سانجى وبلىسى بۇرىن سانجى قالاسى، فۋكاڭ(ۇشبوكەن) قالاسى، ميچۋان(ساندىق) قالاسى، شونجى(شامبالىق) اۋدانى، ماناس اۋدانى، قۇتىبي اۋدانى، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى، جەمسارى(بايتوق، بەسبالىق) اۋدانى قاتارلى 8 اكىمشىلىككە بولىنەتىن. كەيىن ميچۋان(ساندىق) اۋدانى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ دۇڭشان اۋدانىنا قوسىلدى دا، ميدۇڭ دەگەن جاڭا اۋدانعا اينالىپ كەتە باردى. بۇل وبلىستىڭ موري، شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ، ميچۋان وڭىرلەرى بوعدا ءوڭىرى دەپ قارالادى دا، سانجى، قۇتىبي، ماناس وڭىرلەرى ەرەنقابىرعا ءوڭىرى دەپ قارالادى. بوعدا – ءتاڭىرتاۋىنىڭ شىعىس جۇلگەسى بولسا، ەرەنقابىرعا – ءتاڭىرتاۋىنىڭ باتىسقا قاراي سوزىلىپ ەكى ايىرىلعان بولەگىنىڭ سولتۇستىك جۇلگەسى. ال، ەكى ايىرىلعان بولەگىنىڭ وڭتۇستىك جۇلگەسىنىڭ الاتاۋ دەپ اتالاتىنىن بىلەسىزدەر. ەرەنقابىرعا اتاۋى ورىستار قويعان "جوڭعار الاتاۋى" دەگەن اتاۋدىڭ قازاقشاسى.

وبلىس ورتالىعى – سانجى قالاسى.

سانجى قالاسىنىڭ قالالىق اۋماعى نيڭبيان، سولتۇستىك يان-ان، وڭتۇستىك حانبالىق، ەلقۇرۋ، ورتاتاۋ، كوگەجاي(لۇيجوۋ) سىندى 6 اۋماقتان تۇرادى. قالاعا 58 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 5 اۋىل، 5 كەنت قارايدى. سانجى قالاسىنىڭ نەگىزى نيڭبيان دەگەن اتپەن 1762 جىلى قالانعان. قالانىڭ اتاۋى 1773 جىلى سانجى بولىپ وزگەرتىلدى.

1. قارااعاش اۋىلىنا شۇعىلا(شۋگۋاڭ), تورتكىل(سىچي), ەكپىن(يۇڭجين) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس. ءبىر ءبولىمى – ەسداۋلەت.

قارااعاش اۋىلىندا قاراقاستاردىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى تۋىنداعان «قارااعاشتىڭ سىرتىن قارااعاش قاپتاعان، ءىشىن قاراقاس قاپتاعان» دەگەن ماتەل بار.

2. اشىلى قازاق اۋىلىنا نورجا، قۋاعىن، ەكىارىق(ارداۋچۇي) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس. قالعاندارى: جادىك، يتەلى، قوجامبەت.
3. مورگۋ اۋىلىنا اقشي، تاتۋ 1, تاتۋ 2 قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس. قالعاندارى: جادىك، جانتەكەي(ەسداۋلەت، ەلشىباي، تاڭىرىق، بارقى), يتەلى، مەركىت، سارباس، مولقى، قوجامبەت، قاراۋىلجاسىق.
4. لوحاڭگۋ كەنتىنە جاسقانات، تسەمەنتزاۋىت، كومىركەن سىندى 3 مولتەك اۋدان جانە لوجۋاڭزى دەگەن 1 ەلدى مەكەن قارايدى. رۋلارى ارالاس. ولار: قاراقاس، جادىك، تۇكىباي، تورە، تەرىستاڭبالى.
5. ءداشيشۇي اۋىلىنا اقتام(يۇيتاڭ), جىلاندى(لۇڭحى), باستاۋ(سىيۋان) قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – جادىك
6. ديانبا اۋىلىنا ديانبا، دۋلىعا(تۋلياڭ), قوسقيا(ارچي) قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس.

مۇنداعى قازاقتار مورگۋ جاقتى بەتكە الىپ كوشۋدە.

جوعارىداعى اۋىلداردىڭ سوڭعى جاعىنا تىزىلگەندەرىندە قازاق ايتارلىقتاي از. قازاعى ءتىپتى از تۇراتىن سانگۇڭ، ارليۋگۇڭ، ليۋگۇڭ، بينحۋ كەنتتەرىن اتامادىق. 2020 جىلعى ۇكىمەت ساناعى بويىنشا بۇل قالادا 21 مىڭ 31 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، سانجى قالاسى قازاعىنىڭ 66 پايىزىن قاراقاس رۋى، 14 پايىزىن جادىك رۋى، تاعى 14 پايىزىن جانتەكەي(ەسداۋلەت 10%. قالعان 4 %-ى تۇكىباي، ەلشىباي، تاڭىرىق، بارقى) رۋى ۇستايدى.

فۋكاڭ(ۇشبوكەن) قالاسىنىڭ قالالىق اۋماعى بوعدا، جاڭا فۋكاڭ، ءجۇندۇڭ سىندى 3 اۋماقتان تۇرادى. قالاعا 65 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 3 اۋىل، 4 كەنت قارايدى.

ارعى تاريحقا كوز جىبەرسەك، كۇيىك قاعاناتى قيراعاننان كەيىن، التايدان بوعداعا قونىس اۋدارعان تايپالاردىڭ كوسەمى بولعان بوعى حان 866 جىلى بۇل وڭىردەگى تيبەت جاساقتارىن ويسىراتا جەڭىپ، بوعدا، تۇرپان وڭىرلەرىن يەلەيدى. مىنە، وسى كىسىنىڭ ورداسى تىگىلگەن قاسيەتتى كولدىڭ بويىنداعى كەنت – بوعى كەن(仆固俊) اتانىپ، بوكەن، فۋكاڭ اتاۋلارىنىڭ ارعى باستاۋىنا اينالدى. كەيىنگى فۋكاڭ قالاسىنىڭ نەگىزى تەڭگىر دەگەن اتپەن 1760 جىلى قالانعان. 1776 جىلى بوكەن بولىپ وزگەرتىلگەن. قالماقتار بوعدا كولىن اتاۋ ءۇشىن بوكەن ءسوزىنىڭ الدىنا كولدى بىلدىرەتىن "ۋس" ءسوزىن قوسىپ ۋس-بوكەن دەپ كەلگەندىكتەن، قازاقتار بۇل قالانى 1950 جىلعا دەيىن ۇشبوكەن دەپ اتاپ كەلگەن. سول جىلى قالا اتاۋى قىتايشا فۋكاڭ بولىپ اۋىستىرىلدى.

1. اققول قازاق اۋىلىنا اقمۇنارا، تەرەكتى، سارىتاۋ قاتارلى 8 ەلدى مەكەن قارايدى. فۋكاڭ قالاسىنىڭ قازاقتارىنىڭ ۇشتەن ەكىسى وسى اۋىلعا شوعىرلانعان. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس.
2. سانگۇڭ قازاق اۋىلىنا اۋليەبۇلاق(داچۋان) باستاتقان 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – نايمان(مىسقال، بايجىگىت، ەگىزقارا، مۇرىن), مەركىت، شالاقازاق(قوجا).
3. شۇيموگۋ(قاراعاندى) اۋىلىنا شۇيموگۋ(قاراعاندى), تاسبۇلاق، تالدىقورعان(ليۋچىڭزى-چي) قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – يتەلى.

قازاعى از تاتتىبۇلاق(گانحىزى), چىڭگۋان، توعىزتاراۋ(جيۋيۇنجيە), سازدىبۇلاق(زىنيچۋانزى) كەنتتەرىن اتامادىق. 2020 جىلعى ۇكىمەت ساناعى بويىنشا بۇل قالادا 15 مىڭ 703 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، ۇشبوكەن قالاسى قازاعىنىڭ 57 پايىزىن قاراقاس رۋى، 18 پايىزىن يتەلى رۋى ۇستايدى.

شونجى اۋدانىنا 87 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 9 اۋىل، 7 كەنت، 1 مال فەرماسى قارايدى. شونجى اۋدانى سانجى وبلىسىنداعى قازاعى ەڭ كوپ اۋدان سانالادى. زامانىمىزعا دەيىنگى 2 عاسىردا بۇل جەردە شورە(疏勒) قالاسى بولعان. 1 عاسىردا بۇل جەردە قۇسشى(姑师) ەلىنىڭ استانالارىنىڭ ءبىرى بولعان وردا(务涂) دەپ تە، وباق(戊部候) دەپ تە اتالعان قالاسى ورنالاستى.

ورتا عاسىرلاردا جانبۇلاق جايلاۋىندا شامبالىق قالاسى تۇرعان. 1775 جىلى قازىرگى شونجى قالاسىنىڭ نەگىزى قالانىپ، ونىڭ ءسان-سالتاناتى مەن ساۋداسى 20 عاسىردىڭ باسقى كەزەڭدەرىنە دەيىن ۇرىمجىدەن دە اسىپ ءتۇسىپ وتىرعان. 1883 جىلى اتاقتى بوكە باتىر قازاقتاردىڭ شونجى قالاسىنداعى ءىس باسقارۋشىسى بولعان.

1. شونجى قالاسىنا شۇرشىتقورعان(لاۋمانچىڭ), اتوبا(ماۋانمياۋ), دۇڭگۋان، ءتاڭىرتاۋ، كوركەم(جينشيۋ) قاتارلى 19 مولتەك اۋدان قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – قاراقاس، جانتەكەي، مەركىت، سارباس.
2. ۋماچاڭ قازاق اۋىلىنا 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – قاراقاس، سارباس.
3. بايتىك مال فەرماسىنا مالشىلىق 1, مالشىلىق 2, مالشىلىق 3 قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس.
4. ءشورىن قازاق اۋىلىنا ءشورىن، ءسايىن(ساۋيۋانزان), كەڭگىر(كۋاڭگۋ) قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – ەساعاسى.
5. جەبەكۋ اۋىلىنا جامبى(جاڭبا), دابان، وتىزۇل(سانشىحۋ) قاتارلى 9 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – مەركىت.
6. داچۋان تاتار اۋىلىنا ەسىكتاس، كولبۇلاق(داچۋانحۋ) دەگەن 2 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – قاراقاس.
7. بانجەگۋ اۋىلىنا جانبۇلاق، ورتا كەگەن، كونە كەگەن قاتارلى 8 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – تاسبيكە، قاراقاس.
8. بىلەكۋ اۋىلىنا باتىس قۇبى، شىعىس قۇبى، تەرەڭساي(دۇڭزىگۋ) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – مەركىت. بۇل اۋىلدىڭ باسقا اۋىلدارعا قاراعاندا قازاعى از.

قازاق وتە از تۇراتىن كونە شونجى، دۇڭۋان، شيدي، سانگۋجۋاڭزى، شيبيۋان، جيجيحۋ كەنتتەرى مەن كارىز، گۋچىڭ، شيحۋ اۋىلدارىنا توقتالمادىق. 2020 جىلعى ۇكىمەت ساناعى بويىنشا بۇل اۋداندا 27 مىڭ 200 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، شونجى اۋدانى قازاعىنىڭ تەڭ جارتىسىن قاراقاس رۋى، 21 پايىزىن مەركىت رۋى، 14 پايىزىن ەساعاسى رۋى ۇستايدى.

قۇتىبي اۋدانىنا 65 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 2 اۋىل، 6 كەنت قارايدى. قۇتىبي اۋدانى سانجى وبلىسىنداعى قازاعى ەكىنشى كوپ اۋدان سانالادى. قۇتىبي قالاسىنىڭ نەگىزى 1755 جىلى قۇتىقباي دەگەن اتپەن اسكەري قاراۋىل رەتىندە قالانعان. 1763 جىلى قازىرگى قۇتىبي اتاۋى قولدانىلعان.

1. قۇتىبي قالاسىنا كوركەم(شيجيڭ), ءسۋتاس(شۇيجيڭ), قوسباستاۋ(شۋاڭيۋان), قازىنا(باۋچىڭ), تاسبۇلاق(چيڭچۋان) قاتارلى 16 مولتەك اۋدان قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – ەلكەلدى، شۇبارايعىر، شاقاباي.
2. تاسباسپالداق قازاق اۋىلىنا شىلىكتى، قوستوبە، تەرەكتى قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – شۇبارايعىر.
3. تورعايتى(شورگۋ) كەنتىنە قوستەرەك، قىزىلتاس، قاراتوبە قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – ەلكەلدى.
4. قاراتوبە قازاق اۋىلىنا اقساي، سارىتاقتاي، قارادوڭ قاتارلى 8 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – ەلكەلدى، شاقاباي.

اۋداننىڭ قازاعى وتە از بولعان دافىڭ، ارشىليديان، ءيۋانحۋسۇن، ۋگۇڭتاي كەنتتەرىن اتامادىق. 2020 جىلعى ۇكىمەت ساناعى بويىنشا، بۇل اۋداندا 25 مىڭ 754 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، قۇتىبي اۋدانى قازاعىنىڭ 55 پايىزىن ەلكەلدى رۋى، 30 پايىزىن شۇبارايعىر رۋى ۇستايدى.

موري قازاق اۆتونوميا اۋدانىنا 60 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 8 اۋىل، 3 كەنت، 1 مال فەرماسى قارايدى.

تاريحقا قاراپ تاعىلىم ىزدەسەك، موري اۋدانىنىڭ جەرىندە 640 جىلى بوري(蒲类) اۋدانى قۇرىلعان بولاتىن. موري اتاۋى وسى كەزەڭنەن باستالادى. بوري اتاۋى باركول جەرىن مەكەندەگەن، زامانىمىزعا دەيىنگى 2 عاسىردا بەلگىلى بولعان بوري تايپاسىنىڭ اتىنان شىققان. ولار مەكەندەگەن كولدىڭ بوريكول دەپ اتالۋى كەيىنگى باركول اتاۋىن تۋدىرادى.

1. موري قالاسىنا اۋىل، ساياباق، ءىنجۋ قاتارلى 7 مولتەك اۋدان قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، يتەلى، مولقى، قاراقاس، جادىك.
2. شوقپارتاس(جۋساندى) اۋىلىنا بايگەجول، اققورا، اقتاس قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي(قازىبەك، بارقى، شاقاباي، ەساعاسى), قاراقاس، مولقى، سارباس، يتەلى.
3. ءشورىن اۋىلىنا ۇكىلىبەيت، جىڭعىلدى، بەساعاش قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – يتەلى. قالعاندارى: جانتەكەي(ەساعاسى، شاقاباي), جاستابان، مولقى، ۋاق.
4. بوستان(قىرانتوبە) اۋىلىنا قىرانتوبە، بوستان، اقجول قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، يتەلى، مولقى.
5. اقادىر(دۇڭشىڭ) اۋىلىنا قاراتاس، جۇرەكادىر(جيشينلياڭ), ورلەۋ(جۇڭشيڭ) قاتارلى 9 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – شاقاباي، سەكەل. ازداعان 50 ءۇي نايمان بار.
6. اققاباق(دانانگۋ) وزبەك اۋىلىنا اققاباق، دانانگۋ، دۇڭگۋ قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – يتەلى، جانتەكەي، جادىك.
7. قالقانتاۋ(جاۋبيشان) اۋىلىنا قالقانتاۋ، جالپاقتوبە، قوسقورا، كەمەر(حىبايان), قوستۇبەك(شۋاڭۋان) قاتارلى 10 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، مولقى.
8. سارىنبۇلاق اۋىلىنا تەرىسارىق، سارىنبۇلاق(باياڭحى), يىربۇلاق(ياڭتوۋچۋان) قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، جادىك، قاراقاس.
9. ىڭگىبۇلاق اۋىلىنا مورگۋ، كوشەساي، اتويماق قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، يتەلى.
10. قىرىققۇدىق مال فەرماسىنا قىرىققۇدىقتان باسقا قارايتىن ەلدى مەكەندەر جوق. مۇندا نەبارى 400-دەي قازاق تۇرادى. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، جادىك.

قازاق وتە از تۇراتىن شيجير، شينحۋ كەنتتەرىنە توقتالمادىق. ۇكىمەت ساناعى بويىنشا 2020 جىلى بۇل اۋداندا 25 مىڭ 498 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قازاعىنىڭ 39 پايىزىن جانتەكەي(شاقاباي، قازىبەك، سەكەل، بارقى، ەساعاسى), 27 پايىزىن يتەلى رۋى، 13 پايىزىن مولقى رۋى، 10 پايىزىن قاراقاس رۋى ۇستايدى.

ماناس اۋدانىنا 86 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 4 اۋىل، 7 كەنت قارايدى. ماناس قالاسىننىڭ نەگىزى بولعان ءسۇيچىڭ(遂成) بەكىنىسى 1763 جىلى قالانعان بولاتىن. 1778 جىلى كورقاراسۋداعى ءسۇيلاي بەكىنىسىن ورتالىق ەتكەن ءسۇيلاي اۋدانى قۇرىلىپ ماناس ءوڭىرىن باسقارۋعا الدى. كەيىن بۇل اۋداننىڭ ورتالىعى قانجىعا(康吉) كوشىرىلدى. 1884 جىلى قانجى قامالى مەن ءسۇينيڭ(宁二) قامالى ارالىققا تۇرعىزىلعان داۋالدار ارقىلى جالعاسىپ، ءسۇيلاي قالاسى دەپ اتالدى. باسقارۋ ورنى قايتالان بۇرىنعى سۇينيڭگە اۋىستى. 1954 جىلى ءسۇيلاي اۋدانىنىڭ اتاۋى ماناس بولىپ وزگەرتىلدى.

1. ماناس قالاسىنا سامۇرىق، ءسالتانات(يۇيجيڭيۋان), كەنەن(كاڭنيڭ) قاتارلى 9 مولتەك اۋدان، شالعىن(ساۋتان), ارگۇڭ، توۋگۇڭ قاتارلى 10 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – مەركىت، جانتەكەي، شۇبارايعىر، شيمويىن، نايمان، ۋاق، قاراقاس، سارباس.
2. شىندىقوزى قازاق اۋىلىنا كەڭسۋات، قامىستى، اقبوزۇي(بيمۋفاڭزى) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – مەركىت، جانتەكەي(بارقى، تاتتىباي), شۇبارايعىر، قاراقاس، نايمان(قاراتاي، بايجىگىت، مۇرىن، بايعانا), ۋاق، كونساداق.
3. سۋساتقان قازاق اۋىلىنا ءباستاۋ(توۋچۇي), ءونۇي، دۇڭ-ان قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – مەركىت، جانتەكەي، قاراقاس، جاستابان، ۋاق، نايمان(بايجىگىت، مۇرىن).
4. تاسىرقاي قازاق اۋىلىنا ءورىس(داساۋتان), قىزىلقۇم، سارىشوقى(حۋاڭتايزى) قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – شيمويىن، شۇبارايعىر، مەركىت، نايمان(بايجىگىت، مۇرىن), يتەلى.
5. بوجەدەڭ كەنتىنە شاپپا(چايچاڭ), ماياقتى(يوۋفاڭ), ابىرالى(دۇڭمايدي) قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا 600 ءۇي قازاق بار. ەڭ باستى رۋلارى – ۋاق، شۇبارايعىر، سارباس، جانتەكەي.
6. ءلوتۇي كەنتىنە قاراتوبە(حيلياڭ), تەرەكتى(باياڭشۋجۋاڭ), تالدى(ليۋشۋجۋاڭ) قاتارلى 9 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا 200 ءۇي قازاق بار. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي(ەسىرگەپ، ەلكەلدى), ۋاق، سارباس.
7. لانجوۋان كەنتىنە قىساڭ(جياحىزى), تولاعاي(توۋفۋلياڭ), تورتكىل(سىفۋجۋاڭ), كەڭتۇبەك(داۋانزى), كوپىراۋزى(شياچياۋزى) قاتارلى 11 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا 200 ءۇي قازاق بار. ەڭ باستى رۋلارى – جانتەكەي، نايمان.
8. گۋاڭدۇڭدۇي اۋىلىنا كولشىك(شياۋحايزى), كەڭىرەس(گۋاڭفىڭ), باعىم(فانيۇيچاڭ) قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا 200 ءۇي قازاق بار. دەرلىكتەي شۇبار-كەرەي.
9. ليۋحۋدي كەنتىنە ۇشەك(سانچاپيڭ), شاڭقىرمان(چۋاڭتياندي), ۇيالىۇيرەك(ياۋاكىڭ) قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا 200 ءۇي قازاق بار. دەرلىكتەي شۇبار-كەرەي.

قازاق وتە از تۇراتىن لياڭجوۋحۋ، بيۋشا كەنتتەرىنە توقتالمادىق. ۇكىمەت ساناعى بويىنشا 2020 جىلى بۇل اۋداندا 19 مىڭ 51 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، ماناس اۋدانى قازاعىنىڭ 22 پايىزىن مەركىت رۋى، 21 پايىزىن جانتەكەي رۋى، 10 پايىزىن شۇبارايعىر رۋى، 9 پايىزىن شيمويىن رۋى ۇستايدى.

جەمسارى اۋدانىنا 60 ەلدى مەكەندى قامتيتىن 3 اۋىل، 6 كەنت قارايدى. جەمسارى جەرىندە 1 عاسىردا قۇسشى(姑师) ەلىنىڭ تەرىستىك استاناسى بولعان جەمەن(金满. جەم: 金蒲) قالاسى بولعان. 573 جىلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتورتىنشى قاعانى تاما قاعان(他钵可汗) بوعدا(佛塔) قالاسىن سالدىرادى. 640 جىلى وسى وڭىردە جەمەن اۋدانى قۇرىلالى. وسى جەم اتاۋىنا "شارى(قالا)" دەگەن ۇعىم قوسىلىپ، جەمشارى اتاۋى بىرتە-بىرتە بۇگىنگى جەمسارى اتاۋىنا اينالدى. 702 جىلى بۇل قالا بايتوق(بيتيڭ) دەگەن اتقا يە بولدى. 800 جىلى قوسىم قاعاناتى(高昌汗国) بۇل جەردى بەيىشبالىق قالاسى دەپ اتاپ، وزىنە استانا ەتتى. بەيىشبالىق قالاسىنىڭ ورنىن جەمسارىدان ەمەس، بوعدا كولىنىڭ اۋزىنان ىزدەيتىن عالىمدار دا بار.

1. جەمسارى قالاسىنا قوعاجاي(ۋيحۋشياڭ), شۇرشىتقورعان(مانچىڭلۋ), مادەنيەت، تاتۋ، وركەنيەت قاتارلى 10 مولتەك اۋدان مەن اقبۇلاق، قۇماعار(شاحى), ويىنكول(جياۋچاڭحۋ) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى – مولقى، جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى.
2. سانتەي كەنتىنە توبەقورا(ياڭچۋانتايزى), قورجا(باجيادي), لاماجاۋ قاتارلى 7 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – مولقى.
3. دايۋ كەنتىنە جۋالى(جيۋسايۋانزى), جوعارى كەڭسۋات(گۋاڭچۋانشاڭ), تومەنگى كەڭسۋات(گۋاڭچۋانشيا) قاتارلى 6 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – مولقى.
4. لاۋتەي(اقتوبە) اۋىلىنا لاۋتەي(كونە اقتوبە), اقتوبە، اقكول(لاۋحۋ) قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – جانتەكەي.
5. چۋانزىگەي كەنتىنە شياۋشيگۋ، توپان، مالشىلىق قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – جادىك.
6. چيڭياڭحۋ اۋىلىنا قوسسالا، دۇڭچيڭ، ارگۇڭلياڭ قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – شەرۋشى.
7. جاڭاجەر اۋىلىنا جاڭاجەر، شينديگۋ، بولەكەي(شياۋفىنزى) قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى – جادىك.

قازاق وتە از تۇراتىن بايتوق(بەيىشبالىق), ارگۇڭ كەنتتەرىن اتامادىق. ۇكىمەت ساناعى بويىنشا 2020 جىلى بۇل اۋداندا 12 مىڭ قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، جەمسارى اۋدانى قازاعىنىڭ 40 پايىزىن مولقى رۋى، 25 پايىزىن جادىك رۋى ۇستايدى.

ءۇرىمجى قالاسىنىڭ قاراماعىندا تۇرعان ميدۇڭ اۋدانى قاراعايتاس(شىحۋا), تارازى(ديباڭ), قورعانتۇبەك(كازىۋان), شىعىس گۋمۋدي، باتىس گۋمۋدي، نانلۋ، اقجول(يۇڭشياڭجيە), وركەن شىعىس(شىڭدا-دۇڭلۋ) قاتارلى 8 اۋماقتان، 83 ەلدى مەكەندى قامتيتىن اقادىر قازاق اۋىلى، قامىستى اۋىلى سىندى 2 اۋىل، گۋمۋدي، تيەچاڭگوۋ، جاڭشانزى، ياڭماۋگۇڭ، ساندوبا، ۋتۇڭ قاتارلى 6 كەنتتى قامتيدى. 1921 جىلى قۇرىلعان چياندى(ساندىق، 乾德) اۋدانى 1954 جىلى ميچۋان اۋدانى بولىپ وزگەرتىلگەن ەدى. 1996 جىلى بۇل اۋدان قالا مارتەبەسىن الدى. 2007 جىلى ميچۋان قالاسى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ دۇڭشان اۋدانىمەن قوسىلىپ، ميدۇڭ اۋدانى دەپ اتالدى. بىراق، قالاعا قاراستى اقادىر قازاق اۋىلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ايقىندىلىعىن ساقتاپ قالدى.

اقادىر قازاق اۋىلىنا اقادىر، دىڭگەك، وتىنقوزى، ءۇشبۇزاۋ، جىڭعىلدى(قىزىلتام) قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. بۇرىن اۋىل ورتالىعى تەرەكتىدە بولعان، كەيىن اۋىل ورتالىعى كوشىرىلدى. اۋىل ورتالىعى بولعان اقادىردىڭ وزىندە شۇبار-كەرەي، ودان كەيىن اقنايمان تۇرسا، وتىنقوزى مەن دىڭگەكتە جانتەكەي باسىم، ءۇشبۇزاۋ مەن جىڭعىلدى(قىزىلتام) جاعىندا اقنايمان باسىم. ميدۇڭ قالا ىشىندە 200 ءۇي شۇبار-كەرەي بولسا، ۋتۇڭ كەنتىندە 50 ءۇي اقنايمان وتىرادى.

ۇكىمەت ساناعى بويىنشا 2020 جىلى ميدۇڭ اۋدانىندا 4794 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، ميدۇڭ اۋدانى قازاعىنىڭ 40 پايىزىن جانتەكەي رۋى، تاعى 40 پايىزىن اقنايمان رۋى ۇستايدى.

جيناقتاي كەلىپ، ءبىز سانجى وبلىسى قازاعىنىڭ رۋلارىنىڭ ىشىندە جانتەكەي رۋىنىڭ تارماقتارىنىڭ سول جەردەگى قازاقتىڭ 30 پايىزىن ۇستايتىنىن قورىتىندىلادىق. سانجى قازاقتارىنىڭ ىشىندە جانتەكەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا 27 پايىزبەن قاراقاس رۋى جايعاسادى. ءۇشىنشى ورىندا 8 پايىزبەن يتەلى رۋى، ءتورتىنشى ورىندا 7 پايىزبەن مەركىت رۋى ساپ تۇزەمەك.

شۇبارايعىر رۋى 9 مىڭعا(5.5%) تاياسا، جادىك رۋى 7 جارىم مىڭعا(5%) جەتەدى.

زەرتتەگەن: كوكبورى مۇباراك

Abai.kz