قازاق جاستارىن شەتەلدەردە وقىتۋدى ەڭ ءبىرىنشى قولعا العان تۇرار رىسقۇلوۆ بولاتىن. 1920 جىلى 21 قاڭتاردا رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە تۇركىستان رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسىنا ساي بەرىلگەن قۇقىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، 20 شاقتى قازاق جاس جىگىتتەرىن ەۋروپادا ءبىلىم الۋعا اتتاندىرۋعا ءام وقۋىن بىتىرگەن سوڭ كەرى قايتارۋلارىنا قول جەتكىزدى. ءدال قازىر ءبىز وسى تۇرار بابامىز سالعان ءداستۇردىڭ زاڭدى جالعاسى «بولاشاقپەن» كىمدەردى وقىتىپ جاتىرمىز!؟ 

جاستاردى شەتەلدە وقىتۋدىڭ كەرى جاعى دا بارلىعىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ەسى بار ەلدەر باسقا ەلگە وقۋعا انا تىلىندە ءبىلىم العان، ءوز ەلىندە بەلگىلى ءبىر سالادا ماماندانعان جاسى 29-دان اسقان ءام وڭ مەن سولىن تانىعان وعلاندارىن عانا سىرتقا جەر كورىپ، ەل تانۋ ءۇشىن جىبەرەدى. ايتپەسە 18-25 جاستاعى ستۋدەنتتەر وزگە ەلدىڭ سويىلىن سوعاتىن بەسىنشى كولوناعا اينالادى دەگەن جازىلماعان زاڭ بار. ءبىز جاس مەملەكەت بولعان سوڭ، وسى ماسەلەنى كوبىنە ەسكەرە بەرمەيمىز. 

بولاشاقپەن وقىپ جاتقان قازاق قىزدارى جانە شەت ەلدە ءبىلىم الىپ جاتقان قىرعىز بيكەشتەرى اراسىندا ءداستۇرلى ەمەس، جىنىستىق باعىتتاعى بۇرىمدىلارىمىزدىڭ بارلىعى انىقتالا باستادى. ولار ءتۇرلى دەڭگەيدە وا LGBT قوزعالىستارعا قاتىستى ماقالالار مەن زەرتتەۋلەرىن اعىلشىن ءتىلدى باق جاريالاي باستادى. سولتۇستىك ايماقتان شىققان جانار سەكەرباەۆانىڭ ۇلىبريتانيانىڭ Open Democracy اتتى باق-تا ەۋرازيا شەگىندەگى ورىس جانە قازاق تىلدەرى اراسىنداعى ىشكى «قوسار الاڭ»(Two fields within lost between Russian and Kazakh in the Eurasian borderland) اتتى ماقالاسى تاياۋدا جارىق كوردى.

اتالعان اعىلشىندىق باسىلىم ءوز ەلىندە ءبىلىم الىپ جاتقان ءام ءوزىن وا ەركەكشورالار بەلسەندىسىمىن دەپ سانايتىن جانار سەكەرباەۆانىڭ رەسەيدىڭ وا ونىڭ ىشىندە قازاق ەلىنە قاتىستى ءالى كۇنگە وتارلاۋشى پوزيتسيا ۇستانىپ وتىرعان پاش ەتكەن ماقالاسىن «Abai.kz» وقىرماندارى نازارىنا ءتارجىمالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

جانار سەكەرباەۆانىڭ اعىنان جارىلۋى

ءوز باسىم ورتالىق ازيادان شىققان ايەل رەتىندە ەكى مادەنيەتتىڭ: ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىندا سەڭدەي سوعىلىسامىن. ماعان قايسىسىنىڭ جاقىن ءام قاستەرلى ەكەنىن ايقىنداپ الۋ وتە قيىنعا سوعىپ دال بولامىن. وزىمە كەلەر بولسام، ورىسشا سويلەيمىن، قازاقشا ۇققانىممەن ءلام-يم دەي المايمىن. سوندا مەن كىممىن؟! بەلسەندىمىن بە، ەركەكشورامىن با، الدە ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ جاتقان ايەلمىن بە؟ مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ وسى تۇستارى ءوزىمدى ۇنەمى كۇماندانۋعا ۇشىراتادى. الدىمدى كەسكەستەيتىن ەكى بىرەگەيلىكتىڭ قايسىسىن تاڭداۋىم كەرەكتىگى جولىندا تۇمسىعىم تاسقا سوعىلادى. مەن ەكى ورتادا شورە-شورەلىكپەن كۇي كەشۋ ۇستىندەمىن. سويلەگەن، جازعان كەزدە، ادامدارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان شاعىمدا ءوزىمدى نە جارتىكەش، نە تولىق تانىتا العان الماعانىمدى ناقتى بىلە الماي قاپا بولامىن. 

مەنىڭ جەكەباستىق ءومىر تاجىريبەم اسىرەسە شەكارالىق ايماقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىنىپ وتىرعان يمپەرياليستىك سيپاتتاعى ورتالىق ازيا مەن رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا تىكەلەي باعىنىشتىلىق قازاقستاندى رەسەيمەن ءجىپسىز بايلانىستىرعان.  

وسى ءبىر ءجىپسىز بايلانۋ زامانالىق زەرتتەۋلەر مەن ىندەتۋلەردى، سونداي-اق، 19-شى عاسىردا ورىستىڭ يمپەريالىق ەتنوگرافتارى تۇزگەن تاريحاتتى (يستوريوگرافيا) قاراستىرعان شاقتا مۇلدەم ايقىن بولا تۇسەدى. ولار سول كەزدەگى “تۇركىستان” دەپ اتالعان رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى وتارلارىنا ساياحاتتاعان شاقتا ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىن تاراتۋشى وتارلاۋشىلىق پروتسەستى ءام تۇزەمدىكتەردىڭ ەرسى قىلىقتارىنان ارىلتىپ، وركەنيەتتى جاندارعا اينالدىرۋدىڭ جولدارىن اپەرباقاندىقپەن ۇعىنۋعا تىرىستى.

زەرتتەۋشى ايەل مارينا موگيلنەر ناسىلدىك ارتىقشىلىق پەن كەمشىندىك رەسەيدىڭ انتروپولوگيالىق ءداستۇرىنىڭ ءوز ءبۇرىن جارىپ، شەشەك اتقان بولىگى بولىپ تابىلادى دەپ ءۋاجدايدى. بۇدان ءوز وتارلارى تۋراسىندا تاپ وسىنداي پروبلەمانى زەردەلەگەن باتىس عالىمدارى دا قۇر الاقان قالىپ وتىرعان جوق. ءوز باسىم 18 جانە 19 عاسىرلارداعى ورىس فولكلورى، قوعامى ءام گەندەرى جايلى زەرتتەگەن قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەگىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. قازاق اقىنى، عالىم ءام قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەڭبەگى وسى بوس اقتاڭداقتى تولىقتىرۋشى ادەمى كەستە عانا. 1975 جىلى “يگور جاساعى تۋرالى ءسوزدى” ءوزىنىڭ “از ي يا” زەرتتەۋىندە تۇركى كوشپەلىلەرىنىڭ اسەرى تيگەن دەپ پايىمداعان شاعىندا سۇلەيمەنوۆتى ۇلتشىل دەپ ايىپتادى.

ورىس ەتنوگرافتارى ءوز ەڭبەكتەرىندە حالىقتىق ەرتەگىلىك سيۋجەتتەردى “يمپەريالاندىرۋمەن” اينالىستى. ونىڭ ايقىن مىسالى – قارتايعان ايەل كەيپىندەگى زۇلمات جالماۋىز كەمپىر پەرسوناجى. ولار ونى ورىس فولكلورىنداعى بابا ياگا نۇسقاسىنا اينالدىرا سالدى. جالماۋىز كەمپىر – كىسى جەگىش، توعىز باستى، بالالاردى ۇرلايتىن قۇبىجىق. ورىس فولكلورىندا بابا ياگا ادام جەيتىن كارى مىستان دەپ اتالادى. ول جاپادان جالعىز ورمان ىشىندە تاۋىق اياقتى لاشىقتا تۇرادى. ءۇي ماڭىنداعى قورشاۋلارى ادام سۇيەگىنەن تۇرعىزىلعان. جالماۋىز كەمپىر ءوز قۇرباندىعىنىڭ نە ساۋساعىنىڭ ۇشىنان، نە تىزەسىنەن قان سورادى. ال، بۇل ءينتيمدى، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز – جىنىستىق (سەكسۋالدىق) اكتى بولىپ سانالادى.

نەگە وسى ەكى سيمۆولدىڭ اراسىن تۇمانداتا پارەنجەلەيمىز، نەگە ءبىرى ەكىنشىسىنەن تۋىنداعان دەيمىز؟ ءدال وسىلايشا زەرتتەۋلەر جاساۋشىلىق قازاق ءام ورتالىق ازيا «ءتول» مادەنيەتىنە قاتىستى پايىمداۋلار تىنىندە بايىزداپ بەرىك ورنىعىپ وتىر. بۇگىندە رەسەيگە دەيىنگى، كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىنگى وتارلاۋشىلىق رەڭكىنەن ادا ماتەريالداردى ۇشىراتۋ قيىننىڭ قيىنى.

رەسەي زەرتتەۋشىلەرى 1920-شى جىلدارداعى ورتا ازيا قوعامىنداعى اۋىل-قىستاق تۇرعىندارى ساۋاتسىز، حات تانۋدى قاجەت ەتەتىن، ومىرلەرىندەگى باستى وركەنيەتتىك جەتىستىگى، ماسەلەن، “يلچ شامى” سانالادى دەپ جىكتەپ جىلىكتەۋگە تىرىستى. قازاق اۋىلدارى ۇجىمشارعا اينالدىرىلىپ، ونىڭ تۇرعىندارى كەڭەستىك جارقىن بولاشاق ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. كەرىسىنشە، قالا مەن كەنت تۇرعىندارى ورىس ءتىلىن بىلۋىنە وراي ساۋاتتى دەپ تانىلىپ، قىزمەتتىك مانساپتارى وسكەن ۇستىنە وسە ءتۇستى. 1955 جىلى ومىرگە كەلگەن مەنىڭ انام قاراعاندىنىڭ مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا (تۇپنۇسقادا ۋنيۆەرسيتەتىنە) ورىس تىلىندەگى ەمتيحاندى تاپسىرعان كەزدە ەمتيحان جاۋاپتارىن جاتتاپ العاندىعىن ءالى كۇنگە جىر ەتىپ ايتىپ وتىراتىندىعىن وسى ورايدا ءسوز ەتە كەتكەندى ءجون كوردىم.

ەگەر ءبىز باسىندا ءسوز قىلعان ەتنوگرافتار ءدال قازىر قازاقستانعا كەلسە، ەڭ باسىندا “جات ءتىل” بولىپ تابىلعان ورىس ءتىلىنىڭ بۇرىنعى “وگەي ورتادا” ءمولدىر تازا كۇيىندە ساقتالىنىپ قالعانىنا ايران-اسىر تاڭ قالار ەدى.

ءوز باسىم «بولاشاقتىڭ» اسا مارتەبەلى پرەزيدەنتتىك شاكىرتاقىسىمەن ممۋ (مگۋ) جۋرفاگىنە 2007 جىلى ءتۇستىم. مەنىڭ رەسەيدى تاڭداپ الۋ سەبەبىم اعىلشىن ءتىلىن ناشار بىلگەندىگىمنەن ەمەس، قايتا پوستكەڭەستىك داۋىردەگى ەڭ مىقتى جۋرناليستتىك ماماندىق بەرە الاتىن ۋنيۆەرسيتەت بولعاندىعىنان ەدى. ونىڭ ۇستىنە بويىمدا رەسەي مەن ماسكەۋگە دەگەن ىڭكار سەزىم بۇرشىگى بارتىن. ول جەردە ءوزىم ءۇشىن قازاقستانداعى جۋرفاكتا وقىعان وقۋلىق اۆتورلارىمەن جۇزدەسىپ، ىستەس بولۋ مۇمكىندىگى تۋىنداعانتىن. مەن ورىس تىلىندە بالاباقشادا، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە سويلەدىم. بۇل مەنىڭ انا ءتىلىم، مەن وسى تىلدە ءوز ولەڭدەرىمدى شىعارىپ، اكادەميالىق ءام كوسەمسوزدىك تۋىندىلارىمدى جازامىن.

ەلدەن بارعان ەشقايسىمىز دا الدان نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجاعان جوقپىز. وقۋ باستالماس بۇرىن ءبىزدى جەكە شاقىرىپ الىپ، قىتايلىق ستۋدەنتتەرمەن بىرگە قوسىمشا ەمتيحان تاپسىراسىڭدار دەدى. ءبىز ۇلكەن ءبىر اۋديتورياعا كىرگەن سوڭ،  ارقايسىمىزعا ا4 فورماتىنداعى اق پاراقتى ۇلەستىرىپ، ورىس تىلىندەگى ءماتىندى وقي باستادى. ەمتيحان مەكتەپتەگىدەي ورىس تىلىنەن مازمۇنداما جازعىزۋدان تۇردى. ءبىز – قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر – رەسەي وتارشىلدىق رەجىمىنىڭ تۇلەكتەرى ورىس ءتىلى وزدەرى ءۇشىن شەت ءتىلى بولىپ سانالاتىن قىتاي ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە ەمتيحان تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. ورىس تىلىندە ءبىلىم العانىما قاراماي، ماسكەۋدە ونىڭ ماڭداي الدى وقۋ ورىندا ماعان كۇمان كەلتىرىلدى. مەنىڭ “قوسار الاڭىم” جانىمدى جەدى.

رەسەي وزىمەن شەكتەسەتىن شەكارالىق ەلدەرگە قاتىستى ءالى كۇنگە دەيىن يمپەريالىق كەۋدەمسوقتىقتان عىلىمدا عانا ەمەس، قوعامدىق تىرلىكتە دە ارىلعان جوق. ورتالىق ازيانىڭ LGBT قوزعالىستارىنا قاتىسۋشى قازاقستاندىق  فەمينيستىك قوزعالىستىڭ جاس بەلسەندىلەرى ماسكەۋ نەمەسە سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن مانيفەستەردە، كونفليكتىلەر مەن ناپسىلىك شابۋىلداۋلارعا ۇشىراۋدا. بۇدان بولەك ورتالىق ازيانىڭ LGBT بەلسەندىلەرىن رەسەيدە وتكەن لگبتيك-كونفەرەنتسيا مەن سەمينارلاردا ادام ساناتىنا قوسپايدى دا... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يمپەرياشىل رەسەي قازاقستان مەن قىرعىزستاندىق ورىس ءتىلدى جەرگىلىكتى ۇلتتان شىققانداردى كوزدەرىنە دە ىلمەيدى...

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، كىم بولساڭ و بول، قانشا جەردەن ورىس ءتىلىنىڭ مايىن ىشسەڭ دە سەن رەسەي ءۇشىن وگەيسىڭ!؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz