مۇحاڭ بولماشىعا تۇلداناتىن ساناسى قورتىق كىسى ەمەس، اڭگىمەنى ءوز سوزىنەن باستاعانىما رەنجىمەيتىن شىعار - مەنىڭ ايتارىم مۇلدە وزگە گاپ.
سوڭعى ون جىل كورسەتىپ-اق بەردى: «مەنىڭ جاۋىم - قازاقتىڭ جاۋى!» دەگەن وزدىك پىكىر كۇللى قازاقتىڭ زيالى-زيالىسىماقتارىنىڭ ءبارىنىڭ اڭگىمەسىنە اينالدى (مۇحاڭنان ساداعا…). بۇرىن دا سولاي-تۇعىن. «قازاقتىڭ…» دەگەن رەسمي نەمەسە رەسمي ەمەس اتاعى باردىڭ ءبارىن ەس بىلگەلى اۋليە تۇتىپ، يدەال ساناپ وسكەن سوڭ با، ءبىزدىڭ ۇلت «وسىلار» باردا ەشنارسەدەن ەسەسىن جىبەرمەستەي كورىنەتىن.

«وسىلار» نەگىزگى بولىگى، شامامەن وننان توعىزى قازاقى اۋىلدا، ءتۇسى سۋىقتاۋ، قىلىعى قىزىقتاۋ كورىنەتىن قالادان، ونىڭ ورىستان ۇيرەنگەن (جاتتاپ، ەلىكتەپ، ت.ت.) مادەنيەتىنەن، مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپىنەن اۋلاقتا جاتقان قازاقتار ءۇشىن… پايعامبار ەدى. سونشا پايعامبارى بار ۇلتتىڭ سورى قالاي قالىڭ بولادى؟ «ۆەريت توت، كتو نيچەگو نە زناەت» دەپتى لۋناچارسكي («ەشتەمە بىلمەيتىن ادام عانا سەنەدى»). «ەڭ جامان ەركەگى ءۇش جىلعىسىن ويلايتىن قازاق ەمەس، ەكى-ءۇش عاسىر العا ويلايتىن ەبەكەڭ مۇنى، ءسىرا، الدەبىر «يدەالدىق تەڭدىك پەن ەركىندىك» تۋرالى ۇلى اڭىزعا سەنىپ، شىركەۋىن قيراتىپ، ءوزى ەكىگە ءبولىنىپ الىپ، ارقايسىسى «ورىس حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن» ءبىر-ءبىرىن قىرىپ-جويىپ، ازاپتاپ جاتقان جاس ۇلت - ورىستىڭ (گۋميلەۆ بويىنشا «جيىرما بەس جاسار ەتنوس) قىلىعىنا قاراپ نە مۇڭايىپ، نە كۇلىمسىرەپ وتىرىپ ايقان شىعار؟.. ال مەن… ءبىزدىڭ پايعامبارى كوپ ۇلت ەكەنىمىزگە كامىل سەنەتىنمىن.

1986-نىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن. جەلتوقساننىڭ ون جەتىسىنە دەيىن…
ودان كەيىن دە سەنگىم كەلەدى. سەنگىڭ كەلۋ سەنۋ ەمەس، ارينە. سەنبەۋ دە ەمەس. ەكەۋىنىڭ ورتاسى.

بىرىنشىدەن، سول جەلتوقساندا… الاڭعا ادالدىققا، «مەنىڭ جاۋىم - قازاقتىڭ جاۋى» دەگەنگە، ارتىندا قورعانى - ۇلتى، ۇلت قايماعى - زيالىلار مەن قازاقى اتقامىنەرلەر بار ەكەندىگىنە ءھام ءيليچتىڭ ساياساتىنا، ت.ب. «يدەيالارعا»، كوركەم ادەبيەت پەن پوەزياعا سەنەتىن جاس ۇرپاق، ماڭدايى تاسقا ءتيىپ كورمەگەن ۇرپاق شىعىپ ەدى. دىنمۇحامەد قوناەۆ جاقسى، دەگدار كىسى بولعانى راس، بىراق الگى جاستارعا ول دا پايعامبار، قازاقى پايعامبار سياقتى بولاتىن. بىراق سول ءبىر وتە كوشەلى، اقىلدى كىسى ءبارىبىر الگى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق باتىرى ەمەس-ءتى. سالىستىرىڭىز: ونىمەن تۇتاس وزبەك باسشىلارى ن. مۋحيتدينوۆ، ش.راشيدوۆتەردى وزبەك ۇلتىنىڭ كوسەمدەرى دەۋگە ابدەن بولادى: قازاقستان ەسەبىنەن وزبەك جەرىن كەڭەيتىپ الدى، ءبىزدىڭ مۇحاڭ (م.ماعاۋين) قازاقتاردىڭ وزدەرى ۇستاتىپ جىبەرگەن اعالارى مەن «تىيىم سالىنعان» (قازاق عالىمدارى باقتالاستىقپەن تىيىم سالدىرتقان) جىراۋلار پوەزياسىن ەرلىكپەن شىعارىپ جۇرگەندە، مارقۇم ءىلياس ەسەنبەرلين ەرلىكپەن «كوشپەندىلەردى» شىعارىپ جۇرگەندە… ءتارتىپ تە، پارتيا دا، ەل دە، ەلدىك ستاتۋس تا بىردەي بولعانىنا قاراماستان، وزبەكتەر ءتىلىن دە، ءدىلىن دە، تاريحىن دا، سالتىن دا جوعالتقان جوق. ولاردا «كوممۋنيستەر قۋدالاۋى» بولا قويمادى. دالەل وتە كوپ…
سوعان قاراماستان، اۋىلداعى «شال-كەمپىرلەر يدەولوگياسى» مەن حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى تاربيەلەگەن، وركەنيەتتەن (قالادان، وندىرىستەن، قۇزىرلى بيلىكتەن، ت.ت.) شەتتەتىلگەنىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق ءدىلىن (سۋششنوست) جويماعان ء(بىر جامانشىلىقتىڭ، راسىندا دا، ءبىر جاقسىلىعى بولادى!) قازاقى قىز-جىگىتتەر «اقىرىپ تەڭدىك سۇراعانىمەن»، بيلىك باسىنا ورىس كەلۋىن ۇلتتى قورلاۋ دەپ ساناپ، جۇمەكەننىڭ «مەنىڭ قازاقستانىمىن» ايتىپ، كوشەگە شىقتى.

قالاعا باياعىدا كەلىپ ورنىققان قازاقى «پايعامبار قاۋىمىنىڭ» ءوزى تۇرماق، شەشەسى كورشى ايەلدىڭ ونەگەسىنە سۇيەنىپ تاربيەلەنگەن، «نەدوتروگا» («شىبىق تيمەس، شىڭق ەتەر»), اكەسىنىڭ قازاقتاردى «تاقىرىپ قانا قىلىپ» الىپ جازعان، سودان دا سەنگىش قازاقتار «قونىشىنا تىعىپ ءجۇرىپ وقيتىن» ماقتاۋلى رومان-پوۆەستەرىنىڭ ءبىر جولىن (ارينە، قازاقشا) ۇقپايتىن، «حە، ناش پاحان پوچتي گوگول دەگەندى كورشى ورىس بالاعا كەكەسىنمەن ايتاتىن ءمانجۋباس (كەيىن «قۇيرىعىنا ماي قۇيعان سوڭ ازەر ادام بولىپ جۇرگەن»), اتى قازاق بالاسى، بالالارى شىقپاعانىنا مەن كۋا ءھام كەپىل. «قازاقتىقتان قۇتىلعاندارعا» ءومىر ءسۇرۋ ەكى ەسە جەڭىل ەكەنىن اۋەلى سولاردىڭ ۇلت ەسەبىنەن كۇن كورگەن (قازاق دەيتىن ۇلت بولماسا، قوناەۆ ءبىرىنشى نە بولىپ، نە بولماس ەدى، كوپ جازۋشى دا بولماس ەدى، ت.ت.) اكەلەرى، سوسىن سول ورىسقول بالالار، ەڭ سوڭىنان… مەن كوز جەتكىزىپپىن!

الاڭ ۇلتتىق نامىس پەن ار-ۇياتتىڭ سىناعى ەدى. ۇلت ءۇشىن، بالكىم، اللا جاساعان سىناق ەدى. اسىرەسە، مەنىڭ «پايعامبارلارىم» ءۇشىن…

سول كۇنى الدىمدا جاساندى پۇتتار قۇلاپ جاتقانداي بولدى. جۇماباي شاشتايۇلى كۋا - الاڭعا قاپتاپ كەلىپ جاتقان جاستاردى كورىپ، كوزىمىز بۇلدىراپ، كوڭىلىمىز الەم-جالەم بولعان. «ءاي، رۋح ءتىرى ەكەن عوي! ءتىرى ەكەنبىز عوي!..» دەپ ەدى جۇماباي-دوس ءتۇرى بۇزىلىپ، ەرنى دىرىلدەپ تۇرىپ.

«مىناۋ - قۇداي!» دەپ سەندىرىپ قويعان (بالكىم، ءوزىم بالكىم، جارتىكەش شىندىعىنا ءماز قازاقى ءباسپاسوز - يدەولوگيا) پۇتتار سول كۇنى قيراعان. قيراعانى جاقسى بولدى: سول كۇننەن باستاپ «مەن!» دەپ اڭگىمە ايتپاستاي  بولدىم.

راس، ءوزىم ءالى كۇنگە دەيىن ىشتەي توبەمە كوتەرىپ جۇرەتىن بىرەر ۇلكەندەر (زيالىلار) سول كۇنى الاڭعا شىقتى. بىرەرى تاياق تا جەدى. قۋدالاندى دا.

بىراق…
بىراق ءبىزدىڭ «وگىز بۇزاۋلادى!» دەسە سەنۋگە بار حالىقتىڭ قايماعى سول كۇنى سىر بەرىپ الدى.
مەن ءۇشىن سودان بەرى «پايعامبار» (قازاقى، ارينە) جوق.

ءوز اعاڭدى جامانداعانمەن، جۇرت جاقسى اعاسىن بەرە مە - مەن اعالارىما رەنجىگەم جوق. ءالى جاقسى كورەم. ءارى ايايمىن. اقتاپ العىم كەلەدى. ولار، بالكىم، مۇنى تۇسىنبەس (ولار تەك وزىنە ءيىلىپ-بۇگىلىپ قىزمەت ەتكەن، «ادامنىڭ اعاسى بار - جاعاسى-ى با-ار…» دەگەن قوسماعىنالىلاۋ ءاندى ءجيى ايتاتىن… «قۇلدىق-ءىنىنى» عانا تۇسىنەدى: ادام قىلادى، «وسىرەدى»، ت.ت.). بالكىم، استار ىزدەر ء(ومىرى تولىق راس سويلەمەگەن ادام ۇنەمى ارنەدەن استار ىزدەيدى - ولاردى «استارلى ءومىر» تاربيەلەپ، «استارلى ويىن» ميىن شەگەندەپ تاستاعان). ەرىكتەرى ءبىلسىن…

مەن سول جولى جەگەن تاياق، ەستىگەن ءسوز، كورگەن قورلىق ءۇشىن كۇيىنگەن جوقپىن - «كوپپەن كورگەن - ۇلى توي»، ءارى جاپ-جاس جىگىتتەر مەن قىزدار قىرشىندارىنان قيىلىپ تا جاتتى عوي… مەنىكى - انشەيىن. ەڭ باستىسى - سول وقيعانىڭ بولعانى، بولا بىلگەنى ەدى. رۋح ءتىرى ەدى!..
كۇيگەنىم - ءبىزدىڭ «سورلى اعالارىمىزدىڭ» سورلى قىلىعى. مۇنى ايتۋ كەرەك. ءوزىم قايتالاماۋىم ءۇشىن («جامان ايتپاي، جاقسى جوق»). كەيىنگىلەر سورلى بولا بەرمەس ءۇشىن. «ۇيات» دەگەندى، ەڭ بولماسا، ءوز ۇلدارىم ءبىلىپ ءوسۋى ءۇشىن.

ءبىرىنشى. تۇرمەدە (سوۆەت اۋداندىق ءىىب) ءۇش كۇن تىكەمىزدەن تىك تۇرىپ (كامەرادا وتىرۋعا مۇمكىندىك جوق), ولدىگە جورىپ وتىرعان ۇيگە قابىرعام سىنىپ قايتىپ ورالعان كۇنى تەلەديدار… ماسكەۋدە وتكەن ء(بىر-اق كۇن بۇرىن) مۇحتار شاحانوۆتىڭ پوەزيا كەشىن كورسەتىپ جاتتى. شىنايى كۇلكىسى مەن كەكەسىنىنىڭ ايىرماسىن بىلدىرمەيتىن سىرباز «ەۆگەني-دوس» (ەۆتۋشەنكو) «مىناۋ - قازاق پوەزياسى، ال مەن…» دەپ كۇلدى - مۇحاڭ بويشاڭ ەمەس-ءتى. مۇحاڭ بىراق ءما-ءاز. وستانكينودا كەشى ءوتىپ جاتسا، قايتەدى ەندى… مەن تەلەجاشىكتى عانا سىباپ، ءسوندىرىپ تاستادىم. كەيىن، ۇققان كىسىگە - «ساياسي كۇن جىلىعان سوڭ»، مۇقاڭ «گەروي دنيا» بولدى. حراپۋنوۆ ەكى اۋىز قازاقشا سويلەسسە دە كۇللى ارمانى ورىندالعانداي بولاتىن قازاققا… ماسكەۋ تريبۋناسىنان جەلتوقسان تۋرالى ايتۋ ايعا ۇشىپ بارۋمەن بىردەي. راسىندا، بۇل - كۇنى كەشە دۇنيەدەن وتكەن سوبچاكتار باستاعان، مۇراتى كاپيتاليزمدى تەزىرەك ورناتۋ بولعان، بالكىم، الدەبىر الەمدىك كۇشتەردىڭ ستسەناريى بويىنشا قۇرىلعان «مەجرەگيونالنايا گرۋپپانىڭ» ساياسي ۇپايىن كوبەيتۋ ءۇشىن جاسالعان قىلىق قانا ەدى - بۇدان ءۇش جىل بۇرىن، 1987 جىلدىڭ اقپانىندا بىرعانىم ءايتىموۆانىڭ (كازلكسم حاتشىسى) «زۆونوگىمەن» فاريزا اپام باسقاراتىن «پيونەردەن» «ءوز ەركىممەن» كەتىپ، ەڭبەك ستاجىم ۇزىلمەسىن دەگەن عانا قاۋىپپەن (زامان بۇلاي بولارىن ءبىلىپپىز بە؟) «جالىنعا» كىرىپ، باس رەداكتور مۇحتار شاحانوۆتان «اعا، تىم قۇرىسا، كوررەكتور دەپ تىركەپ قويشى» دەپ وتىنگەنىمدە، مۇحاڭ «پوزيتسياسىن» اشىق ايتقان: «ك…رىڭ قىشىپ الاڭعا نەگە باردىڭدار؟..» مۇحاڭ كەيىن «ارالدى تولتىرۋ تاسىلىمەن» وسى ماسەلەدەن دە وراسان زور ساياسي ۇپاي، بەدەل جيىپ الدى - مۇمكىندىك (ساياسي، ارينە) تۋعان سوڭ «جەلتوقسانشىلار ولىكتەرىن ىزدەۋ» دەيتىن، حالىقتى شىنىمەن سۇيسىندىرەتىن ءىس تاۋىپ الدى. اقىرى ەلشى بولدى. كوپەننىڭ قالجىڭىن جۇرت (جازۋشىلار ورتاسى) جاقسى بىلەدى: «اياق ارتىپ ءبىر قىزعا، تايىپ تۇردى قىرعىزعا…» ودان سوڭعى «ەپوپەيا» بەلگىلى - ەۋروپاعا ءوتىمدى بولۋ ءۇشىن ورىسشا پوەماسىماق جازدى، شىقاڭمەن بىرىگىپ پسەۆدوفيلوسوفيالىق تولعاۋ جازدى… ۇزاماي نوبەل الۋى دا مۇمكىن.

مۇحاڭدىكى دۇرىس - «حوچەش جيت - ۋمەي ۆەرتەتسيا». اۋىق-اۋىق قازاققا «ءار ادامدا ءتورت انا بولاتىنىن» ايتىپ قويادى، بۇعان بالا تۇسىنبەيدى ء(بىر مەزگىلدە ءتورت ايەلدەن قالاي تۋاسىڭ؟), ال ايەلدەر ىزالى (ەركەكتەرى ءبىر قاتىن اسىراي الماي وتىرعاندا، مۇحاڭ «ءتورت قاتىن ال» دەپ وتىر دەپ ويلايدى).
مەيلى عوي، بىراق حالىققا «پايعامبار» ءرولىن ويناماي-اق جاقسى اقىن بولۋعا بولماي ما: ماسەلەن، ي.برودسكي، ا.ۆوزنەسەنسكي، باسقا «…سكيلەر» قۇساپ؟..

تاعى ءبىرى. باس رەداكتسيانىڭ («لەنينشىل جاس»، «پيونەر»، «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، «ۇلان»، «درۋجنىە رەبياتا») بىرىككەن پارتيا ۇيىمى اشىق جينالىستا «جاپپاي تارتىپسىزدىككە قاتىسىپ، ۇستالعان» مەنىڭ ماسەلەم مەن «جەلتوقسان وقيعاسىنا پارتيالىق كوزقاراس» تۋرالى ماسەلەنى قارادى. اۋپارتكومنان ءبىر ورىس جىگىت پەن قازاق قاتىن كەلگەن، قاتىننىڭ «ىنتالىلىعى باسىم» بولدى: «قازاق جاستارىنىڭ جاۋىزدىعى» (وسىلاي ايتتى) تۋرالى ىزالى سۇيسىنىسپەن (!) سويلەدى. ودان سوڭ «ماسەلەنى تالقىلاۋ» باستالدى. ءسال عانا اۋىر ۇنسىزدىكتەن سوڭ… تۇمانباي مولداعاليەۆ، مۇزافار الىمباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، فاريزا اپام، ت.ب. تاڭداۋلىلار (باس رەداكتورلار مەن بەدەلدى كىسىلەر) ءسوز الدى. ولارعا «سويلە!» دەگەن ەشكىم جوق-تى. مۇمكىن، «ۇرەيدىڭ ءوزى ەمەس، ۇرەيلىلىگى قورقىنىشتى» ما، ايتەۋىر، مەنىڭ «پايعامبارلارىم» «ءفاشيزمدى ايىپتاپ» تۇرعاننان كەم بولمادى: كۇيزەلىسىم جايىنا قالىپ، اڭ-تاڭ بولدىم.

تۇماعاڭ - ءبىزدىڭ كوگىلدىر، ءتاتتى ءومىرىمىزدىڭ جىرشىسى تۇمانباي مولداعاليەۆ: «بۇدان اسقان وڭباعاندىق جوق! ءبىز (قازاق، ارينە) ماسقارا بولدىق، ۇلتىمىز (؟) ماسقارا بولدى! ولاردى، مىنا بۇزاقىلىققا قاتىسقان وڭباعانداردى اتىپ تاستاسا دا، ارتىق بولمايدى!» دەدى. شابىتتانىپ، اشۋلانىپ ايتتى. قالشىلداعانى سونشا، يۋبكا كورسە، ولەڭ شىعاراتىن سەنتيمەنتالنىي اقىن كوزىلدىرىگىن ءتۇسىرىپ الا جازدادى. مۇز-اعاڭ - مۇزافار الىمباەۆ مۇزداي، مۇنتازداي پىكىر ايتتى: «بۇل - ءبىزدىڭ كىنامىز. ءبىز وڭباعان ۇرپاق (؟) تاربيەلەپپىز. جەكسۇرىنداردى اياماۋ كەرەك!» دەدى ماڭىراي سويلەپ. يرەلەڭدەڭكىرەپ ورنىنان كوتەرىلگەن اقسەلەۋ اعام ءسال ۇستامدىلاۋ ەكەن: «ءبىز بۇل تارتىپسىزدىكتى ايىپتايمىز. جاستار تاربيەسىمەن قاجىرلى تۇردە اينالىسۋ كەرەك» دەدى. فاريزا اپام دا ءسويتتى. قالعاندار تۋرالى ايتپاسا دا بولادى: ءوز باسىمەن ەشتەمە ويلاپ كورمەگەن، الگى مىقتىلاردىڭ كولەڭكەسىندە كۇيبەڭدەپ جۇرگەندەردىڭ قولىنان قۇلشا قوستاۋ عانا كەلەتىنى بەلگىلى. ءۋاليحان قالديجانوۆتىكى («قازاقستان پيونەرىنىڭ» رەداكتورى، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى) ءدال سول كەز ءۇشىن ەرلىك بولدى: اۋپارتكومنان كەلگەن ەكەۋگە مەنىڭ باستاۋىش ۇيىمدا تالقىلانباي، پارتيادان شىعارىلۋىمنىڭ جارعىنى بۇزۋ (نارۋشەنيە ۋستاۆا) ەكەنىن ايتىپ، «بۇل - وتە جاقسى، ءتارتىپتى، مادەنيەتتى، ت.ت…. جىگىت، ونىڭ ۇستىنە، ءبىز ارىپتەستەرىمىزدىڭ شىندىعىن وسى جەردە تىڭداۋىمىز كەرەك» دەپ وتىرىپ الدى. مەنىڭ كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىگەن سۇمدىقتاردى مىناداي سورلى، وسى سەكىلدى بەيشارا، دارمەنسىز ورتادا ماڭىراتىپ وتىرۋعا ءداتىم جەتپەدى، ىزاعا، جاسقا بۋلىعىپ سىرتقا شىعىپ كەتتىم.

بۇل جولى دا ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ «ۇلت پايعامبارى» ساناپ، كوزقۋانىش ساناپ جۇرگەندەردىڭ سورلىلىعىنا، دارمەنسىزدىگىنە كۇيدىم. سول بەتىندە بارىپ، گلاۆپوچتامپتتان م.گورباچەۆتىڭ اتىنا تەلەگرامما بەردىم. ەرتەڭىنە تەلەگراممانىڭ وك-ءنىڭ جالپى بولىمىنە تاپسىرىلعانى جايلى راستاما (ۋۆەدوملەنيە) اكەلگەن ورىس كەمپىردىڭ «وي، كاك جالكو ۆاس، كازاحوۆ…»دەپ باس شايقاعانى ءالى كوز الدىمدا تۇر…

…و.سۇلەيمەنوۆ «سەمەي-نەۆادانى» گۇرلەتىپ ءجۇردى. مۇنىڭ الەمدىك (گلوبالدىق) ساياسي ستسەناري ەكەنىن ول كەزدەرى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلگەن جوق. ولجاس قاسىرەتتى ەلدىڭ قايىرىمدى اكەسىندەي كورىنگەن. بىردە مەن وعان: «ولجاس وماروۆيچ، سەمەي پوليگونىنىڭ اقيقاتى ول ابدەن ىسكە العىسىز بولعان سوڭ ايتىلىپ وتىر. ال ەلىمىزدەگى ءىرى پوليگونداردىڭ زاردابىن ولار دا ىسكە العىسىز بولعان سوڭ ايتىپ، ولاردىڭ قۇرباندارىن دا ەندى قىرىق جىلدان سوڭ جارنامالاپ وتىرامىز با؟ ءبارىن نەگە ايتپايسىز؟ ايتا الماساڭىز، نەسىنە قاسىرەتتى ەلدى دۇرلىكتىرىپ، كوسەم اتانىپ ءجۇرسىز؟» دەگەنمىن. «ارتيستيچنىي» ولجاس بۇعان شامدانىپ قالدى. «نەۆادا-سەمەي» وعان «ۇلت اكەسى» دەگەن «يميدج» جاساپ بەردى، ءارى… تاعى دا «قازاق ەسەبىنەن نان جەۋ»!..

مۇنى ايتپاۋعا، جازباۋعا بولار ەدى.
بىراق مىنا الماعايىپ زاماندا، دەربەس ۇلت بولامىز، ەل بولامىز دەپ ۇمتىلىپ وتىرعان كۇردەلى كەزەڭدە ءبىز، قازاق اۋەلى ايناعا قاراپ، اجارىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. رۋحى جۇدەگەن ەلدىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قانداي بولماعىن ۇلت قايماعى، زيالى قاۋىم سەزىنۋگە ءتيىس. ونىڭ جالعىز جولى - ونسىز دا ءتورت قۇبىلاسى تەڭەلىپ جارىماعان ۇلتتىڭ كوزىن اشۋ، ۇلتتى الدارقاتۋدان ارىلۋ.

قال-اعاڭ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ قانا سول تاريحي سىناق ساتىندە - جەلتوقسان كۇندەرىندە!.. - زيالى قاۋىمنىڭ قارسىلىق كورسەتپەگەنىمەن، جاستارعا ارا تۇسە الماعانىن! اشىق مويىندادى. اقىلى، ارى جەتكەن بولار.

… سول جەلتوقسان وقيعاسىنان ەكى جىل وتكەن سوڭ تبيليسيدە ۇلكەن نارازىلىق بولىپ (سوبچاك پەن م.شاحانوۆ دەموكراتياسى تۇسىندا), قاراپايىم قاربالاستا ءۇش-ءتورت ادام ءولدى (قالىڭ توبىر تاپتاپ كەتكەن). كەلەسى كۇنى گرۋزيا ءۇش كۇن قاتارىنان قارا جامىلىپ، رەسپۋبليكا تۋى ءتۇسىرىلدى. ەڭ باستىسى - سول ءتۇنى گرۋزين اقىنى مەن سازگەرى قارالى گيمن جازىپ، ءۇش كۇن بويى گرۋزين تەلەديدارى مەن راديوسى مەزگىل-مەزگىل ويناپ تۇردى!..

سوندا، جەلتوقساندا انشەيىندە اتاق ءۇشىن، كۇلشە ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن تالاپ جەردەي بولىپ جۇرەتىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەني ەليتا - قازاقتىڭ «پايعامابارلارى» باس بىرىكتىرىپ، قارسىلىق بىلدىرگەندە، ولاردى جاۋ الماس ەدى - تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىن ەشقانداي ديكتاتور قۇرتىپ جىبەرۋگە تاۋەكەل ەتپەيدى! ولار…بىرىنەن ءبىرى قورىقتى!.. ولاردا تەك پەندەشىلىك باسەكە بار دا، بىرلىك جوق-تى. اتاق، سىيلىق، ت.ت. ءۇشىن باسەكە (ساۋال: سوندا سورلاپ وتىرعان ۇلتتىڭ سىيلىعىن، اتاعىن العاندا سەنىڭ ادامي، شىعارماشىلىق مازمۇنىڭا سىرت جۇرت كۇلىپ، ءوزىڭ ارلانبايسىڭ با؟ بۇل ساۋالدى ءبىزدىڭ «پايعامبارلارعا» ءالى ەشكىم قويىپ كورگەن جوق). مۇنى ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى: دالەل قازىر دە كوپ…ارى مەنىڭ ارحيۆىمدە گ.كولبيننىڭ اتىنا جازىلعان ەكى توپ جازۋشىلاردىڭ حاتى جاتىر: ارقايسىسى «كىمدى قۇرتۋ كەرەگىن» ايتادى!

ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ حاس ماسقاراسى جازۋشىلار وداعىنا گەننادي كولبين كەلگەن كۇنى بولدى: جازۋشىلار جينالىسىندا كولبينگە قۇتتىقتاۋ ايتىلدى (جاس، ادال ۇرپاقتى - ۇلتتىڭ ادال ءۇمىتىن تاپتاعاننان سوڭ، تاپتاعان ادامعا!), ەڭ كۇيىنىشتىسى - كۇللى قازاقتىڭ رۋحاني ارقا سۇيەرى، ايگىلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سۇيكىمدى، كوشەلى ۇلى، ءتاپ-ءتاۋىر قالامگەر باقىتجان مومىشۇلى…تريبۋناعا كوتەرىلىپ، «اكەم ءتىرى بولعاندا، ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزگە قۋانار ەدى» دەگەنىمەن شەكتەلىپ قانا قويماي، گەننادي كولبيننىڭ… بەتىنەن ءسۇيدى! (مۇمكىن، بۇل دەگراداتسياعا ۇشىراعان ۇلتتىق سەزىمنىڭ «سيمۆولدىق كورىنىسى» بولار؟!)

مادەنيەتتى، ءوز باسىن سىيلايتىن ۇلتتاردا ودناي ادامعا قول دا بەرمەيدى. مەن كەشىردىم: بىرەۋ جاقسى اعاسىن بەرە مە؟! ءدال سول كۇنى كىمنىڭ ءسوزى مەن ءوزىنىڭ ارا قاشىقتىعى قانشالىقتى ەكەنى ايقىن كورىندى. (قازىر «ۇلت» دەپ ەڭىرەپ ولەڭ جازىپ جۇرگەندەردىڭ قاسىندا بىرەر ساعات بولساڭ، انىق ۇعاسىڭ: قازاقتىڭ كيەلى ءسوزى ماعىناسىنان اجىراپ، اقىن، ادەبيەتشى، رۋحاني دەگدار ورنىندا «ءسوز قۇراۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرگەن شەبەر» عانا قالعانداي - بىلشيىپ «مەرسەدەس» ءمىنىپ، ىلعي ىعاي-سىعايمەن دوس بولىپ، ۇرتى اتجالماننىڭ ۇرتىنداي تومپيعان ادامنىڭ جۇزىنەن «ەپيگون-ولەڭىندەگى قاسىرەتىن» اڭعارۋ قيىن: ونىڭ پوشىمى ۇلت ءۇشىن قاسىرەت شەككەن اقىننان گورى… بيسەكسۋال ميلليونەرگە كوبىرەك ۇقسايدى!

…ال سول جولى ۇلت زيالىلارىنىڭ ابىرويىن جۇب-اعاڭ - جۇبان مولداعاليەۆ ساقتاپ قالدى. «مەن قازاقتىڭ ۇلىن قورلاپ، قىزىن قارعا وتىرعىزىپ قويىپ، استىنان تەۋىپ جاتقانىن، شاشىنان سۇيرەپ جاتقانىن كورگەنشە، ۇلى وتان سوعىسىندا ءولۋىم كەرەك ەدى!..» دەگەن اسىل اعا، ارلى ادام كەيىن سول جان قاسىرەتىنەن وڭالا المادى. (ال قازاق اقىنى، جازۋشىسىنا ءتيىس قۇرمەتكە (رەسمي) تالاسىپ جۇرگەندەر تومەن قاراپ، …سۇرتكىشتەدى. كوزى مە، وزگە مە - بەلگىسىز…). ۇلت زيالىسى بولۋ تەك وسىنداي اسقاق، اۋىر جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. سونىڭ بيىك كورىنىسى - «مەن -قازاقپىندى» جۇرەگىمەن جازعان، ءسوزدىڭ ونەرىن سايتاني پيعىلمەن ەمەس، پەرىشتەلىك سەنىممەن يگەرگەن اقىن جۇبان مولداعاليەۆ. تاعى كىم؟.. ولجەكەڭ جوق، ايتەۋىر.

ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم قولىنان كەلگەنشە اقتالىپ-اق باقتى. بىرەۋ جىلاعان، ءبىرىنىڭ جۇرەگى اۋىرىپ، قان قىسىمى كوتەرىلگەن (سول كۇنى بارلىق قازاق سول حالدە بولدى), ت.ت. قازىر، ارينە، «قازاق ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار» كوپ. قالىڭ، جاۋتاڭكوز بۇقارانى الدارقاتۋ وڭاي: ايعايلاپ قويساڭ، «اۋىلدى تۇزەتۋ كەرەك!» دەپ كىجىنگەن بولساڭ - ءسال ارتىستەۋ بولساڭ، جەتكىلىكتى - اڭعال حالقىڭ سەنى «پايعامبار» سانايدى. قورعاۋشىسى بارداي كورەدى. زيالى قاۋىمنىڭ «ارتىستەنىپ» كەتكەنىنەن ەش حابارى جوق. سودان سوڭ تۇلكى بوپ قاشقان زاماندى تازى بوپ شالا بەر - بالالارىڭا بيزنەس جاساپ بەر، حالىقتىڭ اۋزىنان جىرىپ، يۋبيلەيىڭدى وتكىز، دەپۋتات بول، «مادەنيەتتى، ادەبيەتتى قورعاماسا - ول ءولىپ قالادى» (راسى، سولاي) دەگەن ۇرانمەن ءجۇرىپ، ءوز جاعدايىڭدى جاساپ ال، بولماسا… كوزىنشە ماقتاپ-ماقتاپ، پرەزيدەنتتەن الاسىڭدى (اتاق، اقشا، قىزمەت، ت.ت.) ال دا، بىلاي شىعا بەرە (اقتالۋ ءۇشىن!) ال كەپ سونى جاماندا!..

تىم قۇرىسا، جوعارى جاق «اپ-ماي، مىناۋ وپپوزيتسياعا قوسىلىپ كەتەر مە ەكەن؟!» دەسىن دەپ، «باتىل جىلا» («ءتىلىمىز، ءدىلىمىز، ءانىمىز، ادەبيەتىمىز، ت.ت. شوگىپ بارادى»، ت.ت.) ءتىپتى، شەتەل قاپىسىز قارجىلاندىرىپ وتىرعان، «شىنشىل، حالقى ءۇشىن قاجىعان، بىراق ورىسقا ءىشى بۇراتىن، قازاقتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرەيىن دەپ جۇرگەن» وپپوزيتسياعا قوسىل. ارينە، ولجاس سياقتى بولساڭ، قازاق جەرىن كۇللى جۇرتقا ۇلەستىرە سالۋىڭا بولادى. وسى جىگىتتىڭ «تاۋلاردى الاسارتپاي-اق، دالانى اسقاقتاتايىق» دەگەنىن ەشكىم ويلانىپ كورگەن جوق: ا)تاۋلار الاسارمايدى; ب) دالا تاۋ بولا المايدى. بۇل الدەبىر دانا ەبىرەي جايلى انەكدوتتى ەسكە سالادى. ايتپاقشى، «الەم ازاماتىنا» اينالعان اتى قازاق وسى جىگىتتىڭ «عىلىمي دانىشپاندىلىعىنىڭ» سايىپ كەلگەندە ايتپاعى - «ءبارىمىز ۇزىنساقال يبراگيمنەن تاراعانبىز»، «بارلىق مادەنيەت يۋدەيادان باستاۋ الادى» دەگەنگە سايادى. ۇلتتان كەتىپ، وزىقتار قاتارىنا قوسىلىپ قويعان «الجاس» (ورىسشا وسىلاي ايتىلادى!) «پريميتيۆنىە ناتسي» قاتارىنا قوسىلىپ بارا جاتقان ۇلت جايلى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ول - الەم ازاماتى. مۇمكىن، الەم ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى دە بولار؟.. ولجاس - «قازاق بولماي ءومىر ءسۇرۋ - راحات» ەكەنىنىڭ جارقىن كورىنىسى. ونىڭ بىرەر قازاقشاسى دا - قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتسىزدىگىنىڭ دالەلى سياقتى. ءدىلىنىڭ دە… ەڭ بولماسا، قازاق اتىنان سويلەمەسە ەكەن. سويلەيدى. بيلىك ايتادى. «قازاقتىڭ بولاشاعى جوقتىعىن» ىسىمەن دالەلدەگەن كىسى وسىنداي-اق بولار. ارينە، دارىندى. بىراق، ورىستار ايتپاقشى، «حوروشا ماشا، دا تولكو نە ناشا!…»

«مەنىڭ جاۋىم - قازاقتىڭ جاۋى» مۇحاڭ وسى جولىن «قازاقتىڭ جاۋى - مەنىڭ جاۋىم» دەپ وزگەرتسە ەكەن دەيمىن. سول ءبارىمىزدىڭ ۇرانىمىزعا، ونەگەمىزگە اينالسا…
كوپ ماسەلە تۇزەلىپ، كوش وڭعارىلار ەدى. ايتپەسە، بىزگە قازاق، ۇلت تەك نان جەردە كەرەك سياقتى بولىپ بارا جاتىر.
ۇلتتا پروبلەما كوپ. سونىڭ ءبارى سابىردى، ساۋاتتىلىقتى، ەڭبەكتى، ت.ت. قاجەت ەتەدى. بىراق بارىنەن بۇرىن قاجەتى - ۇلت زيالىلارىنىڭ ادالدىعى مەن بىرلىگى.
بالكىم، بۇل اڭگىمەگە مەنىڭ اعالارىم شامدانار. ولاردى مەن ءبارىبىر جاقسى كورەم: جۇرت (ماسەلەن، وزبەك، گرۋزين، شەشەن، ت.ب.) جاقسى اعاسىن بەرمەيتىندىكتەن. بىراق قۇل بولا المايمىن. مۇمكىن الدەكىمدەرگە زۆونداۋ، الدەقالاي ماعان توسقاۋىل قويۋ باستالار. ار-ۇياتتارى ءبىلسىن. ماعان بۇنى جازدىرىپ وتىرعان ءبىر-اق نارسە: زيالى قاۋىم - ۇلت تۇزدىعى. تۇزدىق ازسا، ۇلتتا بولاشاق جوق. ال ونداي ۇلتتىڭ زيالىسىنىڭ ۇلتقا دا، وزگەگە دە كوك تيىنعا قاجەتى جوق.

راس، اقىرزامان جوق - ونى اللا بىلەدى.
بىراق ءبىز - پروبلەماسى ەڭ كوپ ۇلتپىز. سولاردى اقىلداسىپ، اشىعىن ايتىپ شەشەتىن كەز كەلدى. وسى «ادەپسىزدەۋ» اڭگىمە ارقىلى قازاق اتىنان نان جەپ جۇرگەن زيالىلاردى (ورىستاندىرىلعانىن دا) ورتاق ويلاسۋعا شاقىرسام دەدىم. مۇمكىن، ولار وزىمە حابارلاسار. ۇلت زيالىلارى عوي. پايعامبارلارى.
ال پايعامبارى كوپ ەلدىڭ سورى قالىڭ بولماۋعا ءتيىس…

(تۇپنۇسقا: «التىن وردا»، 10 ناۋرىز 2000 جىل.)

مەيىرحان اقداۋلەتۇلىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان

Abai.kz