تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىمەن 1923 جىلعى ساۋىردە رەسەي كومپارتياسىنىڭ 12-شi cەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىستى. Cول سەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات بولىپ سايلاندى. بۇعان دەيىن ول 16-شى جىل كوتەرىلىسشىلەرىن قولداعان، 17-ءشى جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى جول اشقان ساياسي مۇمكىندىكتەر اۋقىمىندا قوعامدىق  ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، جاستار ۇيىمىن قۇرعان. سول جىلعى قىركۇيەكتە بولشەۆيكتىك پارتيا مۇشەسى بولعان. ال قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ اۋليەاتا ۇيەزدىك بۋىنىندا بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستار اتقارعان. 1919 جىلدىڭ كۇزىندەگى كەڭەستەر سەزىندە تۇركرەسپۋبليكانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا سايلانىپ، ۇكىمەت قۇرامىنا كىردى. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى قىزمەتتەرىندە، اسىرەسە ءتۇرلى كوميسساريات وكىلدەرىن بىرىكتىرگەن ارنايى كوميسسيانى باسقارىپ اشارشىلىقپەن كۇرەسۋ كەزىندە قيلى استام دا قازاق مۇددەسىنە شەكەدەن قاراۋشىلىقتارمەن بەتپە-بەت كەلە ءجۇرىپ، ۇلت ماسەلەسىن تەرەڭ ءتۇسىندى. تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ اۋەلى ورىنباسارى، سوسىن توراعاسى لاۋازىمىندا ولكەنىڭ ۇلتتىق تۇرعىدا دامۋىنا بار كۇش-جىگەرىن  جۇمسادى. تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرتۇتاستىعىن پاش ەتەتىن ءىرى شەشىمدەر قابىلداۋعا قول جەتكىزدى. ودان ماسكەۋدە ەكى جىلداي ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەت اتقارعاننان كەيىن، 1922 جىلدىڭ كۇزىندە تاشكەنتكە قايتا ورالىپ، تۇركرەسپۋبليكانىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان-دى. پارتيا فورۋمىنا وسى لاۋازىمىمەن كەلگەن.

12-شi cەزدە ۇلت ماسەلەسى قارالدى. ۇلت ماسەلەسى بۇعان دەيىن  ۆ.ي. لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن 1919 جىلعى 8-ءشى، 1921 جىلعى 10-شى سەزدەردە ءسوز بولعان. لەنين دەنساۋلىعىنا بايلانىستى تۇڭعىش رەت قاتىسا الماعان بۇل سەزدە بولشەۆيكتىك پارتيا بيلىككە كەلگەننەن بەرگى بەس جىلدىق تاجىريبە ەسكەرىلگەن-ءتىن. 12-شi cەزدە ي.ۆ. ءستاليننىڭ «پارتيالىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى ۇلتتىق ساتتەر تۋرالى بايانداما» دەپ اتالعان، ءىس جۇزىندە قالىپتاسىپ جاتقان جاڭا كوممۋنيستىك يمپەريادا ۇلت ماسەلەسىنىڭ قويىلۋ رەتى مەن شەشىلۋ جولدارى بەلگىلەنگەن بايانداماسى تىڭدالىپ، تالقىلاندى. سودان ون شاقتى جىل بۇرىن، مونارحيا مىزعىماستاي بوپ تۇرعان شاقتا، لەنين ءستاليندى ۇلت ماسەلەسى تۋرالى العاشقى بولشەۆيكتىك ەڭبەك جازۋعا كىرىسكەن «تاماشا گرۋزين» دەپ اتاعان ەدى. سول «تاماشا گرۋزين» بولشەۆيزم بيلىكتى باسىپ العاننان باستاپ العاشقى كەڭەس ۇكىمەتى قۇرامىندا ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى – ناركومناتس بولدى دا، كەڭەستىك نەگىزدەگى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ، 1922 جىلى رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. پارتيالىق فورۋمداردا ۇلتتىق قۇرىلىس ماسەلەلەرىن تالقىلاپ تۇرۋعا ۇيتقى بوپ تۇرعان. ەندى 12-ءشى سەزدەگى بايانداماسىنا وراي بولعان ءجارىسسوزدى مۇقيات تىڭداپ، تالقىلاۋلاردى  قورىتىندىلادى، قابىلدانۋعا قويىلعان قارار جوباسىنا ۇسىنىلعان تۇزەتۋلەرگە جاۋاپ بەردى. ستالين «كوممۋنيستەردىڭ كۇللى قىزمەتىنىڭ نەگىزى – جۇمىسشىلار وكىمەتىن نىعايتۋعا باعىتتالعان جۇمىس» دەدى، ال ۇلت ماسەلەسى – ارينە ماڭىزدى، بىراق ودان كەيىن قولعا الىناتىن، «جۇمىسشىلار وكىمەتىن نىعايتۋ» ماسەلەسىنە باعىناتىن شارۋا ەكەنىن ايتتى. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ساياسي نەگىزى – شارۋالار ەلدەرى سانالاتىن شەت ايماقتار ەمەس، ەڭ الدىمەن جانە ەڭ باستىسى ورتالىق ونەركاسىپتى اۋداندار بوپ تابىلاتىنىنا باسا نازار اۋداردى. حالىقتاردىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ قۇقىنان باسقا، جۇمىسشى تابىنىڭ ءوز وكىمەتىن كۇشەيتۋگە قۇقى بارىن، حالىقتاردىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا حاقىلىعى تاپ سوعان، تاپتىق قۇققا باعىنىشتى جاعدايدا تۇراتىنىن ەسكە ۇستاۋ كەرەك دەدى. بيلىككە كەلگەن جۇمىسشى تابىنىڭ ءوز ديكتاتۋراسىن جۇزەگە اسىرۋىنا كەدەرگى جاساماۋ كەرەك دەدى. 

لەنين ۇلت ماسەلەسىنىڭ «جۇمىسشى ماسەلەسىنە» باعىنىشتى بولاتىنىنا ماركستىڭ ءوزى كۇدىك كەلتىرمەگەنىن ايتقان دەدى ستالين، سويدەپ، كوسەمنىڭ وسى پايىمىن ۇلت مۇددەسىن تەز شەشۋگە «تىم ىنتالانۋشى جولداستار» ۇمىتپاعانى ءجون بولماعىن ەسكەرتتى. كەڭەستەردىڭ جالپىوداقتىق سەزىندە سايلاناتىن، ءبىرىنشى پالاتا بولۋعا ءتيىس  تاپتىق وكىلدىكپەن قاتار، ۇلتتاردىڭ وكىلدىگىنەن قۇرالاتىن ەكىنشى پالاتا جاساۋدى ۇسىندى. قاراردا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن ۇلتتىق وبلىستار وكىلدىكتەرىنىڭ تەڭدىك نەگىزدە ارنايى ورگانى (ەكىنشى پالاتا) تاعايىندالۋ قاجەتتىگى جازىلعان بابتى «وسى رەسپۋبليكالار قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق ۇلتتاردى ەسەپكە الۋ مۇمكىندىگىمەن» دەگەن سوزدەردى قوسۋدى ۇسىندى. ويتكەنى كەي رەسپۋبليكالاردا، ماسەلەن، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر، قازاقتار جانە باسقا  دا ۇلىستار بار بولعاندىقتان، ولاردىڭ ارقايسىسىنان وكىلدەر بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىندەي وكىلدىك قۇرۋ قاجەت دەدى. 

ۇلت ماسەلەسىنىڭ قويىلۋ ءتارتىبىن ستالين ءوستىپ نوبايلاعان. ونىمەن قويماي، اراعا ەكى ايداي ۋاقىت سالىپ، سەزدىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋعا جاپپاي كىرىسكەن كەزەڭدە، ۇلت قايراتكەرلەرىمەن ارنايى ءماسليحاتتاسىپ الۋدى قوش كوردى. 1923 جىلعى ماۋسىمدا ورتالىق كوميتەت ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن اتاقتى 4-ءشى كەڭەستى وتكىزدى.  ستالين جوبالاعان اۋقىمدا وتكەن بۇل ءماجىلىس بارشا بيلىكتى ءبىر ورتالىقتاندىرۋدىڭ كۇشەيگەنىن، ياعني تسەنتراليزم كۇشتەرىنىڭ نىعايعانىن جانە رەسپۋبليكالاردىڭ دەربەستىگىن كۇيتتەگەن كۇشتەردىڭ السىرەگەنىن كورسەتتى، ۇلت مۇددەسىن ويلاۋ ءورىسىنىڭ، 12-ءشى سەزدىڭ شەشىمدەرىن بەتكە ۇستاعاندپاي كورىنگەنمەن، مۇلدەم تارىلعانىنا كوز جەتكىزدى. 

4-ءشى كەڭەستە ستالين «بارلىق سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار ىشىندە – شىعىستى رەۆوليۋتسيالاندىرۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا، تۇركىستاننىڭ نەعۇرلىم ماڭىزدى رەسپۋبليكا» ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قايراتكەرلەرىن، اسىرەسە تۇرار رىسقۇلوۆتى، قاتاڭ سىنعا الدى. باس ساياسي باسقارما (گپۋ) ۇلت ماسەلەسىندە ستالين ساياساتىنا كەرەعار كوزقاراستا بولعانى ءۇشىن تۇتقىنداعان كورنەكتى رەۆوليۋتسيونەر ميرسايد سۇلتانعاليەۆ تاعدىرىن مىسال ەتىپ، بۇدان بىلاي ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ  قىزمەتى قالاي شەكتەلەتىنىن تانىتتى. قورىتىندى سوزىندە الداعى ۋاقىتتا «تۇركىستاندى ۇلگىلى رەسپۋبليكا ەتۋ»، ونى «شىعىستى رەۆوليۋتسياشىلداندىرۋدىڭ الدىڭعى بەكەتىنە» اينالدىرۋ مىندەتى تۇرعانىن ايتتى. جانە «بۇل ماسەلەنى شەشۋدى ءبىز كۇش-قۋاتىمىزدى اياماي جۇمساپ، قۇرباندىقتارعا ايالداماستان، قايتكەندە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز» دەدى.  

 ادىلىن ايتقاندا، ستالين 1923 جىلى مىندەتتەپ وتىرعان «رەۆوليۋتسيا يدەيالارىمەن بارشا شىعىستى رۋحتاندىرۋعا ءتيىس العى شەپكە تۇركىستاندى اينالدىرۋ» ماسەلەسىن تۇرار رىسقۇلوۆ 1920 جىلى كوتەرىپ، بەلگىلى دارەجەدە ومىرگە ەنگىزگەن ەدى. بىلاي بولعان. رك(ب)پ تۇركىستان ولكەلىك ۇيىمىنىڭ 1919 جىلعى ناۋرىزدا وتكەن 2-ءشى كونفەرەنتسياسىندا رەسپۋبليكاداعى پارتيالىق باسشىلىق ىستەرى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستاردى جاقسارتۋعا كومەكشى قۇرىلىم رەتىندە مۇسىلمان بيۋروسى قۇرىلعان بولاتىن. مۇسبيۋرونىڭ توراعالىعىنا تۇرار رىسقۇلوۆ سايلانعان-دى. ول ماسكەۋدەگى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، شىعىس حالىقتارى كوممۋنيستىك ۇيىمدارىنىڭ ورتالىق بيۋروسىنا تۇركىستانداعى مۇسبيۋرونىڭ العا قويعان ماقساتى: كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىسىنا جانە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 95 پايىزىن قۇرايتىن مۇسىلمانداردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءومىر سالتىن قايتا قۇرۋعا كومەكتەسۋ دەپ حابارلادى. تۇركاتكوم باسشىلارىنىڭ جانە ولكەپارتكوم مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە مۇسىلمان بيۋروسى جۇمىسىن ناعىز رەۆوليۋتسياشىلدىق كۇش-جىگەر جۇمساپ، جولعا قويدى. مۇسبيۋرو مەملەكەتتىك جانە پارتيالىق جۇمىستاردا ىستەۋگە ءتيىس  مامانداردى مۇسىلماندار اراسىنان دايارلاۋ ءۇشىن ۇيىمدىق-ۇگىتتىك كۋرس ۇيىمداستىردى. تۇراردىڭ ءوزى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن پارتيا-كەڭەس قىزمەتىنە تارتۋدى كوزدەيتىن وسى ارنايى كۋرستىڭ تىڭداۋشىلارى ءۇشىن وقۋ باعدارلاماسىن جاسادى. ءوستىپ، جەرگىلىكتى حالىقتار ىشىنەن ۇلت قىزمەتكەرلەرىن تاربيەلەۋگە، وقىتۋعا، ولاردىڭ كەڭەس مەكەمەلەرىندەگى قاتارىن كوبەيتۋگە اتسالىستى. كۋرستى بىتىرگەن ۇلتتىق كادرلار پارتيا-كەڭەس قىزمەتىندە، ۇكىمەت مەكەمەلەرىندە، شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلىپ جاتتى. 

سونىمەن بىرگە تۇرار 1919 جىلعى 29 ساۋىردە فەرعانا وبلىسىنداعى باسماشىلىقپەن كۇرەسۋ جونىندە تۇركاتكوم قۇرعان توتەنشە كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدى. كوتەرىلىسشىلەر قوزعالىسىن اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن بولشەۆيزم فەرعاناعا قىزىلاسكەر بولىمشەلەرىن ءۇستىن-ءۇستىن اتتاندىرىپ، ولكەدەگى كىرمەلەردى – شارۋالار مەن ارميان-داشناكتاردى قارۋلاندىرىپ وتىرعان-دى. كوميسسيامەن فەرعانا وبلىسىنا بارىپ، جاعدايدى تىكەلەي زەرتتەپ قايتقان رىسقۇلوۆ وسى ءجايتتى جانە كوتەرىلىسشىلەر (ياعني سوۆەتتىك تەرمينولوگيا بويىنشا باسماشىلار) قاتارىنىڭ ۇلعايا تۇسۋىنە سوۆەت قىزمەتكەرلەرى مەن ارميانداردىڭ «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ قوقان قىرعىنىنان (تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇلاتقاننان) بەرى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرى، بەيبىت جۇرتقا جاساعان زورلىق-زومبىلىعى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن انىقتادى. تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركاتكوم ماجىلىسىندە جاساعان بايانداماسىندا ساياسي احۋالدى جاقسارتۋدى كوزدەيتىن شارالار رەتىندە،  فەرعانادا ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، تەرىس قىلىقتار جاساپ جۇرگەن اسكەري بولىمدەردى كەرى قايتارىپ الۋ، «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىن زاڭنان تىس دەپ جاريالاپ، قىلمىس جاساعان مۇشەلەرىن سوتتاۋ، فەرعاناداعى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارىن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەرگە بەرۋ، باسقا دا ماسەلەلەردى شەشۋ قاجەتتىگىن كوتەردى. كوميسسيا اتىنان ارنايى بۇيرىق شىعارىپ، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا وراسان زور قىلمىستار جاساۋعا جەتەكشىلىك ەتكەن «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى مەن قىزىلاسكەر قاتارىندا جوق بارلىق ارميانداردى قولدارىنداعى قارۋلارىن تۇگەل تاپسىرۋعا مىندەتتەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس، ولكەپارتكوم تۇركىستان ولكەسىندەگى «داشناكتسيۋتۋن» پارتياسىنىڭ قىزمەتىن تولىعىمەن توقتاتۋ جايىندا قاۋلى قابىلدادى. سونداي-اق رىسقۇلوۆ ولكەدە كوتەرىلىسشىلەرگە كەشىرىم جاريالاپ، قۇرباشىلارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى بەيبىت ءومىر ورناتۋ ءادىسىن ۇسىندى. وسى ساياسي جولدىڭ دۇرىستىعىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى.

  رىسقۇلوۆتى وسىلاي كەڭ ءپىشىپ ويلايتىن ۇلت قايراتكەرى ەتكەن قاسيەت، ساياسي جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىنىڭ باستى باعىتى، ءوزى مويىنداعانداي، «وتارشىلدىقپەن كۇرەسۋ» بولدى. «مەن كوممۋنيست رەتىندە ەكسپلۋاتاتسيانىڭ قيلى تۇرىنە قارسى تۇردىم، تۇركىستاندا وتارشىلدار وزبىرلىعى جويىلمايىنشا، شىنايى سوۆەت وكىمەتىن جاساۋ... مۇمكىن ەمەس» – دەپ جازعان ەدى ول ءوز ءومىربايانىندا.  ولكەنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جارتى عاسىر بويى پاتشالىق وتارى بولعانى ءمالىم. وسى ۋاقىت بويى سامودەرجاۆيەنىڭ باسقىنشىلىقپەن جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى پاتشالىقتى الماستىرعان نەويمپەريا قىزمەتشىلەرىنىڭ ساناسىندا ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم تۇرىندە كورىنىس تاۋىپ تۇرعان. تۇرار بۇل كەلەڭسىزدىككە قارسى كۇرەسۋدىڭ ءوتىمدى جولى رەتىندە مۇسبيۋرونىڭ جۇمىسىن جانداندىرا بەردى. رىسقۇلوۆتىڭ جىگەرلى قىزمەتى ناتيجەسىندە مۇسبيۋرو تۇركرەسپۋبليكادا ۇلتتىق سەكتسيالار ۇيىمداستىرۋ جانە ولاردى باسقارۋ جونىنەن ەلەۋلى جۇمىس اتقاردى. 

1919 جىلعى 4 قاراشادا ۆتسيك پەن سوۆناركومنىڭ قۇرامىنا ش.3. ەلياۆا (توراعا), م.ۆ. فرۋنزە، ۆ.ۆ. كۋيبىشەۆ، ف.ي. گولوششەكين، يا.ە. رۋدزۋتاك ەنگەن تۇركىستان ىستەرى بويىنشا ارنايى كوميسسياسى جۇزدەن استام قىزمەتكەرىمەن تاشكەنتكە كەلدى. تۇركوميسسيا مۇشەلەرىن رەسپۋبليكا باسشىلارى قاتارىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تا قارسى الىپ، جىلى قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ايتتى. كوميسسيا ۆ.ي. لەنيننىڭ تۇركىستان بولشەۆيكتەرىنە جولداعان حاتىن الا كەلگەن.  حاتتا لەنين: «تۇركىستان حالىقتارىمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى ءۇشىن اسا زور، بۇكىلالەمدىك-تاريحي ءمانى بار» ەكەنىن جازدى. ول پارتيا مۇشەلەرىنەن «تۇركىستان حالىقتارىمەن ءىس جۇزىندە جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ، ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ كۇللى قالدىقتارىن... تۇبىرىمەن قۇرتۋدى كوكسەگەن ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدىڭ شىنايىلىعىن ىسپەن دالەلدەۋ» ماسەلەلەرىنە بار كۇش-جىگەرلەرىن جۇمساۋدى ءوتىندى. الايدا تۇرككوميسسيا لەنين سىزىپ بەرگەن جوبامەن جۇرە قويمادى. مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ رەسپۋبليكاداعى باسشى ورگانداردا باسىمدىققا يە بوپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ولارمەن «جولداستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ» جانە ولكەدەگى «ۇلىورىستىق يمپەرياليزمنىڭ قالدىقتارىن» جويۋ جايىنداعى كوسەم تىلەگىن جىلى جاۋىپ قويدى دا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى باستى ساياسي جانە مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋعا تىرىستى. مۇسبيۋرو مەن بىرقاتار ەۋروپالىق كوممۋنيستەردىڭ ۇلت ماسەلەسىنە بايلانىستى قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسىپ كەتتى. رەسپۋبليكاداعى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى ورگان رەتىندە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا نيەتتەنگەن تۇركاتكومنىڭ اتى عانا قالىپ، ءىس جۇزىندە بار بيلىك تۇرككوميسسياعا ءوتىپ بارا جاتتى. 

وسىنداي ساياسي جاعدايدا تۇرار رىسقۇلوۆ سەرىكتەرىمەن بىرگە ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان باتىل دا كەسىمدى وي قورىتتى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى سىرتتان كەلگەن، ولكە جۇرتىنا شاققانداعى ۇلەسى بەس پايىز ەۋروپالىقتاردىڭ ەمەس، قارا قۇرىم، 95 پايىز جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگى بولعاندىقتان، مەملەكەت اتالىمىن ىشكى ءمان-ماعىناسىنا ساي وزگەرتىپ العان ءجون دەپ تاپتى. ياعني ولكەدە نەگىزىنەن تۇركى تىلدەس حالىقتار مەكەندەيتىندىكتەن، مەملەكەت – «تۇرك (تيۋرك) رەسپۋبليكاسى»، ساياسي بيلىك – «تۇرك (تيۋرك) حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» دەپ اتالىپ، قايتا قۇرىلۋى ءتيىس. ال ەۋروپالىق ازشىلىقتىڭ قۇقتارى ءتيىستى زاڭنامامەن قورعالاتىن بولادى. رىسقۇلوۆ وسى ەكى ماسەلەنى 1920 جىلعى 17 قاڭتاردا بولعان ولكەكوم، ولكەمۇسبيۋرو، شەتەل كوممۋنيستەرىنىڭ ورتالىق كوميتەتى جانە تۇرككوميسسيانىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە   الداعى كۇندەرگە بەلگىلەنگەن 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيا مەن توتەنشە 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيانىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدى ۇسىندى. كونفەرەنتسيالارعا ازىرلەپ جۇرگەن باياندامالارىنىڭ تەزيستەرىن جاريا ەتتى. تەزيستەر بىرلەسكەن ماجىلىستە كەڭىنەن تالقىلانىپ، قولداۋ تاپتى. 20 قاڭتاردا اشىلعان 5-ءشى پارتكونفەرەنتسيانىڭ ەكىنشى كۇنگى ماجىلىسىندە تۇرار «ۇلت ماسەلەسى جانە ۇلتتىق كوممۋنيستىك سەكتسيالار تۋرالى» بايانداما جاساپ، ولكەدەگى پارتيا ۇيىمىنىڭ ۇشكە – مۇسىلمانداردىڭ بيۋروسى، شەتەلدىكتەردىڭ ورتالىق كوميتەتى، ورىستاردىڭ ولكەلىك كوميتەتى بولىپ ءبولىنىپ وتىرعانىن سىنادى. رەسپۋبليكاداعى ساياسي جەتەكشىلىكتى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس پارتيا ۇيىمىن قۇرۋ كەرەك دەگەن رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسى كونفەرەنتسيادا قولداۋ تاپتى. تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ بارلىق ۇلتتىق سەكتسيالار بىرىكتىرىلگەندەگى جاڭا اتى «تۇرك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» بولسىن دەگەن ۇسىنىس تا كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى. 25 قاڭتاردا جاڭادان قۇرىلعان تۇرك حالىقتارى كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتى اشىق داۋىسپەن جاساقتالدى. تحكپ وك قۇرامىنا 17 مۇشە كىردى، ونىڭ ىشىندە 8 كوممۋنيست ەۋروپالىقتاردان ەدى. وسى كۇنى وتكەن 3-ءشى مۇسكونفەرەنتسيادا رىسقۇلوۆتىڭ «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۆتونوميالىلىعى تۋرالى» جاساعان بايانداماسى قىزۋ تالقىلاندى.   رسفسر كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-ءشى بابىنا سايكەس، تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى دەپ ساناۋ، ءوزىن-ءوزى بيلەۋشى جەرگىلىكتى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق بەلگىسىنە مەيلىنشە سايكەستەندىرىپ، ونى ناقتىلاۋ، ياعني قازىرگى اتالىمدى «رسفسر تۇرك رەسپۋبليكاسى» دەپ وزگەرتۋ قاجەتتىگى ارنايى بابتا تۇجىرىمدالدى. وسىلاي، 25 جاسار تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ساياسي ورەسى بيىك ناعىز ۇلت قايراتكەرى رەتىندەگى رەۆوليۋتسياشىل ءىس-ارەكەتى ناتيجەسىندە، بولشەۆيزم جۇرگىزىپ وتىرعان جاڭا وتارشىلدىققا توسقاۋىل قويۋدىڭ ناقتى قادامى جاسالدى. الايدا بۇل شەشىمدەردى اۋەلدە قولداعان تۇرككوميسسيا ارتىنان قيلى توسقاۋىلدار ۇيىمداستىردى. اقىرى تۇرار رىسقۇلوۆ مامىر ايىندا ماسكەۋگە ارنايى دەلەگاتسيانى باستاپ بارىپ، پرەدسوۆناركوم لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولدى. كوسەم وعان كوممۋنيست ءۇشىن ۇلتتىق ەمەس، تاپتىق كوزقاراستىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرىپ، مويىنداتتى. سول ساپاردان تاشكەنتكە ورالعان سوڭ، تۇرار ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە لاۋازىمدارىن بوساتىپ، دوعارىسقا كەتتى. 

ال تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرتۇتاستىعىنان قاۋىپتەنگەن لەنين سەرىكتەرىنە سول 1920 جىلى تۇركىستاننىڭ ەتنوگرافيالىق قارتاسىن جاساپ، ولكەنى «وزبەكيا، تۇرىكمەنيا، كيرگيزيا (ياعني قازاقيا)» مەملەكەتتىك بىرلىكتەرىنە بولشەكتەۋدى تاپسىرعان-دى. سول تاپسىرمانى ورىنداۋعا ناقتى كىرىسۋ الدىنداعى يدەولوگيالىق دايىندىقتىڭ ءبىرى وسى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار قىزمەتكەرلەرىمەن 1923 جىلى وتكىزىلگەن 4-ءشى كەڭەس بولدى. كەڭەستەن جارتى جىل وتكەن سوڭ، تۇركى ۇلىستارىن ءبىر حالىق دەپ ەسەپتەيتىن ۇلت قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ 1924 جىلدىڭ باسىندا ۇلتتىق مەجەلەۋگە كەدەرگى كەلتىرۋى ىقتيمال تۇلعا رەتىندە تۇركرەسپۋبليكادان شەتتەتىلدى. سودان سوڭ، ورتالىق كوميتەتتىڭ 1924 جىلعى 30 قاڭتاردا قابىلدانعان شەشىمىنە سايكەس، ورتا ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا قايتا جىكتەپ، مەجەلەۋ ىستەرىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ ناۋقانى جۇرگىزىلدى. 

ال تۇركى حالىقتارىن بىرتۇتاستىق احۋالدا رەۆوليۋتسيالىق ادىلەتتى يدەيالار ارايىمەن دامىتۋدى مۇرات ەتكەن ۇلت قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستانداعى لاۋازىمىنان بوساتىلىپ، ماسكەۋدە كومينتەرن اپپاراتىندا ىستەدى. ۇزاماي كومينتەرن وكىلى رەتىندە موڭعولياعا ىسساپارعا اتتاندى. جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. ودان سوڭ 1926 جىلعى كوكتەمدە بىرەر اي قازاقستاندا ولكەپارتكومنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ رەداكتورى، سوسىن ون ءبىر جىل رەسەي فەدەراتسياسى ۇكىمەتىندە ۇلكەن تەررور جىلدارى ۇستالعانعا دەيىن حالكومكەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. سوڭىندا رەۆوليۋتسيا سومداعان ۇلت قايراتكەرى رەتىندە ءار كەزدە كوتەرگەن ماسەلەلەرى مەن اتقارعان ىستەرىن ايعاقتايتىن تاماشا عىلىمي جانە پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى قالدى. 

بەيبىت قويشىباەۆ 

Abai.kz