حاكىم ابايدىڭ ءسوزى عانا ەمەس، ءومىرى دە عيبراتتى، تومەندە ونىڭ «اباي باي بولعان با؟» دەگەن ءبىر قىرىن قوزعاماقپىز. قۇنانبايداي شونجاردىڭ بالاسى، جۋان تۇقىمنان بولعان سوڭ، وسىنداي سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. بىردەن ايتايىق، اباي ءىنىسى وسپاننىڭ داۋلەتىن ەنشىلەگەن 1894 جىلعا دەيىن اسقان بايلار قاتارىندا بولماعان.

توبىقتى ىشىندە ابايدىڭ شاپاعاتى ءتيىپ بايىعاندار از ەمەس. مۇحتار اۋەزوۆ 1933 جىلعى «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا جازادى: «...اباي ەندى ءوز زامانداستارىنان دوس ىرىكتەي باستادى. سول رەتپەن تاپقان كىسىلەرى: ەسبولاتتان ورازباي، كوتىباقتان جيرەنشە، بوكەنشىدەن ەربول، اكىمقوجا ت.ب.». مىنە، وسى اتالعان ورازباي، جيرەنشە، ونىڭ ءىنىسى كۇرەڭشە ابايدىڭ ىعىندا ءجۇرىپ، ەلەۋسىز حالدەن بەلگىلى ادام دارەجەسىنە جەتكەندە، مالدانىپ، مەيلىنشە بايىعاندار. ارقايسىندا مىڭ-مىڭنان جىلقى بولعان. ورازباي بەرتىندە جىلقى سانىن ءۇش مىڭعا جەتكىزىپتى. ءوز تۋىسى تاكەجان، وسپان، ءازىمبايلار جايلى دا وسىنى ايتامىز. 

تابىستىڭ، داۋلەتتىڭ كوزىنە اركىم ءوز سوقپاعىمەن جەتەدى. ىنتا-جىگەرىمەن  كىرىسكەن كىسى بايۋدىڭ ءمانىسىن نەگە تاپپاسىن. شاكەرىم «شىن باقتىڭ ايناسى» دەگەن قاراسوزىندە قايتسەم باققا (قازىرگى لەكسيكادا - باقىت دەيمىز) جەتەم دەپ نەشە ءتۇرلى ىستەردى ىستەگەنىن ايتا كەلە، سونىڭ ءبىرى – داۋلەت جايىندا بىلاي دەپ جازادى: «...مىنا جاقتاعى «داۋلەت» دەگەن ءبىر ءتىپتى كەرەگىڭدەي «باق» شىعا كەلدى. ول بولماسا ەشقايسىسىنىڭ ءوڭى دە كىرمەيتۇعىن بولدى، جولى دا بولمايتۇعىن بولدى. وي، ءتاڭىرى-اي! ادام قىلعاندى ادام قىلمايتۇعىن نەسى بار دەپ، بەلسەنە قيمىلداپ، ونىڭ دا ءمانىسىن تاپتىم». سول سياقتى ورازباي، تاكەجاندار شاشاۋسىز   ۇنەمشىلدىك، اسقان مالساقتىقپەنەن، جيرەنشە، ءدۇتبايلار ەل داۋى، جۇگىنىسكە كوپ ارالاسىپ، بيلىك ايتۋمەنەن، ال قۇنانبايدىڭ وسپانى قوياندى جارمەڭكەسى ارقىلى «ساۋدانىڭ تەگىن» تابۋ جونىمەنەن بايىعان. مىسالى: «...وسى رەتپەن ىستەگەن ساۋدادان وسپان تەز ارادا كوپ مال قۇراپ بايىپ الادى، – دەپ جازادى ءارحام ىسقاقوۆ. – جىلقى مىڭ جارىم، تۇيەسى ءۇش جۇزدەي، قويى ەكى-ءۇش مىڭداي بولدى».  

بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ار-ۇياتتى جيىپ قويىپ، تەك پايداعا، داۋلەتكە  ۇمتىلعاندار قاراسى قالىڭ. سولار عيبرات السا دەگەن نيەتپەن ايتا وتىرالىق، اباي «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامشىلىقتىڭ قارىزىنا ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەگەن اسىل قاعيدانى جاسىنان ۇستانعان.

ەگەر ساۋدانى، بايلىقتى ماقسات تۇتسا، ول دا اعاسى تاكەجان سياقتى ءىرى باي بولار ەدى. بىراق جىگىت اباي بار ىنتاسىن باسقاعا، مويىن بۇرعىزبايتىن، تاۋسىلمايتىن ۇزاق مىندەت – ەل جۇمىسىنا سالدى. تەتە ءىنىسى ىسقاقتى دا تازالىق پەن ادىلەتكە باۋلىپ، قاقپايلاپ وتىرىپتى.  ءارحام كاكىتايۇلى ونداعان جىل بولىس بولعان تۋعان اتاسى ىسقاق جايىندا «ورتاشا داۋلەت يەسى بولدى» دەيدى. سوندىقتان قولى اشىق وسپان ەكى اعاسىنا قىسقى سوعىمدارىڭ دەپ ءبىراز جىلقىسىن بەرىپ وتىرۋدى ادەت قىلىپتى.

1884 جىلعى قىرسىقتى بولىستىق سايلاۋ ەستەرىڭىزدە بولار. سول جولى وسپان ورنىنا كۇتپەگەن جەردەن كۇنتۋ شوڭقاۇلى بولىس سايلانادى. ەل اڭ-تاڭ قالىپ، ءتىپتى ويازدىڭ قاتىنى دا «كوتەك» دەپ (ونىڭ «كاك تاك!» دەگەنى وسىلاي ەستىلگەن عوي) ساڭق ەتە قالىپتى. بۇل اتقامىنەر ورتا مەن ابايدىڭ اراسىندا تەرەڭ ور قازىلعانىنىڭ العاشقى بەلگىسى ەدى. نەگە؟ ءبىر جاعىنان، بۇل كەزدەردە بايتاق ءبىلىم يەسىنە اينالعان اباي كەشەگى دوس-جاراندى وزىنە تەڭ كورە المادى («مەنسىنبەۋشى ەدىم ناداندى، اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ»), ەكىنشى جاعىنان، ءىرى بايعا اينالعان كەشەگى دوستارى دا «داۋلەتى جوق، تەرگەۋدەن كوز اشپاعان، ءارى ورىسشىل پاقىر» دەپ مۇرنىن شۇيىرە قاراعان بولاتىن. رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ابايدىڭ ەل مىنەزىنە، اتقامىنەر ورتاعا دەگەن كوزقاراسى 1880 جىلعى «جاڭا زاكون» ولەڭىنەن الاقانعا سالعانداي كورىنىپ تۇر. 1884 جىلعى سايلاۋدان سوڭ ولاردى اياۋسىز سىنعا الۋى، قاتتى شۇيلىگۋى زاڭدىلىق.  ارينە، بۇل جالعىزدىق تراگەدياسىنىڭ دا باسى بولدى.   

سونىمەن، اباي مال جيماعان. مۇنى مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدا ەشبىر ۋاقىتتا ۇلكەن بايلىق بولعان ەمەس، قايتا ومىرىندە تالاي رەت «شاعىن داۋلەت»، «شولاق داۋلەت» دەيتىن كۇيلەرگە جاقىن قالىپ جۇرگەن» دەپ اتاپ ايتادى.  بىراق مۇحاڭنىڭ «شولاق داۋلەت» دەگەنى – كەدەيشىلىككە تاقاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. كوشپەلى قاۋىمدا شاعىن داۋلەت يەسى دەپ كەمىندە 200 جىلقى، 15-20 تۇيە، ءبىر وتارداي قوي بىتكەن كىسىنى ايتقان. 

اباي باي بولماعان دەگەنگە بۇگىنگى وقىرمان تاڭ قالۋى مۇمكىن، «ە، نەگە؟» دەپ.  سوندىقتان تارقاتا ايتايىق. 

1878 جىلدان سوڭ اباي بولىستىق قىزمەتكە سايلانعان جوق (12 ءتۇرلى ايىپپەن ءىستى بولۋىنا وراي). بۇل تۇراقتى كىرىس كوزى – جالاقىدان ايىرىلۋ دەگەن ءسوز. قازاقتا مالدان وزگە بايلىق كوزى بولماعان. سول مال ساۋداسىنان تۇسكەن كىرىس، قارجىنى اباي بالالاردى وقىتۋعا جۇمسادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ 1905 جىلى جاريالانعان «اباي قۇنانبايۇلى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «ەكىنشى بالاسى ءابدراحمان قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن اباي ونى جىلىنا بىرنەشە ءجۇز سوم قارجى شىعارا وتىرىپ، تيۋمەندەگى رەالدى ۋچيليششەگە بەرەدى. اباي وقۋ ءۇشىن وسىنشا كوپ اقشا شىعارعان العاشقى قازاقتىڭ ءبىرى». ءابىشتىڭ پەتەربورداعى وقۋى بۇدان دا قوماقتى قارجىنى تالاپ ەتكەنى ايان.

وعان قوسا، ابايدىڭ مال قۇراۋعا ىنتا، پەيىلىن سالماعانىن،   ءۇي شارۋاسىنا قىرسىز بولعانىن دا ايتا وتىرالىق. ءبىرىنشى سوزىندە: «مال باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن» دەسە، بۇل ءا باستان-اق ءومىر ۇستانىمى سياقتى نارسە. تاعى ءبىر ايتارى، اتاسى وسكەنباي دا، اكەسى قۇنانباي دا اۋەلدە تاقىر كەدەيگە تاقاۋ جۇرگەن. مال-داۋلەت ابىروي-بەدەلمەن بىرگە كەيىننەن كەلگەن.  

قىزىعى سول، قاراپايىم كوپشىلىك ابايدى ەشقاشاندا «داۋلەتسىز» دەمەگەن، كەرىسىنشە، توبىقتىنىڭ ءىرى باي-مىرزاسى ساناعان. نەگە؟ مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. اياتتا: «اللا تاعالا قايسى ءبىر پەندەسىن داۋلەتتى، قۇرمەتتى قىلدى، قايسى ءبىر پەندەسىن قور دا كەم دە قىلدى» (سۇرە ءال-عىمران) دەگەن. «راقىم – اللادان، پەيىل – ادامنان» دەگەن حالىق ناقىلى دا وسىنى راستايدى. 

پەيىلگە كەدەي بايلاردىڭ اراسىندا مىرزالىق جولىن ۇستانعان اباي سىرت كوزگە، ارينە، شىرىگەن باي بولىپ كورىنگەن. ويتكەنى، قۇدايى قوناقتى قۇشاق جايا قارسى الۋ – قوناقجايلىلىق سوناۋ ءۇي بولىپ، اقشوقىدا وتاۋ كوتەرگەننەن قالىپتاسقان  اباي داعدىسى بولعان. بىزگە بەلگىلى ەستەلىك جازبالار سول كەزدەردەن اقىرعى دەمى تاۋسىلعانشا بۇل شاڭىراقتان قوناق ۇزىلمەگەنىن پاش ەتەدى. 

الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارىن كوردىم،

جالعىز-جارىم بولماسا اندا-ساندا (1886).

بۇل جاسى 40 اسقاندا ايتقان ءسوزى. ونان اقىن-ازامات ۇيىنەن قوناق ارىلماعانىن دا اڭداۋعا بولادى. «ارىزىن، ارمانىن ايتۋشى ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاقتىڭ ادامدارى – اعىلىپ كەلىپ، كەتىپ جاتادى» ء(ارحام). جاقىن اينالاسى اراشا سۇراپ يا باسقا دا شارۋاسىمەن كەلگىشتەسە، الىستان ات ارىلتقاندار «ءبىز ابايدىڭ ءجۇزىن ءبىر كورمەككە كەلدىك» دەسەدى ەكەن.

«نيەتى جاماننىڭ اللاعا وكپەلەۋى ءجون بە؟» دەمەكشى، كىم كەڭ پەيىل، جومارت بولسا، شىن باي دا سول. اقىل-پاراساتىنا مارتتىگى ساي ابايدىڭ داۋلەتى دە بارشانىڭ كوزىنە زورايىپ كورىنگەنى سودان، بىلەم. بۇگىنگىنىڭ شىرىك بايشىكەشتەرىنە وي تامىزدىق – اباي مال جيمادى، ەش ۋاقىتتا بايلىق پەن ءمانساپتى ماقسات تۇتپادى (ولار – قۇدايدىڭ بۇيىرتقان نەسىبەسى مەن راحمەتى ابايدى وزدەرى ىزدەپ تاپتى). قازاقتىڭ ۇلتتىق بۋرجۋاسى حالىققا شاپاعاتىن توگۋدىڭ ورنىنا «شىق بەرمەس شىعايبايعا» اينالىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى. اباي ايتقان: «ادام – ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى» دەگەن ۇكىمدى بۇل پاقىرلاردىڭ ەسىنە سالا وتىرايىق.  

قورىتا كەلگەندە، اباي «شولاق داۋلەت» يەسى عانا بولعان («شىرىگەن باي بولعان» دەپ الدارقاتۋ كىمگە كەرەك). جوعارىدا ايتتىق، تەك 1894 جىلى جيدەبايعا تۇراقتاعان سوڭ عانا ۇلكەن داۋلەت يەسىنە اينالدى (وسپان جيعان داۋلەت نەگىزىنەن ەركەجان مەن ابايعا ەنشىلەندى). 

نەگىزى، «اباي اسا ءىرى باي ما، الدە ورتاشا باي ما؟» دەگەن ايتا قالارلىق ماڭىزعا يە ماسەلە ەمەس. ويتكەنى، ۇلت ۇستازى ابايدىڭ كورسوقىر ساراڭدىق «ۆيرۋسىنا» بوي الدىرماۋى – ەڭ الدىمەن ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن اسقان اقىلى مەن  وتكىر سەزىم-تۇيسىگىنىڭ ارقاسى. انىعى، اباي – قازاق رەنەسسانسىنىڭ اتاسى. ول – تاڭىرىلىك ميسسيا.   

اسان وماروۆ 

Abai.kz