇستەمدىك الىپ، كەشەگى قونىس اۋدارۋشىلار قازاق جەرىن تەلىمگە سالۋعا ۇمتىلعان كەزىندە، ولار، ارينە، قارسىلىق كورسەتتى.
سودان باستاپ «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعانىمەن دە، ولاردىڭ سوڭىنان تىڭشىلىق جاساۋ ءبىر ساتكە دە توقتالعان ەمەس. ول ءۇشىن بۇرىنعى جاندارمەريا تىڭشىسىنان باستاپ قاراقشىلار مەن باندىلاردى دا «اقىلى قىزمەتكە» تارتتى. ولار ءۇش ايدا، جارتى جىلدا جانە ءبىر جىلدا سول دەرەكتەردى جۇيەلەپ، وزىنەن جوعارى مەكەمەگە بەرىپ وتىردى. ەڭ سوڭىندا ولاردىڭ ۇستىنەن جينالعان اقپاراتتار رەسپۋبليكادا تالقىلانىپ:
«دۋلاتوۆ جىگەرلى، العىر عابباسوۆقا قاراعاندا وتە باتىل قيمىلدايدى. عابباسوۆ، بوكەيحانوۆ ۇشەۋى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باس كوتەرەرلەرى، جوعارىداعى كورسەتىلگەن باعىتتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا وسى ۇشەۋىنىڭ اقىلىمەن ىستەلەدى»، - دەگەن مازمۇندا مىنەزدەمە بەرىلىپ، تۇراقتى تۇردە موسكۆاعا جىبەرىلىپ وتىردى.
1922 جىلى گپۋ تىڭشىسى وبلىستىق ولكەلىك كوميتەتكە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇستىنەن:
ەكىنشى ءبولىم: جەگى
ءبىرىنشى تاراۋ: „كارى كوسەم..."
ء(اليحان بوكەيحانوۆ)
وزگە-وزگە، قازاق ۇلتىن ساۋاتتاندىرۋ مەن وركەنيەتكە جەتەلەۋ جولىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتى الماستىراتىنداي ادام قازاق دالاسىندا جوق بولاتىن. مۇقىم جۇرت ولاردى ۇلتتىڭ كوسەمى دەپ تانيتىن. «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» رۋحى ۇستەمدىك الىپ، كەشەگى قونىس اۋدارۋشىلار قازاق جەرىن تەلىمگە سالۋعا ۇمتىلعان كەزىندە، ولار، ارينە، قارسىلىق كورسەتتى.
سودان باستاپ «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعانىمەن دە، ولاردىڭ سوڭىنان تىڭشىلىق جاساۋ ءبىر ساتكە دە توقتالعان ەمەس. ول ءۇشىن بۇرىنعى جاندارمەريا تىڭشىسىنان باستاپ قاراقشىلار مەن باندىلاردى دا «اقىلى قىزمەتكە» تارتتى. ولار ءۇش ايدا، جارتى جىلدا جانە ءبىر جىلدا سول دەرەكتەردى جۇيەلەپ، وزىنەن جوعارى مەكەمەگە بەرىپ وتىردى. ەڭ سوڭىندا ولاردىڭ ۇستىنەن جينالعان اقپاراتتار رەسپۋبليكادا تالقىلانىپ:
«دۋلاتوۆ جىگەرلى، العىر عابباسوۆقا قاراعاندا وتە باتىل قيمىلدايدى. عابباسوۆ، بوكەيحانوۆ ۇشەۋى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باس كوتەرەرلەرى، جوعارىداعى كورسەتىلگەن باعىتتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا وسى ۇشەۋىنىڭ اقىلىمەن ىستەلەدى»، - دەگەن مازمۇندا مىنەزدەمە بەرىلىپ، تۇراقتى تۇردە موسكۆاعا جىبەرىلىپ وتىردى.
1922 جىلى گپۋ تىڭشىسى وبلىستىق ولكەلىك كوميتەتكە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇستىنەن:
«قازاقستان اقگۆاردياشىل باندىلاردان تولىق تازارتىلعاننان كەيىن جاڭا رەۆكوم تەحنيكالىق جۇمىستارعا پايدالانۋ ءۇشىن بوكەيحانوۆتى ورىنبورعا شاقىرتتى. ول مۇندا از عانا بولدى دا سەمەيگە قايتىپ كەتتى، قازىر دە سوندا. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن بارلىق بۇراتانالارعا جاريالانعان كەشىرىمنىڭ بوكەيحانوۆقا ەشقانداي اسەرى بولعان جوق، بايتۇرسىنوۆتان باستاپ الاشورداشىلاردىڭ دەنى ركپ(ب)-عا مۇشە بولىپ، كەڭەس وكىمەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتەردە ىستەيدى»، - دەپ اقپارات بەرەدى.
سول تىڭشىلىق اقپارتتا:
«بوكەيحانوۆتىڭ سەمەيگە كەتۋىنىڭ سەبەبى: باستاپقىدا مونعوليا مەن قيىر شىعىستاعى جاعداي قالاي بەتبۇرىس جاسايدى، سونىڭ اڭىسىن بايقاپ وتىرعىسى كەلدى، كەيىن باكيچتىڭ باندىلارىنىڭ اسكەري ارەكەتىن كۇتتى، ەندى مىنە، ونىڭ ۋنگەرنمەن بايلانىسى باسپاسوزدە جاريالاندى. مۇنىڭ بارلىعى بوكەيحانوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي كۇرەسىپ جۇرگەندىگىن بايقاتادى»، - دەپ كورسەتىلدى.
ال ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان بوكەيحانوۆتىڭ ماعلۇماتى بويىنشا:
«1919 جىلى قىزىلدار (قايتىپ) كەلدى. 1919-جىلدان 1920- جىلعا دەيىن الەكەڭ توبىقتىدا بولدى. 20-جىلى ءوز ەلىندە، ءوز اۋىلىندا، ءوز ۇيىندە بولدى. 20-جىلى ورىنبوردا قازاق اۆتونومياسى سايلانعاندا جيىلىسقا بارىپ، سوۆەت ەلىنە كورىندى. «لەسنوي زەملەديە» جاعىنا قىزمەتكە كىرگىزدى. 21-جىلى ايەلى اۋرۋ بولىپ، سەمەيدە وپات بولدى. ءوزى سوندا (جەرلەۋگە) ورىنبوردان كەلدى».
1920-1922 جىلداردىڭ اراسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستانعا قاراتىلعان ساياساتى قاتتى شيەلەنىسىپ كەتكەن ەدى. وعان سەبەپ:
1. لەنين پرولەتارلىق ديكتاتۋرانى اشىق ۇستانىپ، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ ەركى تۋرالى دەكلاراتسيانى «ءبىر جاپىراق قاعاز ەكەنىن»، ەشقاشاندا «ورتا ازيالىقتار مەن قىرعىزدارعا» تاۋەلسىزدىك بەرىلمەيتىنىن»، ولارعا «كوممۋنيزمدە دە ەۋروپالىق جۇمىسشىلار بيلىك جۇرگىزەتىنىن» جاريالادى.
2. قازاقستاننىڭ رەسەيمەن جانە تۇركىستانمەن اراداعى جەر شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەسى ۇلكەن پىكىر تالاسىنا اكەلدى. ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ونى سەمەيدەن س.سادۋاقاسوۆ «مۇيىزدەپ قۋىپ شىققان»، كەيىننەن ولكەلىك، ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرى، جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالعان «كەنە» - ەجوۆ پارتيالىق باقىلاۋعا الدى.
3. 1921-1922 جىلدارى ءبىر جارىم ميلليون قازاقتىڭ ءومىرىن قيعان اشارشىلىقتىڭ تۇسىنداعى «الاشوردانىڭ» مۇشەسى بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ جانكەشتى قيمىلى، ولار قۇرعان «اشتارعا كومەك كوميتەتىنىڭ» جۇمىسى حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى.
مىسالى، ءا.بوكەيحانوۆ ءوزى باسساۋعالاپ جۇرسە دە 1921 جىلى توبىقتىنىڭ شاعان، بۇعىلى، شىڭعىس، مۇقىر، قىزىلادىر جانە نايماننىڭ سىبان بولىستارىنان ساۋىنعا مال جيىپ، تورعايعا مال ايداپ بارا جاتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا تابىستايدى. ءسويتىپ، «وسىنداي قاستاندىققا بارعان» ولار «كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي كۇرەسىپ جۇرگەندىگىن بايقاتتى»، حالىقتىڭ بەتىن بولشەۆيكتەردەن «قاساقانا» بۇرىپ اكەتتى. ارينە، اشارشىلىقتان كۇيزەلگەن قاراپايىم جۇرتشىلىق كەڭەس وكىمەتىنە اشىقتان اشىق سەنىمسىزدىك تانىتۋى زاڭدى دا ەدى.
4. تۇركىستاندا ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى بەلەڭ الىپ، بۇل رەسپۋبليكالاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنىپ كەتۋ قاۋپى شىندىققا اينالا باستادى.
5. رەسەيدەگى شارۋالاردى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن - قازاقستانعا قونىستاندىرۋ ناۋقانى قولعا الىندى. ول ءۇشىن جەردى مەجەلەۋ مەن تەلىمدەۋدىڭ جاڭا جوسپارى جاسالدى.
ءستاليننىڭ:
«ءۆاليدوۆتىڭ ورتا ازيا بۋرجۋازيالىق رەسپۋبليكالارىن ءبىر فەدەراتسيانىڭ قۇرامىنا بىرىكتىرىپ، كەيىن ونى رەۆوليۋتسيالىق روسسيادان ءبولىپ اكەتۋدى كوزدەپ ءجۇر»، - دەگەن كۇدىگى قازاقستاندىق چەكيستەردى دە ساقتاندىرىپ، باقىلاۋدى كۇشەيتتى.
وزiندiك پiكiرi بار قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ بارلىعىنا «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سىپىرا جۇمىستان قۋىلدى. ولاردىڭ ءاربiر قادامى باقىلاۋعا الىنىپ، سوڭدارىنا ەرگەن «سالپانقۇلاقتاردىڭ» ەسەبi Iشكi iستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ ەرەكشە ءبولiمiنiڭ تارتپاسىنا جيناقتالا بەردi. بۇل ورايدا «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرى ءا.بوكەيحانوۆ، م.تىنىشباەۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، م.جۇماباەۆ، ب.سارسەنوۆ، ر.مارسەكوۆ تۇرعان سەمەي قالاسى ەرەكشە باقىلاۋعا الىندى. شۇعىل شارا رەتىندە ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆ تۇتقىندالدى. تىڭشىلىق ءىستىڭ جىلدىق قورىتىندى ەسەبىن بەرگەن كاشيرين مەن تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ياكۋبوۆسكي ماسكەۋگە:
«بوكەيحانوۆ پەن دۋلاتوۆتى سەمەي گۋبەرنيالىق ءبولىمى جولداعان اقپاراتتارعا سۇيەنىپ، سولاردىڭ سۇراۋى بويىنشا تۇتقىنداۋعا رۇقسات بەرىپ ەدىك، مۇنىڭ بارلىعى دا كەيىن وتىرىك بولىپ شىقتى. گۋباتكومنىڭ بۇرىنعى توراعاسى اۋەزوۆتىڭ قازىرگى گۋباتكومنىڭ توراعاسى دوسوۆتان تالاپ ەتكەنىندەي، بۇل تۇتقىنداۋ قارقارالى مەن سەمەيدەگى قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قاجەتسىز كەرىس تۋعىزۋى مۇمكىن. مۇنى گپۋ قىزمەتكەرلەرى كەزدەيسوقتىق دەپ ءتۇسىندىرۋى قاجەت. سوڭعى ۋاقىتتا ءبىرىنشى توپتىڭ مۇشەلەرى ورىنبورعا جينالىپ جاتقانى بايقالادى»، - دەپ حابارلادى.
ولاردىڭ بۇل ماعلۇماتىن سماحان بوكەيحانوۆتىڭ:
«21 جىلى اۋىلدا - جەلتاۋدا قىستادى. 22 جىلى 10 قازاندا ميليتسيا كەلىپ «ارەستوۆات» ەتىپ قارقارالىعا اكەتتى. قارقارالى قازاقتارى امانداسىپ، جىلاسىپ» قوشتاسادى. ءا.بوكەيحانوۆتى سول بەتىندە ماسكەۋگە الىپ كەتتى»، - دەگەن ەستەلىگى راستايدى.
«گۋباتكومنىڭ بۇرىنعى توراعاسى اۋەزوۆتىڭ قازىرگى گۋباتكومنىڭ توراعاسى دوسوۆتان تالاپ ەتكەنىندەي، بۇل تۇتقىنداۋ قارقارالى مەن سەمەيدەگى قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىندا قاجەتسىز كەرىس تۋعىزۋى مۇمكىن»، - دەگەن چەكيستەردىڭ مۇلايىمسىنۋىنەن «قارقارالى قازاقتارىنىڭ وعان امانداسا بارىپ، جىلاپ قوشتاسۋىنا» سەسكەنە قاراعانى انىق اڭعارىلادى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ ىسكە تارتىلسا، وندا قالعاندارىنىڭ ەشقايسىسى امان قالمايتىنى بەلگىلى. ءا.بوكەيحانوۆ وزگەلەردى ساقتاۋ ءۇشىن دە ءوزىن ساقتاۋ قاجەتتىگىن انىق تۇسىنگەن. ال ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن ۇكىمەتى، رەسمي ورىندار ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قازاقستاندا تۇرۋى وزدەرىنە اسا قاۋىپتى، ول مۇندا جۇرگەن كەزدە ەلدى ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى جوقتىعىنا جانە بەدەلدەرىنىڭ بولمايتىنىنا كوزدەرى انىق جەتكەن. سوندىقتان دا بولشەۆيكتەر دە توسىن شەشىمگە كەلەدى. «الاشوردانىڭ» توراعالارى ءا.بوكەيحانوۆ پەن حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى، م.تىنىشباەۆتى قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرادى. ءا.بوكەيحانوۆ موسكۆانى تاڭدايدى. ءستاليننىڭ قاسىندا «جۇرسە» وزگەلەرگە قاۋىپسىز بولادى جانە ورتالىقتا وتىرىپ ساياسي ءىستى اعىمدى باقىلاپ، ولاردىڭ ساياساتىنا وراي ءتيىستى شەشىم قابىلداپ، قازاق قىزمەتكەرلەرىنە دەر كەزىندە كەڭەس بەرۋگە قولايلى، ءتىپتى قىسىلتاياڭ ساتتە ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا كىرۋگە دە مۇمكىندىك بەرەتىن ورىن موسكۆا دەپ شەشكەن سياقتى. وزدەرىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ بارا جاتقانىنا «وكىنگەندەي» سىڭاي تانىتقان سول تۇستاعى قازاق اۆتونومياسىنىڭ باس چەكيسى كاشيرين 1922 جىلى 12 جەلتوقسان كۇنى وتە قۇپيا تۇردە:
«الاشوردا تۋرالى: ءبىزدىڭ بۇدان بۇرىنعى جولداعان № 2265 حابارىمىزعا قوسارىمىز مىناۋ. 7 جەلتوقسان كۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆ موسكۆاعا - ستالينگە جولىعۋعا ءجۇرىپ كەتتى. اگەنتۋرالىق اقپاراتتارعا قاراعاندا بوكەيحانوۆتىڭ موسكۆادا قالىپ، ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەتكە قالعىسى كەلەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جولعا شىعۋىنا جانە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۇرمەدەن شىعۋىنا بايلانىستى دۋلاتوۆ كەلىپ تۇسكەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە باس قوستى... اڭگىمە كەزىندە بوكەيحانوۆ وتكەندى ەسكە الۋمەن بولدى، بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسىنە توقتالمادى... بوكەيحانوۆ: قازاق جەر كوميتەتىنىڭ «ماماندارى» يانوۆسكي مەن ەنگەلدگاردتىڭ قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ جوسپارى ءومىرى ىسكە اسىرىلمايتىن جوبا، كەيىنگى كەزدە كەڭەس وكىمەتىندە قىزمەت ەتەتىن الاشورداشىلار باسپاسوزدە ەستەلىك جازا باستاپتى، ساياسي ىسكە ارالاسپايمىن دەپ قولحات بەرگەمىن، سوندىقتان دا اشىق پىكىر بىلدىرە المايمىن، - دەپ كەكەتە سويلەگەنىنەن باسقا ساياسي ماسەلە كوتەرگەن جوق»، - دەپ موسكۆانى الدىن-الا قۇلاقتاندىرىپ قويىپتى.
احمەت ءبىرىمجانوۆ، اسفانديار كەنجين، كارىم توقتاباەۆ باس قوسقان داستارحاننىڭ اڭگىمەسى كاشيرينگە قالاي جەتكەنى جۇمباق ەمەس، سونى كىمنىڭ جەتكىزگەنى جۇمباق. ولاردىڭ جىمسىماسىنا قاراعاندا: «مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تاشكەنتكە اۋىسىپ، سونداعى باسپاسوزگە ورنالاسۋ قاجەتتىگى سول وتىرىستا ماقۇلدانىپتى-مىس. ال، كاشيريننىڭ «الدىن-الا جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىنىڭ» اقپاراتى راس ەدى. ءا.بوكەيحانوۆ 1922 جىلدىڭ قازانىندا ي.ءستاليننىڭ ءوزى قۇرعان جانە ۇنەمى باقىلاۋىندا ۇستاعان ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا قاراستى كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك (ورتالىق) باسپاسىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرلىگىنە شاقىرىلعان بولاتىن. بۇل دا سول جىلى جازدا وتكەن كومينتەرننىڭ ءىى قۇرىلتايىنداعى وتارلانعان از ۇلتتار ماسەلەسىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تالقىلانعان ساياسي ايتىستان كەيىنگى جانە رسفسر-ءدىڭ سسسر بوپ قۇرىلۋىنا، اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ دەربەستىگى مەن شەكاراسىن بەكىتۋ قارساڭىنداعى «شۇعىل ساقتاندىرۋ» شاراسىنىڭ ناتيجەسى ەدى. لەنين مەن ستالين قاتتى ەسەپتەسىپ، از ۇلتتار تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ۇكىمەت مۇشەلىگىنەن باس تارتىپ، تۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن قۇپيا تۇردە ورتا ازياعا كەتۋىنە بايلانىستى، سونداي-اق تاتار ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى م.سۇلتانعاليەۆتىڭ تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى اتاقتى سوزىنەن كەيىنگى ۇلتتار جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ جانتالاسا قابىلداعان ساقتىق ساياساتى بولاتىن.
ءا.بوكەيحانوۆ سىرتتا جۇرسە دە قازاق ۇلتىنىڭ دامۋى مەن مۇددەلى ماسەلەلەرىن، سونىڭ ىشىندە ەل مەن جەر تاعدىرى شەشىلەتىن ساياسي شارالاردىڭ قارساڭىندا، مىسالى سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك وبلىستارداعى شەكارالىق مەجەنى حالىق ساناعىن جۇرگىزۋ ارقىلى بەلگىلەۋ ناۋقانى الدىندا ءتيىستى ماعلۇماتتاردى ءباسپاسوز ارقىلى قالىڭ قاۋىمعا جەتكىزىپ وتىرعان. ءسويتىپ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوز ءباسپاسوزىن پايدالانا وتىرىپ «استىرتىن نۇسقاۋ» بەرگەن. تۇركىستان مەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ، قازاق اۆتونومياسى مەن باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ شەكاراسىن انىقتايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان تۇستا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى 28 قازانداعى سانىندا م.دۋلاتوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن «قازاق قانشا؟» اتتى شاعىن شولۋىن جاريالادى. وندا:
«1914 جىلى رۋسسياداعى بار ادام 161 ميلليون 700 مىڭ بولاتىن. ول جىلى قازاق قانشا ەدى؟ 1896, 1907 جىلى ون جىل ارالاتىپ كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى قازاقتى ەكى قايتا ەسەپتەگەن. وسى ەكى ەسەپتى ء(وزارا) سالىستىرساق، قازاق ءوسىمى جالپى ادام بالاسىنىڭ وسىمىنەن ارتىق كورىنەدى. قازاقتا ءبىر جىلدا ەكى جۇزگە ءۇش ادام قوسىلىپ وسەدى دەسەك، 1914 جىلعى قازاقتىڭ سانى 6 ميلليون 470 مىڭ بولعان بولادى.
سوعىس باستالعاننان بەرى 10 جىل ءوتتى. (سوندا) قازاقتىڭ ون جىلعى ءوسىمى 979 مىڭ. 17-21-جىلداردا الاش جايىن (ەلىن) سۇزەك جايلادى. 1917-جىلى تۇركىستان، 1921-جىلى قازاقستان جۇتادى. اشارشىلىق بولدى، ادامدار اشتان ءولدى. سوندا قازاقتىڭ 10 جىلعى ءوسىمى ءولدى دەسەك، وسى كۇنى قازاق 6 ميلليون 470 مىڭ بولادى. سۇزەكتەن، اشتان ولگەن ادام (سانى) 970 مىڭعا ەسەپ دەسەك، ولىكتى كوبەيتكەن (دە), وسى كۇنگى قازاق سانىن ازايتقان دا (سول ەسەپ) بولادى. 6 ميلليون 470 مىڭنان 970 مىڭ ادام ولسە، بۇ وزگە سوزبەن ايتقاندا جۇزدەن ء(جۇز ادامعا شاققاندا) ون بەس (ادام ولگەن) بولادى. بۇل نە؟ بۇ مىناۋ الاشتىڭ جايىندا (ەلىندە) اشى بار، وعى بار، اۋرۋى بار، ساۋى بار، 20 ۇيدەن 15 ادام ولدىگە (ەسەپ) بولادى.
قازاق وتىرىك ايتسىن، ەسەپشى (بۇل ارادا ءا.بوكەيحانوۆ اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارىن كەمىتىپ جازعان كەڭەس حاتشىلارىن مەكزەپ وتىر - ت.ج.), كور سوقىرشا جەردى قارماپ ەسەبىن جازا الماسىن، (سوندا دا) وسى كۇنگى تۇركىستان (مەن) قازاقستاننىڭ قازاعى (مۇندا بۇقارا مەن حيۋا قازاعى جوق) 6 ميلليون 470 مىڭنان كەم ەمەس»، - دەپ جازدى.
حالىق ساناعىن جۇرگىزەتىن كوميسسياعا بۇدان ارتىق اقپارات پەن ەسەپتىڭ قاجەتى دە جوق بولاتىن. مۇنداي اشكەرەلەۋشى تسيفرلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ جالعان بوياماشىلارىنا ۇنامادى.
س.مەڭدەشەۆتىڭ: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ماقالالارىن قازاق باسپاسوزىنە جاريالاۋ ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتىلۋى ءتيىس جانە ونى قازاقستانعا جولاتپاۋ كەرەك - دەپ ورتالىق كوميتەتكە جازعان ۇسىنىس-شاعىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءا.بوكەيحانوۆتان جاۋاپ الىنادى. بۇل جونىندە ءا.بوكەيحانوۆ ا.بايتۇرسىنوۆقا:
«مەڭدەشۇلى (س.مەڭدەشەۆ، سول كەزدەگى قازاتكومنىڭ توراعاسى - ت.ج.) جولداس «بوكەيحانۇلى «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالالار جازادى»، - دەپ شاعىمدانىپتى. بۇل شاعىمى 15-ماۋسىمدا ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى باسپا بولىمىنە ءتۇسىپتى. سول شاعىم بويىنشا مەنى سوندا وتىرعان تاتارلار تيىسىنشە تەزدەن وتكىزدى. ماسكەۋ كوممۋنيستەرى: «قازاقتار - ۇلتشىلدار»، - دەپ جالپىعا جار سالىپ، ايقايلاپ ءجۇر. مەن ولاردان: «ايتىپ جۇرگەندەرىڭ نە؟»، - دەپ سۇراسام، ولار: «وزدەرىڭە وزدەرىڭ شاعىم جاساپ جۇرسىڭدەر، ياعني ونى جازعان - ءوز قازاقتارىڭ»، - دەپ ايتادى»، - دەپ جازدى.
ول مۇنداي تيىم سالۋعا شەكتەلىپ قالماي، 1916 جىلعى قوزعالىستىڭ ون جىلدىعىنا وراي ۇلكەن ناۋقان وتكىزىپ، جالعان «قىزىل كوسەمدەردى» قولدان جاساپ، وعان تاپتىق سىپات بەرگىسى كەلگەن كەڭەستىك ناسيحاتشىل تاريحشىلارعا قارسى 1926 جىلى پروفەسسور شەستاكوۆپەن بىرىگىپ «1916-1926» اتتى ساياسي زەرتتەۋىن جاريالادى. وندا 1916 جىلعى وقيعا:
«تاپتىق قاراما-قايشىلىقتان تۋعان قوزعالىس ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ازات ساناسىن وياتقان، وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس»، - دەپ باعا بەردى.
«سىرتتان بيلەپ، استىرتىن نۇسقاۋ بەرىپ» (س.مەڭدەشەۆ) وتىرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، كەڭەستىك جالعان ۇگىت-ناسيحاتتى جوققا شىعاردى. گولوششەكيننىڭ قازاقستانداعى جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋ جوباسى ماسكەۋدە قابىلدانباي قالعاننان كەيىن، ونىڭ ۇستىنەن اڭدۋ ءتىپتى كۇشەيەدى. «الدىن-الا جۇرگىزىلەتىن تەرگەۋ جۇمىسىنا كەدەرگى جاسالماۋى ءۇشىن» دەگەن جەلەۋمەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ رسفسر-ءدىڭ شەكاراسىنان تىس رەسپۋبليكالارعا شىعۋىنا تيىم سالىندى، «كۇدىكتىنىڭ» وزىنەن قولحات الدى، قۇپيا باقىلاۋ قويىلدى. بۇدان ارعى تەرگەۋ جۇمىسى جاندارمەريانىڭ تىڭشىلىق ايلا-امالى مەن ارانداتۋشىلىق قيتۇرقىسىن اككiلiكپەن مەڭگەرگەن گولوششەكيننiڭ قازىمىر باسشىلىعىنىڭ ناتيجەسiندە وتە تىڭعىلىقتى تۇردە جۇزەگە استى.
ءدال سول كەزدە زيالى قازاق قىزمەتكەرلەرى ماسكەۋدە مىرزاقاماقتا جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆقا جولىعىپ، شويىن جول ماڭىنا قونىستانعان قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا اقىل-كەڭەس سۇرايدى. ال جەر جونiندە ءاليحان بوكەيحانوۆتان اسقان بiلiمدi مامان سول كەزدەگi كەڭەس وكiمەتiنiڭ مەملەكەت باسىندا دا جوق بولاتىن. بۇل وقيعانىڭ ءمان-جايىنا ءالىمحان ەرمەكوۆ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا:
«وگپۋ-ءدىڭ وكىلى پوپوۆتىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا ماعان 58 باپتىڭ 10 تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىم نەگىز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمىن. بىراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىنمىن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەلەسىن نەگىزدەۋمەن اينالىستىم، سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولاتىن (ەگەردە سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاقستان ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءوزى ماسكەۋدە تۇراتىن، قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانەۆانىڭ (-?) ايتۋىنشا وندا اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن. بۇل حاتتىڭ جازىلۋ ءمانىسى تومەندەگىدەي.
مەن ول كەزدە تاشكەنتتە تۇراتىنمىن، سوندا پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىنىندا ءدارىس بەرەتىنمىن. جەر جانە ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ قازاقستانداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىن تياناقتاۋ ماقساتىندا ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن دەرەكتەر الۋ ءۇشىن تاشكەنتكە كەلدى. ول مەنىڭ ۇيىمدە بولدى. اڭگىمە وتارلاۋ ينستيتۋتى مەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار ماسەلەسىنە توقتالدى: بۇل وتە كۇردەلى ءىس، قونىستاندىرۋ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى مەجەدەن دە اسىپ كەتكەندىگى، سوندىقتان دا گراف پولەننىڭ تەكسەرۋ ماتەريالدارىنىڭ تاشكەنتتە ەكەندىگى، وعان قاتىسقان قونىستانۋشىلار باسقارماسىنىڭ باستىعى چيركيننىڭ وسىندا ەكەندىگى، قازاقستاننىڭ 5 جىلدىعىنا ارنالعان ولكەلىك گازەتتە جەر كوميسسارياتىنىڭ باسشىسى جەردى بولشەكتەۋ جونىندەگى گۋبەرناتوردىڭ ەسەبىنە سۇيەنىپ ماقالا جاريالاعانى ايتىلدى. ءبىر قىزىعى سول كەزدە ەسكى مالىمەتتەرگە كوپ سۇيەنەتىن. تاركىلەۋ مەن قازاقستانعا قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋ اسا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلەتىنىن جەتكىزدى.
جەرگە ورنالاستىرۋ مەن بايلاردى تارگىلەۋ بارىسىندا تەرىس يدەولوگيالىق پىكىرلەرىم بۇرىنعى كورسەتىندىلەرىمدە جازىلعان. مەن بۇل پىكىردى تاشكەنتتىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ساباق بەرىپ جۇرگەندە بىلدىرگەنىم تۇسىنىكتى. بۇل ماسەلە تەك قانا پارتيا مۇشەلەرى مەن پارتيادا جوقتاردى عانا ەمەس، زيالى قاۋىمنىڭ دا نازارىن اۋدارعانى بەلگىلى. قاراتىلەۋوۆ جولداسپەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندا وسى ماسەلە جونىندە ءسوز قوزعالدى. مەن: ءوزىنىڭ وتكەندەگى ساياسي قايراتكەرلىگىنىڭ ناتيجەسىندە پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى تۇسىنداعى شارۋاشىلىق ساياساتىن، اسىرەسە، قونىس اۋدارۋدىڭ جاي-جاپسارىن تەرەڭ زەرتتەگەن، قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە بارىنشا قانىق ءاليحان بوكەيحانوۆ قانا بۇل جاعدايدى انىقتاپ بەرەتىنىن ايتتىم. قونىستاندىرۋ جونىندە ءتۇرلى قاۋەسەتتەر ايتىلىپ ءجۇردى. بوكەيحانوۆتىڭ ىسكە تارتىلۋىن مەن دە قوستادىم»، - دەيدى.
سونىمەن، قازاقستانداعى جەر تەلىمىن انىقتاۋ ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىسقان جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ت.قاراتىلەۋوۆ ءا.ەرمەكوۆتىڭ كەڭەسىمەن ماسكەۋ قالاسىنا بارىپ، ءا.بوكەيحانوۆپەن جولىعادى. بۇل تۋرالى ت.قاراتىلەۋوۆتىڭ ورىنباسارى كارىم الىمباەۆ «سىرتتا ءجۇرىپ» (ەركىندىكتە) تەرگەۋشىلەرگە:
«1925 جىلى جەر جونىندەگى كوميسساريات جەر مەجەسىن انىقتاۋ جانە ونىڭ مولشەرلى نورماسىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قاراتىلەۋوۆ لەنينگرادتاعى پروفەسسور شۆەتسوۆقا بارىپ كەلدى، وعان دەيىن ول كىسىمەن كەلىسىمدى ءاليحان بوكەيحانوۆ جۇرگىزىپ كەلگەن بولاتىن، عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ جەتەكشىسىنە ۇسىنعان دا سول كىسى. شۆەتسوۆپەن ماسەلەنى تۇبەگەيلەپ شەشۋ ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆتى ەرتىپ قاراتىلەۋوۆ لەنينگرادقا ەرتىپ باردى. عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىن بەكىتۋدى پروفەسسور شۆەتسوۆتىڭ ءوزى جۇرگىزدى، شاقىرىلعان ادامداردىڭ ءبىرازى جەر جونىندەگى كوميسساريات ارقىلى، ياعني، قاراتىلەۋوۆ پەن مۋرزين ارقىلى تىزىمگە كىرگىزىلدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى موسكۆا مەن لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى ەدى. وقۋشىلاردى ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا تارتقان مۋرزين ەدى. ارينە، بۇعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسقانى ءسوزسىز. ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىنا ماماندار تارتۋ جۇمىسىن دا جانە جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىتىن دا ءاليحان بوكەيحانوۆ بەلگىلەپ بەردى، جۇمىسى زەرتتەۋ - بولىنۋگە ءتيىستى جەر مەجەسىن كەڭەيتىپ الۋ، ءسويتىپ قازاقستاندا ارتىق جەر جوق ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەۋ ورايىندا جۇرگىزىلدى. مۇنىڭ ءبارىن ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقاردى، قاراتىلەۋوۆ ونىڭ ءار ايتقانىن داۋ تۋعىزبايتىن شىندىق دەپ قابىلدايتىن», - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.
ونىڭ بۇل ايتقانىنىڭ ءبارى دە شىندىق ەدى. ءا.بوكەيحانوۆ س.پ.شۆەتسوۆپەن ەرتەدەن تانىس ەدى. ول 1903 جىلى شويىن جول ماڭىندا قونىستانعان قازاقتاردىڭ جەرگە ورنالاسۋى مەن پايدالانۋىن، مال شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءسىبىر تەمىر جولى باسقارماسى ۇيىمداستىرعان س.پ.شۆەتسوۆتىڭ ەكونوميكالىق ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، «ءسىبىر تەمىر جولى ايماقتارىنا جۇرگىزىلگەن ەكونوميكالىق زەرتتەۋدىڭ ماتەريالدارى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ (1904) جازعان بولاتىن. مىنە، وسىدان باستاپ س.پ.شۆەتسوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ عىلىمي جانە ساياسي ىنتىماقتاستىعى تامىر تارتادى. ارينە، بۇل زەرتتەۋلەر ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كۇرەس جولىنا الىپ كەلدى. س.پ.شۆەتسوۆتىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، ءا.بوكەيحانوۆ 1894-1895 جىلدارى «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ «نەگىزىن جاس تا، قۋاتتى جانە اسا بەلسەندى فلوروۆسكي، شاروۆسكي، بوكەيحان قۇراعان». سونىڭ ىشىندە «ءا.ن.بوكەيحان گازەتتەگى ماركستىك اعىمعا جاتاتىن جانە وسى اعىمنىڭ كورنەكتى وكىلى، ءتىپتى دارا دا بىردەن-ءبىر وكىلى بولىپتى». «يرتىش»، «وميچ»، «گولوس ستەپي» گازەتتەرىن دە ۇيىمداستىردى. بۇل ونى ساياسات مايدانىنا شىعاردى.
جەر مەن قونىستانۋ تۋرالى قارارلار 1922 جانە 1925 جىلدارى اسا قۇپيا تۇردە دايىندالسا دا، ءدال سول كەزدەرi ءاليحان بوكەيحانوۆتى ماسكەۋدە مىرزاقاماقتا ۇستاسا دا، پاتشا مەن بولشەۆيكتەردiڭ جازالاۋ جانە تىڭشىلىق مەكەمەلەرiنiڭ ءادiس-تاسiلدەرiن بارىنشا جەتiك مەڭگەرگەن الەكەڭ ارقىلى الاش ازاماتتارى تولىق ماعلۇمات پەن اقىل-كەڭەس الىپ وتىردى.
1925-جىلى جەر تۋرالى زاڭنىڭ ەڭ سوڭعى كەڭەستiك - وتارلاۋشى نۇسقاسى دايىندالىپ جاتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باسىن بايگەگە تiگە وتىرىپ قالايدا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن قورعاۋعا بەل بۋدى. ويتكەنi, وزگە-وزگە، قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى تەك قانا جەرگە قاراپ قالعانىن ول وتە جاقسى ءتۇسiندi. ونىڭ بۇل تالابىن 1929 جىلى 27 مامىر كۇنگi تەرگەۋشiلەرگە بەرگەن تۇسiنiكتەمەسiنەن انىق بايقايمىز. ەسكەرتە كەتەتiن بiر جاي; تەرگەۋ iسiنiڭ جاۋابىندا ۋاقىت مەرزiمi بiرەسە كوكتەم، بiرەسە كۇز دەپ كورسەتiلگەن. بۇل تەرگەۋشiلەردiڭ جiبەرگەن قاتەسi بولسا كەرەك. Iستiڭ بارىسىنا قاراساق بۇل اڭگiمە كۇز ايىندا وتكەن. ءاليحان بوكەيحانوۆ بۇل وقيعانى:
«1925 جىلى (كوكتەمدە - ت. ج.) كاسسر-دiڭ ماسكەۋدەگi وكiلدەرi قاراتiلەۋوۆ پەن سيريۋس مەنi وزدەرiنە شاقىرتتى دا سول ارادا ولار: رسفسر-دiڭ جەر كوميسسارياتىنىڭ بەكiتۋiنە ۇسىنىلىپ وتىرعان قازاقستانداعى جەر ءبولۋ نورمالارى تۋرالى وزدەرi دايىنداپ اكەلگەن جوبالارى جونiندە مەنiڭ پiكiر بiلدiرۋiمدi ءوتiندi. مەن ولاردىڭ جوباسىمەن تانىسىپ شىققاننان كەيiن، بۇل جوبانىڭ وتە ساۋاتسىز جاسالعانىنا كوزiم جەتتi. مىسالى: اداي ۋەزiندەگi ءاربiر قوجالىقتا 28 تۇيە بار دەپ كورسەتiلiپتi, بۇل ادام سەنبەيتiن نارسە ەدi. مەن بۇل ويىمدى ولارعا اشىق ايتتىم، ولار: ەگەردە مىنا نورما ساۋاتسىز جاسالعان بولسا، وندا ساۋاتتى تۇردە نورما مولشەرiن جاساپ بەرەتiن ادام تاۋىپ بەرiڭiز، - دەدi. مiنە، مەن سول كەزدە ولارعا شۆەتسوۆتى تاۋىپ بەردiم. مەن سول كەزدە (25 جىلدىڭ كۇزiندە-?- ت.ج.) ماسكەۋدە جۇرگەن ولددەنبۋرگقا جولىقتىم، ولاردىڭ، ياعني، عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندا ۇلكەن اۋقىمدى جان - جاقتى زەرتتەۋ جۇرگiزە الاتىنداي مۇمكiندiگi بار ما، جەر نورماسىن دۇرىس انىقتاۋدىڭ قانداي تيiمدi جولى بار ەكەندiگiن سۇراستىردىم. ولدەنبۋرگ ماعان: ەگەردە قازاق ۇكiمەتi بۇلارعا رەسمي تۇردە ءوتiنiش جاسايتىن بولسا، وندا زەرتتەۋ جۇرگiزiپ بەرەمiز، - دەگەندi ايتتى. ولدەنبۋرگپەن ارامىزدا بولعان اڭگiمەنi مەن ماسكەۋدەگi قازاق ۇكiمەتiنiڭ وكiلدiگiنiڭ توراعاسى مىرزاعاليەۆكە جەتكiزدiم. سودان كەيiن عىلىم اكادەمياسىنا رەسمي ءوتiنiش جiبەرiلدi, ناتيجەسiندە، 1926 جىلى قاڭتار ايىندا ارنايى ءماجiلiس ءوتتi, وعان قازاقستاننىڭ اتىنان جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارى الiبەكوۆ، جامانمۇرىنوۆ، قاراتiلەۋوۆ جانە مەن قاتىستىم. وندا ۇلكەن اۋقىمدا زەرتتەۋ جۇرگiزۋ جونiندە شەشiم قابىلداندى. زەرتتەۋدi جۇرگiزi ءۇشiن قۇرىلعان جاساقتىڭ قۇرامىنا شۆەتسوۆ باسقارعان ەكونوميكالىق - ەسەپ توبى دا كiردi. الiبەكوۆ پەن قاراتiلەۋوۆكە بۇدان وزگە ەشقانداي كەڭەس بەرگەنiم جوق. رسفسر-دiڭ مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە شۆەتسوۆتىڭ جەر نورماسى جونiندەگi جوسپارى تالقىلانعاندا، ارنايى مامان رەتiندە مەن رەسمي تۇردە شاقىرىلدىم، وندا مەن شۆەتسوۆتىڭ بەلگiلەنگەن جەر نورماسىن قورعادىم»، - دەپ ەسكە الادى.
ارينە، تۇرمە تەرگەۋشiلەرiنە جەر ماسەلەسi جونiندەگi جوبا ءوزiنiڭ ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنiن، ۇكiمەت ادامدارىنا اقىل-كەڭەس بەرمەگەندiگiن، ولارمەن ەشقانداي بايلانىسى بولماعاندىعىن باسا كورسەتۋi - اڭدىپ وتىرعان تەرگەۋشiلەردiڭ الگi اتى اتالعان قايراتكەرلەردi جاۋاپقا تارتىپ، تۇرمەگە جاباتىنى ءسوزسiز. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءار ءسوزi ناقپا-ناق، لوگيكالىق تۇرعىدان العاندا ەشكiمدە كiنا تابا المايتىنداي جۇيەگە قۇرىلدى. مۇنى وعان ۇيرەتكەن - ۇزاق جىلعى وتارلاۋ جۇيەسiمەن كۇرەسكەن ءومiر مەن كۇرەس تاجiريبەسi ەدi. قانشاما قۇرساۋدا جۇرسە دە ول ەلi ءۇشiن تاۋەكەلگە بارىپ، عىلىم اكادەمياسىمەن قازاق ۇكiمەتi اتىنان كەلiسiم جۇرگiزگەننەن كەيiن، iستiڭ انىق-قانىعىن بiلiپ، جەر جونiندەگi زاڭ جوباسىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسi تولىق قامتىلۋى ءۇشiن قازاقستانعا كەلiپ قايتۋدى ويلاستىرادى. ءنازiر تورەقۇلوۆ باسقارعان ماسكەۋدەگi سسسر حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنىڭ قاتارىنداعى ادەبي قىزمەتكەرi رەتiندە جالاقى الىپ وتىرعان ءاليحان بوكەيحانوۆتiڭ جەر اۋدارىلعانداردان پالەندەي ايىرماشىلىعى شامالى بولاتىن. ونىڭ جەكە باسىنىڭ ەركi شەكتەۋلi, ءوز ەركiمەن ەركiن ءجۇرiپ-تۇرۋعا قۇقى جوق، ال قازاقستانعا كەلۋگە رەسمي تيىم سالىنعان بولاتىن. قادامى اڭدۋدا جۇرسە دە ۇلتىنىڭ قامى ءۇشiن كوپ iس تىندىردى. وتارلاۋ ساياساتىن اشكەرەلەيتiن زەرتتەۋلەردi جازدىرىپ، ولاردى ماسكەۋدiڭ وزiندە باسىلىپ شىعۋىنا الەكەڭ تiكەلەي ۇيىتقى بولدى. تەرگەۋ بارىسىنداعى سۇراق-جاۋاپتىڭ نەگiزiنە جۇگiنسەك، ونىڭ بۇل ماقساتىن تولىقتاي جۇزەگە اسىرۋعا ءۇش ءتۇرلi قىسىم جاساپتى. بiرiنشi, ساياسي قىسىم. ەكiنشi - وگپۋ-دiڭ تىڭشىلىق ارەكەتi مەن ارانداتۋ قىسپاقتارى. ءۇشiنشi, ءنازiر تورەقۇلوۆ باسقارعان كەڭەسشiل دابىرلەر. وسىنداي ءۇش جاقتان قىسپاققا تۇسكەن ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇلتىنىڭ تاعدىرى شەشiلەر تۇستا جاسقانشاقتىق تانىتپادى. ۇلتىنىڭ تاۋەلسiزدiگi جولىنداعى جانقيارلىق ازاتتىق كۇرەسiن باتىل ءارi اسا ساقتىقپەن تۇراقتى تۇردە جۇرگiزە بەردi. ورىنسىز ارەكەت - مiنەزبەن، ويلاستىرىلماعان وقىس شەشiممەن ۇلتتىق رۋحتاعى قايراتكەرلەردi ارانداتىپ الماۋعا تىرىستى. دەگەنمەندە قانشا ساقتىق جاساسا دا جەر ماسەلەسi تاعدىر تالكەگiنە تۇسكەندە سابىر ساقتاپ قالا المادى. عىلىم اكادەمياسى مەن قازاق ۇكiمەتiنiڭ اراسىنداعى رەسمي كەلiسiمگە يەك ارتا وتىرىپ، قالايدا قازاقستانعا كەلۋگە ۇمتىلدى.
تەرگەۋگە الىنعانداردان تاركىلەنگەن قۇجاتتار تىركەلگەن جەتىنشى تومدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى الياسقار الىمبەكوۆكە جازعان حاتى بار. وندا:
«ءالي جولداس! سەن مەنى قازاق ناركومزەمنىڭ اتىنان قىزىلورداعا ون بەسىنشى وكتيابرگە شاقىرتىپ ماعان قاعاز جاز. مەن وسى قاعازدى كورسەتىپ تسيز-دەن بوستاندىق سۇرايمىن. مۇنى قىلماسام تسيز مەنى جىبەرمەيمىن - دەر. مەن كۇشتەپ بوسانارمىن. ارامىز اشىلىپ كەتەر. مۇنىڭ ساعان دا، ماعان دا كەرەگى جوق. سەن قاعازدى جازاتىن بولساڭ سماعۇلدان بەرىپ جىبەر. ءاليحان. 2/ح-25 جىل»، - دەپ جازىلعان.
حاتتىڭ تومەنگى جاعىنا:
«ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ حاتى، زادى سول كەزدەگى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى الياسقار الىبەكوۆكە جولدانعان بولسا كەرەك»، - دەگەن تەرگەۋشىنىڭ ەسكەرتۋى بار.
جالعاسى بار
