وتكەندە «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا «قوجاليەۆا قانداي پارتيا قۇرماق؟» اتتى ماقالا جاريا بولدى. 15 قاراشا كۇنى. وندا توعجان قوجاليەۆا حانىم باستاماشى بولىپ، ءبىر توپ بەلسەندىنىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋعا بەكىنگەندىگى تۋرالى باياندالعان ەدى. ماقالادا توعجان قوجاليەۆا كىم، ول قانداي پارتيا قۇرماقشى دەگەن ساۋالدارعا ەلىشىلىك اقپاراتتارعا شولۋ جاساي وتىرىپ، جاۋاپ ىزدەگەن بولدىق. ماقالا وقىرماندار اراسىندا قىزۋ تالقى بولدى. 40-قا جۋىق پىكىر ءتۇستى.

سونىمەن بەلسەندىلەر «حالىققا ادال قىزمەت» (HAQ) ساياسي پارتياسىن قۇرماقشى ەكەن. توعجان قوجاليەۆا كىم؟ ول قانداي پارتيا قۇرماقشى؟ ادىلەت مينيسترلىگى ولاردىڭ پارتياسىن نەگە تىركەمەدى؟ جۇرت نەگە بەلسەندى توعجان قوجاليەۆانى دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحانمەن بايلانىستىرادى؟ ءبىز بۇگىن وسى جانە وزگە دە ساۋالداردى توعجان قوجاليەۆا حانىمنىڭ وزىنە قويدىق. از-كەم اڭگىمە جاسادىق.

- نەگە؟ نەگە پارتيا؟ قۇرۋعا ارەكەت قىلىپ جاتقاندارىڭىز قانداي پارتيا؟

- اقيقاتىنا كەلەر بولساق، پارتيا قۇرۋ ەشكىمنىڭ ەرمەگى ەمەس. ءبارى دە  قاجەتتىلىكتەن تۋادى. ويتكەنى ەلدەگى قازىرگى جاعداي سونى قاجەت ەتىپ وتىر. دەمەك، ساياسات الاڭىنا جاڭا ويىنشىلار كەلۋى كەرەك. وندا دا حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا قۇلىقتى، انا ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن قۇرمەتتەيتىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن سىيلايتىن ءھام جاڭاشا ويلايتىن پارتيا قاجەت.

قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايدى بەزبەنگە تارتا وتىرىپ، ءبىز پارتيا قۇرۋدى قولعا الدىق. «قانداي پارتيا؟» دەيسىز بە، جاقىندا «HAQ» پارتياسىنىڭ مانيفەسىن جاساپ شىقتىق. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «ءبىز، ەلىمىزدىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋلى جانە بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمىمىز بار قازاقستاننىڭ ءبىر توپ ازاماتتارى، ادىلدىك، جاۋاپكەرشىلىك، تەڭدىك جانە پروگرەسس سەكىلدى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، سوڭعى كەزدەرى قوعامىمىزعا شىندىقتىڭ، تاڭداۋدىڭ جەتىسپەگەندىگىن، سەلقوستىق پەن امالسىزدىقتىڭ كۇننەن-كۇنگە ۇدەپ بارا جاتقاندىعىن، وتانسۇيگىشتىك جانە ۇلتتىق مۇددە ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن جوعالتىپ بارا جاتقاندىعىن، تۇراقتىلىق پەن كەلەشەككە دەگەن قۇقىقتىڭ مونوپولياعا ۇشىراعاندىعىن سەزىنىپ «حالىققا ادال قىزمەت» (HAQ) ساياسي پارتياسىن قۇرۋ بويىنشا باستامامىزدى مالىمدەيمىز!».

2019 جىلى وتكەن سايلاۋ قوعامىمىزدىڭ وزگەرىسكە جانە بيلىكتىڭ حالىق مۇڭىن ەستۋىنە ءزارۋ ەكەنىن ايقىن كورسەتتى. قوعام مەن بيلىك اراسىنداعى ديالوگتىڭ قۇنسىزدانعانىن كورىپ وتىرمىز. بيلىكتىڭ ءبىر بەتكەي ۇستانىمى، «مەنىكى عانا دۇرىس، مەنىمەن كەلىسپەگەن – ماعان قارسى دەگەن ءسوز».

قازاقستاندىقتار الەۋمەتتىك ساتى ارقىلى جوعارىلاۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلىپ وتىر، سوندىقتان جەمقورلىق جايلاعان جۇيەنىڭ تالاپتارىنا كونۋگە ءماجبۇر. بۇل شىنايى تاڭداۋ ەمەس جانە ءبىز - بۇل جولمەن ءجۇرۋدى قالامايمىز! ءبىز اشىق ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىن تاڭدايمىز! ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – سوزدەن ىسكە كوشۋ!

- ماقۇل. پارتيا قۇرىلىپ، ول ەل ىشىندە قولداۋ تاۋىپ، سىزدەر ەرتەڭ پارلامەنتكە باردىڭىزدار دەلىك. نە ىستەيسىزدەر؟

- ءبىز بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيىنە كەلگەننەن سوڭ، اۋەلگى ماقساتىمىزدى جۇزەگە اسىرامىز. سول باعىتتا جۇمىس جاسايمىز. اۋەلگى ماقسات دەگەن نە؟ ول – اۆتوريتارلى جۇيەنى ىدىراتۋ. ول – رەسپۋبليكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. رەسپۋبليكا دەگەنىمىز – جالپىعا بىردەي مۇمكىندىكتەر، تاپتىق ءبولىنۋدىڭ بولماۋى جانە كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىگى. ءبىز كىمبىز؟ ءبىز جاڭا فورماتسيانىڭ وكىلدەرىمىز! ءبىز – كەلەشەكسىز قالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان ادامدارمىز. ءبىزدىڭ تەك ەكى تاڭداۋىمىز عانا بار. يا جارقىن بولاشاققا قاراي بەت الامىز، يا بولماسا ءوزىنىڭ الەۋەتتى مۇمكىندىكتەرىنەن ايرىلعان مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرامىز.

ءبىز، كوزقاراسىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ جانە ۇلتىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنىنە قاراماستان، ءوز وتانىمىزدىڭ يەسى بولۋىمىز كەرەك. ءتۇرلى پىكىردە بولۋىمىز، ساياسي تەحنولوگيالار مەن باسەكەلەستىك ءبىزدىڭ اراجىگىمىزدى اجىراتپاۋى كەرەك. ءبىز ءبىر ەلدىڭ ازاماتىمىز، ءبىر حالىقپىز، ءبىزدىڭ ورتاق وتكەنىمىز بەن بولاشاعىمىز بار. جۇيە ەسكى بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىز بەن سانامىز جاڭارعان!

ەسكىرگەن دۇنيە وتكەندە قالۋى ءتيىس. جەمقورلىق، ءبىر پارتيانىڭ مونوپولياسى، كوسەمشىلدىك، كوزبوياۋشىلىق، جالعان اۆتوريتەتكە تابىنۋ وتكەننىڭ ەنشىسىندە!

ءبىزدىڭ جولىمىز – ءوز حالقى ءۇشىن جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ، سول حالىقتىڭ ۇندەۋىن جوعارىعا جەتكىزۋگە مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى.

ءيا، ءبىز  وسىنداي پارتيا قۇرۋعا تاۋەكەل ەتتىك. سوزدەن  ىسكە كوشكىمىز كەلەدى. ەلىمىزدى ادامزات كوشىنىڭ الىندا شىعارعىمىز كەلەدى.

- پارتيا تىركەلمەدى. ءتيىستى مىڭ ادامدىق قول جينالماعان ەكەن... قازىر ەندى پارتيانى تىركەتۋدىڭ مۇمكىندىگى قانداي؟

- وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا پارتيانى تىركەۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. بيلىك تاراپىنان جاسالىپ قويعان نەبىر بوگەت بار. قىسىم كوپ. سوعان شىداۋىڭ كەرەك، سونىڭ ءبارىن ەڭسەرۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، پارتيا تىركەۋدىڭ جىرى كوپ. الدىمەن تىركەۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن 1000 الامنىڭ قولى كەرەك. ودان كەيىن، سونشا ادامدى جيناپ سەز وتكىزۋ كەرەك. ودان كەيىن 40 000 ادامنىڭ قولىن تاعى جينايسىڭ.

ال «بىزگە نەگە رۇقسات بەرمەدى؟» دەگەنگە كەلسەك، بۇرىندارى 10 ادامدى جيناپ، جينالىس وتكىزىپ، وندا قابىلدانعان قاراردى ادىلەت مينيسترلىگىنە تاپسىرىپ، رۇقسات الا بەرەتىن. ءبىز سولاي ىستەگەن ەدىك. وكىنىشكە وراي، 29 ماۋسىمنان باستاپ زاڭ وزگەرىپتى. ەندى 10 ادام ەمەس، 1000 ادامنىڭ قولى  كەرەك ەكەن. وندا دا پارتيا تىركەۋگە تەك رۇقسات الۋ ءۇشىن. قازىر قول جيناپ جاتىرمىز. جالپى، پارتيا تىركەلە مە، جوق پا؟ بەلگىسىز. ءتىپتى، بيلىك ءبىزدى شەتكە ىسىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن. بىراق، جۇمىستى توقتاتپايمىز. كۇرەسەمىز.

- نەگە الەۋمەتتىك جەلىگە «بەكبولاتتىڭ كەلىنى پارتيا قۇرماق» دەگەن اقپار تاراپ كەتتى? م. تازابەك پەن ب. تىلەۋحانعا قانداي قاتىستارىڭىز بار؟

- وسى سۇراقتى جۋرناليستەردىڭ كوبى قويادى. ءتىپتى، ءبارى دەسەم دە وتىرىك ەمەس. ءبىر ىلىك تاپقىسى كەلەدى دە تۇرادى. «Abai.kz-ءتىڭ» ەلىمىزدەگى قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ اراسىندا بەدەلى جاقسى جانە اۋديتورياسى كەڭ. وسىنى پايدالانىپ مىنانى ايتقىم كەلەدى، مەنىڭ ارتىمدا قايىناعام دا، باسقا دا تۇرعان جوق. بوس داقپىرت. ساۋەگەيلىك جاساۋدى قويالىق.

مەن كوپ جىل ءار ءتۇرلى سالادا قىزمەت ەتتىم. ەلدەگى جاعدايمەن جەتىك تانىسپىن. ايەل ادام بولسام دا، كەيبىر ەرلەرىمىز جاساي الماي جۇرگەن تىرلىكپەن اينالىسقىم كەلدى. تاريحقا ءسال ۇڭىلسەك، قازاقتا كوش باستاعان، ءسوز باستاعان، توپ باستاعان دانا، ەرجۇرەك اپالارىمىز، قىزدارىمىز، انالارىمىز بولدى عوي. مەنىكى سولاردىڭ جولىن جالعاستىرۋ. حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋ، مۇڭىن مۇڭداۋ، جوعىن جوقتاۋ. ەلدىڭ تىرەگى بولۋ. «جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس. جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەمەي مە؟... قازىرگى كەزدە  دارا شاۋىپ، ەشتەڭە بىتىرە المايسىڭ. ارتىڭدا قاپتاعان قول كەرەك. ياعني مۇدەلەستەر. پارتيا. سوندا عانا، ايتقان ءسوزىڭ ءوتىمدى، جاساعان تىرلىگىڭدە ناتيجە بولماق. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەيدى...

- وسى كۇنگە دەيىن ءسىزدى ەل ىشىندە اسا بەلسەندى بولدى دەپ ايتا المايمىز. ساياسات الاڭىندا جاڭادان پايدا بولعان ادامسىز. نەگە قازىر؟ بۇعان دەيىن قايدا ءجۇردىڭىز؟

- ساياسات ماعان تاڭسىق ەمەس. 1996 - 99 جىلدارى ليبەرالدىق قوزعالىس ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى قاتارىندا ساياسي قىزمەت جۇرگىزدىم. ىستىعىنا كۇيدىم، سۋىعىنا توڭدىم. ىسىلدىم. تاجىريبە  جينادىم. قوعامدا بەلسەندىلىك تانىتتىم. كەيىن 1999 جىلدان باستاپ 2010 جىلعا دەيىن موسكۆادا مۆا وقۋىن ءبىتىرىپ نەمىس «Allianz» كومپانياسىندا توپ مەنەدجەر بولىپ جۇمىس ىستەدىم. 2010 جىلدان باستاپ قازاقستاندا بىرنەشە ۇلكەن جەكە مەنشىك كومپانيالاردا باسقارۋشى، «KAZENERGY» اسسوتسياتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى بولدىم. بۇل وتە ۇلكەن دارەجەدەگى جۇمىس. سوڭعى جۇمىس ورنىم كبتۋ رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى.

جەكە مەنشىك «ALPHARABIUS» اتتى كومپانيام بار. سوندا  جەتەكشىلىك ەتەمىن.

ارينە ساياساتتا  ماعان  قاراعاندا، ەسىم-سويى حالىققا  بەلگىلى نە ءبىر «بۇلبۇلدار» دا، دۇلدۇلدەر دە ءجۇر. ءبىرى ۇپاي جيناۋ ءۇشىن، ەلدىڭ كوشەدە ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەسىن، ءوزى ايتقانداي بولىپ ءتۇرلى مىنبەرلەردەن بۇلبۇلشا سايرايدى. ءسۇيتىپ حالىقتىڭ «قامقورشىسى» بولىپ كورىنەدى. سايىپ كەلگەندە ول ادامنىڭ قىسىر سوزدەن باسقا تىرلىگى جوق. سوزدەن ىسكە كوشپەيدى. حالىققا  كوك تيىندىق پايداسى تاعى جوق.

ال كەيبىر ازاماتتار بار ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق، ۇلت ءۇشىن كوپ تىرلىك جاسايتىن. قازىرگى كەزدە ايقايشىل ەمەس، ەش جارناماسىز-اق، حالىققا قىزمەت ەتەتىن ادامدار قاجەت. «كۇلدە جاتقان حالقىمدى كۇن ەتتىم، تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم» دەيدى عوي... بىزگە كەرەگى وسىنداي ازاماتتار. قىسقاسى، ەل سەنىمىن يىققا ارقالاپ، تۋرا، ءادىل جولمەن حالىقتى باستايتىن كوشباسشىلار كەرەك. ال، ۇلكەن ساياساتتاعى  مەنىڭ اسىعىم بۇك تۇسە مە، شىك تۇسە مە، الدە الشىسىنان تۇسە مە، ونى ۋاقىت كورسەتەر.

- «حاق» پارتياسىن جۇرت قولدايتىنىنا سەنىمدىسىز  بە؟

- الدىن الا بولجام جاساۋ قيىن. بىراق حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن پارتيادان ەشكىم قاشا قويماس. قولدايدى دەگەن ۇمەتتەمىن. ويتكەنى، كەشەگى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا جۇرشىلىق ساياساتقا جاڭا تۇلعالاردىڭ كەلۋىن كۇتتى. سول ءۇشىن داۋىس بەردى. دەمەك، ءبىزدىڭ قوعام جاڭارۋعا، جاڭعىرۋعا دايار. تەك حالىقتىڭ سەنىمىن الداماۋ كەرەك.

- قازاق ءتىلىن قانشالىق مەڭگەرگەنسىز؟ سۇراقتى بۇلاي قويعانىما رەنجىمەسسىز. ويتكەنى ءسىز جايلى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەلەر، «قازاقشاسى كەم، ورىسشاسى باسىم» دەيدى.

- مەن الماتى قالاسىنىڭ 86-شى قازاق ورتا مەكتەبىن، كازمۇ-دىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم. فاكۋلتەتتە تەك قانا قازاق تىلىندەگى ءبولىم بولدى. وسىنىڭ ءوزى-اق، كوپ نارسە اڭعارتىپ تۇر ەمەس پە؟! «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەيدى. كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ايىبى جوق. ءححى عاسىردا ءتىپتى، قاجەت. بىراق مەن ءۇشىن انا ءتىلىم ءبىرىنشى ورىندا. ماسكەۋدە قىزمەتتە جۇرگەندە تالاي  مارتە وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ءوز ءتىلىم ءۇشىن سوزگە كەلىپ، تارتىسىپ قالعان كەزدەر بولدى. ءتىلىمدى جەك كورسەم، مەنسىنبەسەم سۇيتەمىن بە؟

راس، قازاق ءتىلى ءوز جەرىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ جاتىر. وكىنىشتى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش ارىستارى ءتىلدى وزەكتى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ ەدى، ارادا ءبىر عاسىر وتسەدە كوپ ەشتەڭە وزگەرە قويعان جوق. «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس».  حاق پارتياسى قازاق ءتىلىن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەتىپ الماق. جاقىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق ءتىل ەتۋ  ماسەلەسىن كوتەردى. قۋانىشتى جاعداي. «ءتىل ۇلتتىڭ سۇيەنەتىن تامىرى، سىيىناتىن ءتاڭىرى» دەمەي مە؟ بارشا قازاق، بارشا قازاقستاندىق قازاق  تىلىندە سويلەيتىن كەزگە دە جەتەمىز. ول كۇن الىس ەمەس. ول ءۇشىن «تۇندە  ۇيىقتاماۋ كەرەك، كۇندىز وتىرماۋ كەرەك». ول ءۇشىن تولاعاي-تولاعاي تىرلىك جاساۋ كەرەك. وندا دا ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، ەلىڭ ءۇشىن، ۇلتىڭ ءۇشىن!

- ءسوز سوڭىندا، جۋىردا الماتىدا جالپىۇلتتىق ازاماتتىق باستامالار كونگرەسسىن وتكىزگەلى جاتىر ەكەنسىزدەر... «REAL HAQ ALANY» تۋرالى...

- 23 قاراشادا وتەدى. كونگرەسس وتكىزۋدەگى ماقسات - باستاماشىل ازاماتتار مەن ۇيىمداردى بىرىكتىرۋ. كونگرەستە ءار قازاقستاندىققا قاتىستى ماسەلەلەر تالقىلانادى.

اتاپ ايتساق، بالالاردىڭ لايىقتى ءبىلىم الۋى، ءىرى قالالارداعى ەكولوگيالىق جاعداي، مەديتسينا كادرلارىنىڭ پروبلەماسى، اۋىلدىقتارعا اۋىل شارۋاشىلىعى بيزنەسىن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋعا كومەك كورسەتۋ. كونگرەسكە بەلسەندى ازاماتتار، قازاقستانداعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم باسشىلارى، قر-داعى ديپلوماتيالىق ميسسيا وكىلدەرى شاقىرتىلعان. مارعۇلان سەيسەنباەۆ، ولجاس قۇدايبەرگەنوۆ، اجار جاندوسوۆا، اسەت  ناۋرىزباەۆ ت.ب  ەلگە تانىمال ازاماتتار قاتىسادى.

اڭگىمەلەسكەن نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz